Met en zonder lauwerkrans(1997)–M.A. Schenkeveld-van der Dussen– Auteursrechtelijk beschermdSchrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar Inhoudsopgave Woord vooraf Inleiding 1 Algemene beschouwing over inhoud en opzet 2 Vrouwelijke herkenbaarheid 3 De situatie van schrijvende vrouwen 4 Publicatiemogelijkheden voor vrouwen 5 Voorwaarden voor het schrijverschap 6 De functie en het publiek van vrouwenpublicaties 7 Genres 8 De rol van vrouwen in literaire instituties 9 Mannenhulp bij vrouwenwerk 10 Vrouwen in de (mannelijke) literatuurgeschiedenis Literatuur Biografieën en bloemlezing De ster van de rederijkers Anna Bijns (Antwerpen, 1493 - Antwerpen, 1575) Geschreven vanuit de gevangenis Soetken van den Houte (Oudenaarde?, ? - Gent, november 1560) Analfabeet en dichteres Roseane Coleners (?, ? - Dendermonde, ca. 1550) Een blinde leidsvrouw Soetken Gerijts (?, ? - ?, 26 december 1572) De eerste Nederlandse dichteres die een sonnet schreef Eleonora Carboniers (Veere, ? - ?, na 1584) ‘Een gedurige predicatie’ van gereformeerde vroomheid Cornelia Eeuwoutsdr. Teellinck (?, ca. 1553 - ?, 1576) ‘Patiëntie is zo goeden kruid’ Katharina Boudewijns (Brussel, tweede helft 16e eeuw; actief rond 1587) Een kuise neolatiniste Johanna Othonia (Gent?, ca. 1560 - Straatsburg?, na 1617) Contacten met de ‘zusters in den Heer’ Vrou Gerrits (Medemblik, ca. 1580 - Texel, 6 september 1605) Biografe van een vereerde pastoor Wilhelmina de Reeck (?, ? - ?, in of na 1640) Zelfspot als poëticaal wapen Anna Roemersdr. Visscher (Amsterdam, 1583 - Alkmaar, 6 december 1651) ‘Omtrent de kinderwieg’ Johanna Coomans (?, ? - ?, 1659) Het leven van de Haarlemse kloppen Catharina Jans Oly (Amsterdam, 8 mei 1585 - Haarlem, 29 maart 1651) Het offer van de kledingmerkjes Barbara de Put (?, omstreeks 1585 - Venlo, 1635) ‘Adieu dan wereld kwaad, ik word annonciaat’ Elisabeth van Lom (?, ? - Venlo, na 1673) Een baken voor de vrienden Maria Tesselschade Roemersdr. Visscher (Amsterdam, 25 maart 1594 - Amsterdam, 20 juni 1649) Zingen tegen de wereld Anoniem (religieuze uit het Lierse tertiarissenklooster Sion) (actief rond 1633) Gewetensrekeningen voor een biechtvader Agnes van Heilsbach (Wassenberg, 1597 - Roermond, 1640) ‘Door den lijdenden weg geleid’ Mechteldis van Lom (Venlo, 1600 - Venlo, 29 november 1653) Van doopsgezind tot katholiek Judith Lubbers (?, 21 december 1601 - ?, na 1649 of na 1665?) Een Montaigne-vertaalster Maria Heyns (Kampen 1604, - ?, ?; of: ?, ? - ?, ca. 1647) Verdiensten aan het hof Maria Margareta van Akerlaacken (Dordrecht, 1605 - Antwerpen?, ca. 1670) De geleerdste van allen Anna Maria van Schurman (Keulen, 1607 - Wieuwerd, 14 mei 1678) Een weggemoffelde dichteres Petronella Keysers (actief in Brugge rond 1643; gestorven voor 1679) Liefde voor de hemelse bruidegom Joanna Baptista van Randenraedt (gedoopt Brussel, 19 oktober 1610 - Roermond, 26 juli 1684) Zelfs in het rampjaar buiten de wereld Maria van Hengel (?, 1613 - ?, 1687) Lof der vrouwen Johanna Hoobius (Brouwershaven, ca. 1614 - ?, ca. 1642) Gepubliceerd als ‘echtgenote van’ Elisabeth Vervoorn (Gorkum, 9 september 1617 - Nijmegen, 17 oktober 1657) De eerste toneelschrijfster Katarina Verwers (Amsterdam, 25 februari 1618 - Amsterdam, 6 februari 1686) Weg met Maria Stuart, leve Elisabeth Goudina van Weert (?, ? - Amsterdam, begraven 13 oktober 1679) Een Friese vriendin van Huygens Eelkje van Bouricius (Leeuwarden, 1619/1620 - Leeuwarden?, 1682) Een ambitieuze middenstandsdochter en haar sociale kritiek Sibylle van Griethuysen (Buren, 1621 - Veenendaal, 1699) ‘In plaatse van enen geschreven brief waren wij twee levende brieven’ Anna Puttemans (Vlassenbroek, 1621 - Brugge, 26 november 1673) De handelingsbekwaamheid van vrouwen Charlotte de Huybert (?, 1622/1623 - ?, 1646/1655?) Een moeder-dochterprobleem Anna Berchmans (Diest, ? - Diest, 7 november 1665) Gemeenschapsliedjes uit het Brussels begijnhof J. of I.G. (Brussel, tweede helft 17e eeuw; actief rond 1660) Het gevecht met de vossen die de ‘speel-hof’ belagen. Een vrome Gentse dichteres. Zuster vanden Kerchove (?) (Gent, werkzaam ca. 1650) Schrijven en geschreven worden Maria Petyt (Maria a Sancta Teresia) (Hazebroek, 1 januari 1623 - Mechelen, 1 november 1677) Een veelzijdige Dordtse Margareta van Godewyck (Dordrecht, gedoopt 30/31 augustus 1627 - Dordrecht, 1677) Vriendin van Tesselschade, bewonderaarster van Huygens Aeltgen Bruno (Alkmaar, gedoopt 22 april 1629 (?) - Alkmaar, januari 1679) Geheime briefwisseling in een klooster Livina Sanders (Françoise-Clara van St. Lieven) (Temse, 9 september 1629 - Gent, 31 januari 1652) Een kritische Vondel-lezeres Meynarda Verboom (actief in 1664) ‘In een kast van vlees en bloed gesloten’ Maria van der Deliën ('s-Hertogenbosch?, 1630? - Oirschot, 16 juni 1673) Een vrouwelijke ridder van de kousenband Catharina Questiers (Amsterdam, 21 november 1630 - Amsterdam, 3 februari 1669) Visioenen van een begijn die door de duivel werd afgeranseld Anna vander Heyden (Kermt, ? - Diest, 3 september 1672) Lessen voor het vrome leven Sara Nevius (Zoelen, 16 oktober 1632 - Rotterdam, 24 januari 1706) Een ondernemende vrouw, vertrouwd met de engelen Catharina Peremans (Hingene, ca. 1633 - Mechelen, 9 juli 1707) Een succesvolle liedboekschrijfster op leeftijd Catharina vander Meulen (Antwerpen, 1634 - Antwerpen, 8 augustus 1719) Begga boven! M.H., begijn (werkzaam in Gent, ca. 1698). Om een plaatsje aan tafel M.C. Imbert (?, ? - gestorven Brugge omstr. 1702) en andere Brugse rederijkersvrouwen uit ongeveer dezelfde periode: Isebelle de Roij, Joanna Robinson, Johanna Carette, Anna-Marie Maelfeyt, Maria Catharina Pick. Amsterdams initiatief voor publicatie van eigen werk Cornelia van der Veer (Amsterdam, 30 augustus 1639 - ?, na 10 april 1702) Jawoord aan een dominee Christina van Os (Hasselt, ? - ?; actief rond 1677) Een bijbels blij-eindend spel Elizabet Hartloop (?, ? - ?, ?; waarschijnlijk gestorven in 1688) Het boze zwaantje Charlotte Lochon (?, ? - Utrecht, 29 juni 1689) Een dichtende amazone verbeterd Sibylle van Jongstal (?, 1641 - ?, ?) Ziekte als offergave Anna van Schrieck (Antwerpen, 10 mei 1642 - Antwerpen, 30 maart 1688) ‘'k Ben meest wat treurig op mijn eigen jaargetij’ Anna Morian (omgeving Amsterdam, 2 juni 1647 - Amsterdam, 17 juni 1696) Een rederijkersdochter om mee te pronken Barbara Ogier (Antwerpen, gedoopt 17 februari 1648 - Antwerpen, 18 maart 1720) Schrijfster annex uitgeefster Katharina Lescailje (Amsterdam, 26 september 1649 - Amsterdam, 8 juni 1711) Emblemen voor de jeugd Gesina Brit van Blokzijl (Blokzijl, ? - ?, ?; actief 1698-1723) Kordaat en zelfbewust Geertruyd Gordon (Bergen op Zoom, 4 juni 1649 - 12 januari 1728) Centrum van vriendinnenkring Titia Brongersma (Dokkum, ca. 1650 - ?, na 1687) Verbrand mijn papieren! Geertruy Cordeys (Diest, 1656 - Leuven, 5 oktober 1702) Een vrouw droomt over het priesterschap J(ohanna) d(e) G(avre) of d(e) G(rave) (Antwerpen, laatste kwart 17de - eerste kwart 18de eeuw) Avonturen op zee Elizabeth van der Woude (Niedorp, 11 januari 1657 - Amsterdam, na 1694) Barokke gelegenheidsdichten Anna Maria Paauw (Den Haag, ? - Gouda, 21 oktober 1710) Een omvangrijk en openhartig egodocument Isabella de Moerloose (Gent, 1661? - ?, na 1712) Dichterlijke documenten uit een veelbewogen leven Elisabeth Hoofman (Haarlem, 23 februari 1664 - Kassel, 4 juli 1736) Bozig en eenzaam Lea-Bartha van Osch (?, ? - ?, na 1717) Bewonderaarster van Willem III Geertruide van Halmale (?, ? - ?, ?; actief in 1698) Liedjes bij het handwerk Elisabeth van Wouwe (Antwerpen, werkzaam ca. 1708) Alles heb ik verkeerd gedaan Maria Barbara van Wemmel (?, 1671 - Antwerpen, 23 oktober 1743) Meesteres op aarde, dienstmaagd in de hemel Henrica van Hoolwerff (?, 1681? - ?, 1695) Een klucht tegen het huwelijk Maria de Wilde (Amsterdam, 1682 - ?, na 1743) ‘Met huiszorg overladen, maar steeds belust tot stichtelijke bladen’ Aurelia Zwartte (?, 1682 - ?, ?) ‘Mannelijk dravende’ zielsgedichten Anna Rethaan (Middelburg, 6 januari 1684 - Middelburg, 30 oktober 1729) ‘Zuster komt dat uit uwen koker?’ Anna Theresia Bouvaert (Antwerpen, 28 augustus 1692 - Antwerpen, 19 april 1742), Catharina Bouvaert (Antwerpen, 2 juni 1690 - Antwerpen, 20 april 1764) en Maria Josina Bouvaert (Antwerpen, 18 augustus 1688 - Antwerpen 12 januari 1768) ‘Geen breinwijk mannenwerk, maar vrouwen-huisgezangen’ Fransina Jakoba van Westrem (? - ?; actief ca. 1725) ‘A room of her own’ Jetske Reinou van der Malen (Leeuwarden, 1687 - Leeuwarden, 1752) Een pastorale vrouwenkring Katharina Johanna de With (gedoopt Utrecht, 13 februari 1691 - Utrecht, 16 februari 1728) Een dichtende moeder Agatha Maria Sena ('s-Gravenhage, 1692 - ?, 1772) Een protestantse ‘kloosterlinge’ Jacoba Petronella Winckelman (Vlissingen, 8 november 1696 - Middelburg, 30 augustus 1761) Een correct-spellende analyste van de ziel Anna Maria Vincentius (Middelburg, 18 september 1697 - Middelburg, 23 mei 1730) Verdedigster van ‘de fijnen’ J. Adriana van der Veer (Dordrecht?, ca. 1700 - Dordrecht?, ca. 1740) Lof van de eenvoud Alegunda Ilberi (?, ? - ?, na 1736) Netwerk van predikantsvrouwen Magdalena Pollius (?, ? - ?, ?; actief 1745) Vrome lessen in poëtica Sara Maria van Zon (?, ? - Utrecht, 27 juli 1755) De wonderen van Gods schepping Catharina Pietersdr. de Wilde ('s-Gravenhage, 17 september 1688 - Utrecht, februari 1766) Een klucht van een actrice Adriana van Rijndorp ('s-Gravenhage, 18 januari 1698 -?, ?) Een moedige schrijfster over theologie en filosofie C. Mommael (?, ? - ?, ?; actief in Delft ca. 1740) Een predikantenvriendin Helena Buijts (?, begin achttiende eeuw - ?, ?; actief in Middelburg ca. 1760) Een religieuze autobiografie Eva van der Groe (Zwammerdam, gedoopt 6 februari 1704 - Kralingen (Rotterdam), maart 1770) Dordrecht, Vlaardingen en Engeland Klara Ghyben (Dordrecht, gedoopt 13 juli 1708 - Vlaardingen, 5 februari 1747) Filosofie in dichtvorm Christina Leonora de Neufville (Amsterdam, 4 januari 1713 - Amsterdam, 6 april 1781) Een gevarieerd oeuvre Sara Maria van der Wilp (Amsterdam, gedoopt 19 november 1716 - Amsterdam, 3 april 1803) In de clinch met een geleerde pater Joanna-Catharina van Goethem (Vrasene?, ca. 1720? - Vrasene?, 16 september 1776) ‘Grootste dichteresse onzes lands’ Lucretia Wilhelmina van Merken (Amsterdam, 21 augustus 1721 - Leiden, 24 oktober 1789) Een Haarlemse kring Femina Heems (Haarlem, 1724 - Haarlem, 1781) ‘Met de passer in de hand’ Petronella Johanna de Timmerman (Middelburg, 2 februari 1724 - Utrecht, 1 mei 1786) Schouwen door de ‘verrekijker des geloofs’ Geesjen Pamans (Uelsen (Bentheim), gedoopt 21 december 1727 - Neuenhaus, 25 januari 1821) Emotioneel en openhartig Clara Feyoena van Sytzama (Leeuwarden, 5 april 1729 - Heemse, 1 september 1807) Van epica tot bestseller-auteur Margareta Geertruid van der Werken (Gouda, gedoopt 29 september 1734 - ?, ca. 1800) In de bres voor het vrouwelijk dichterschap Anna van der Horst (Enkhuizen, 16 oktober 1735 - Groningen, 11 juni 1785) ‘Dees vindt ons veel te vif, die trots en zeer pedant’ Elisabeth Bekker (Vlissingen, 24 juli 1738 - 's-Gravenhage, 5 november 1804) Dichten als levenswijze Juliana Cornelia de Lannoy (Breda, zo december 1738 - Geertruidenberg, 18 februari 1782) Een Haagse intellectuele Anna Catharina Slicher ('s-Gravenhage, 13 februari 1739 - 's-Gravenhage, 12 of 13 januari 1827) Verloren voor het Nederlands Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken (Belle van Zuylen) (Zuylen (Utrecht), 20 oktober 1740 - Colombier (Zwitserland), 27 december 1805) Godvruchtige vriendin van Aagje Deken Maria Bosch (Amsterdam, gedoopt 8 januari 1741 - Amsterdam, 19 november 1773) Vroom, vrolijk en verlicht Aagje Deken (Amstelveen, gedoopt 10 december 1741 - 's-Gravenhage, 14 november 1804) Een patriotse dichteres Maria van Schie (?, ? - ?, na 1798?) Vriendin van de familie Van Winter Maria Louiza Carelius (Amsterdam, 25 juli 1744 - Amsterdam, 26 september 1813) Moederlijke vriendin van Petronella Moens Rebekka Ooremans (?, ca. 1745 - ?, ?) Persoonlijke ontboezemingen Anna Cornelia Mollerus (Amsterdam, 30 mei 1749 - 's-Gravenhage, 10 augustus 1821) Een gevoelig-religieuze kring op het slot Hasselaar Margriet van Haeften (Utrecht, 14 januari 1751 - Barneveld, 4 april 1793) Gevangen in Makkum Cynthia Lenige (Makkum, 6 november 1755 - Makkum, 3 oktober 1780) Landelijke liefdes Elisabeth Maria Post (Utrecht, 22 november 1755 - Epe, 3 juli 1812) Bergen-op-Zoomse magistraatsdochter Adriana van Overstraten (Bergen op Zoom, gedoopt 14 juli 1756 - Bergen op Zoom, 10 januari 1828) Grootmoeder van J.J.L. ten Kate Maria van Zuylekom (Voorburg, gedoopt 29 juli 1759 - 's-Gravenhage, 7 april 1831) Schrijven voor de kost Anna Catharina Brinkman (Amsterdam, 21 oktober 1760 - 's-Gravenhage, 4 juli 1828) Te laat gekomen eerherstel Maria Petronella Woesthoven (Dantumawoude, 2 november 1760 - Amsterdam, 26 januari 1830) Liefde, dood en lijden Antonia Ockerse (gedoopt Vianen, 6 mei 1762 - Leiden, 25 december 1828) Gezangen voor de kerk Johanna Elisabeth Helmcke (Amsterdam, 4 november 1762 - Zutphen, 26 oktober 1844) Op het podium Petronella Cornelia van Alphen (Rotterdam, gedoopt 26 mei 1763 - Rotterdam, 16 juli 1833) De blinde verlichte Petronella Moens (Cubaard (Friesland), 16 november 1762 - Utrecht, 4 januari 1843) Voor godsdienst en vaderland Hester Wilhelmina Callenburch Baartmans (Utrecht, voor 1768 - Utrecht, 22 mei 1826) Stilzwijgende bewonderaarster van Wolff en Deken Cornelia Lubbertina van der Weyde ('s-Gravenhage, gedoopt 15 februari 1767 - Leiden, 6 oktober 1808) De ideologe van de ‘kleine plichten’ Margaretha Jacoba de Neufville (Amsterdam, 6 februari 1775 - ?, 15 juli 1856) ‘Een zuster in Apollo’: boekhandelaarster, uitgeefster en schrijfster Catharina Maria Dóll Egges (Amsterdam, gedoopt 31 maart 1776 - Amsterdam, 16 maart 1835) De vrouw van Willem Bilderdijk Katharina Wilhelmina Schweikhardt ('s-Gravenhage, 3 juli 1776 - Haarlem, 16 april 1830) Verlicht en gevoelig schoolleidster Anna Maria Moens (Hoorn, 31 augustus 1777 - Ede, 10 maart 1832) Voor elk wat wils Anna Barbara Schilperoort (Voorburg, 3 januari 1778 - Gouda, 14 februari 1853) Vrolijkheid in het Lierse begijnhof Joanna Catharina Piré (Wilmarsdonk, 4 juli 1780 - Lier, 8 november 1854) Een belezen romanschrijfster Froukje Herbig (Leeuwarden, 20 mei 1781 - Harlingen, 5 juli 1857) Op de barricaden Maria Aletta Hulshoff Amsterdam, 30 juli 1781 - Amsterdam, 10 februari 1846) Dichtende dienstmaagd Francijntje de Boer (Harlingen, 18 oktober 1784 - Heerenveen, 7 maart 1852) Verhalen vol verheffing Fenna Mastenbroek (Sneek, 16 maart 1788 - Sneek, 3 oktober 1826) ‘De dochter van d'Heer Hofman’ Clara Anna Hofman (Kortrijk, 1800 - Kortrijk, 8 september 1827) Een pril talentje Johanna Constantia Cleve (Dordrecht, 4 december 1800 - Leiden, 14 februari 1822) De Belgische Sappho Maria-Francisca Doolaeghe (Diksmuide, 25 oktober 1803 - 7 april 1884) Een schrijvende onderwijzeres Maria De Smet (Deinze, 8 september 1810 - Gent, 3 december 1886) Vrouwelijke psychologie Elisabeth Johanna Hasebroek (Leiden, 4 april 1811 - Amersfoort, 12 september 1887) Bekroond met een keizerlijk geschenk Johanna Desideria Berchmans (Oudegem, 6 september 1811 - Maldegem, 22 september 1890) Kijken door de stereoscoop Dorothea Petronella Beets (Haarlem, 13 april 1812 - Haarlem, 16 april 1864) Meedoen met de besten Anna Louisa Geertruida Toussaint (Alkmaar, 16 september 1812 - 's-Gravenhage, 14 april 1886) De poëzie als troost voor blindheid Maria D'Huygelaere (Oudenaarde, 12 september 1813 - Oudenaarde, 21 november 1887) Het buitenkansje van een snipperuur Francisca Petronella Elsens (Rotterdam, 29 oktober 1813 - Borgerhout-Antwerpen, 16 december 1867) Onder drie pseudoniemen Sophie Frédericq (Nevele, 27 maart 1819 - Gent, 25 mei 1895) Gelegenheidspoëzie van een Kortrijkse begijn Clementia Hiers (Kortrijk, 26 augustus 1819 - Kortrijk, 22 december 1899) Exempel van de middelmaat Henriëtte Maria Langelaan (Leiden, 14 januari 1821 - 's-Gravenhage, 3 april 1908) Veelzijdigheid in leven en schrijven Eliza Carolina Ferdinanda Schiotling (Amsterdam, 19 november 1822 - 's-Gravenhage, 13 juli 1904) Opmerkelijke ironie en stijl Jeanette Delcroix (Deinze, 5 september 1826 - Deinze, 6 november 1897) Piëtisme en dagelijks leven Johanna Wilhelmina Albertina Kehrer (Gorinchem, 19 oktober 1826 - Gorinchem, 19 december 1852) Stille wensen, zoete hoop Mathilde Van Peene (Koewacht, 16 januari 1829 - Aalter, 29 augustus 1885) Vaderlandse lering en exotische romantiek Anna Ampt (Groesbeek, 3 januari 1832 - Nijmegen, 5 maart 1885) Een onvervulde belofte Eliza Mather (Calais, 9 april 1833 - Antwerpen, 9 mei 1885) De betreurde vriendin Rosalie Loveling (Nevele, 19 maart 1834 - Nevele, 4 mei 1875) Een geletterde dame Virginie Loveling (Nevele, 17 mei 1836 - Gent, 1 december 1923) Lijst van medewerkers Verantwoording van gebruikte illustraties Personenregister