Logo DBNL
Met en zonder lauwerkrans (1997)

Met en zonder lauwerkrans

(1997)–M.A. Schenkeveld-van der Dussen–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar


Vorige Volgende

Vrolijkheid in het Lierse begijnhof
Joanna Catharina Piré
(Wilmarsdonk, 4 juli 1780 - Lier, 8 november 1854)

Van Joanna Piré is een handgeschreven begijnenliederenboekje overgeleverd, dat werd teruggevonden in de archieven van het Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) te Lier. Het manuscript is een samengebonden schriftje (126 pagina's, enkele vellen zijn er uitgescheurd) met 36 wereldlijke liederen (zonder opgave van zangwijze of titel), samengebracht onder de algemene titel Liedekens Boek geschreven door J.C. Piré Begyntien aen haer toebehoorende. De teksten werden in 1984 uitgegeven voor een breder publiek.

J.C. Piré blijkt een van de begijnen te zijn geweest die na de Franse bezetting, waarbij de goederen van het hof en de kerk aangeslagen en gedeeltelijk verkocht werden (1798), de gebouwen van het Lierse begijnhof via schenking opnieuw verwierven en met een nieuwe gemeenschap van start konden gaan. Op basis van een jubileumgedicht voor de Lierse begijnhofpastoor Hubertus Van Bael uit 1820 kan de liederenverzameling omstreeks dit jaar worden gedateerd, ook al lijkt de spellingwijze naar vroeger te verwijzen. Over de herkomst, zangwijze en verspreiding van de liederen is weinig gekend. Ze werden vermoedelijk door J. Piré verzameld en genoteerd om als een soort repertoire-boekje dienst te doen. Waarschijnlijk is weinig daarbij van originele factuur. Er bestaan nog gelijkaardige cahiers uit de achttiende en begin negentiende eeuw. Er werd een verzameling gesignaleerd van Jeanne Catharine Verachter, begijn te Antwerpen, uit 1742 met 62 liederen (Sabbe 1905/1906). Een anoniem liedboekje afkomstig uit het begijnhof van Herentals - met 58 liederen - van ca. 1784 bevat een drietal teksten die ook bij Piré zijn terug te vinden, onder andere het spotlied op de Mechelse (gewaande) torenbrand (J. Lauwerys 1972). Het gaat duidelijk om liederen die tijdens de achttiende eeuw in begijnhofkringen hebben gecirculeerd en bij verschillende gelegenheden, zoals feesten en jubilea, met de nodige aanpassingen werden gebruikt. Dit verklaart ook de aanwezigheid van ouder tekstmateriaal.

Merkwaardig aan het Lierse boekje is dat het geen geestelijke liederen bevat en verder een vrij homogeen karakter bezit. Het feest- en drinklied overheerst, met een tendens om de morele bekommernis aan de kant te zetten en plaats te ruimen voor plezier, lach en spot. Dit kan erop wijzen dat Piré bij haar notitie van liederen die in haar omgeving werden gezongen een eigen selectie heeft doorgevoerd en misschien op een gekend patroon zelf teksten heeft toegevoegd. Telkens wordt een gemeenschap - van begijnen, ‘dochters’, vrienden, ook wel eens ‘broeders’ - aangesproken en uitgenodigd tot een feestmaal, tot het aanhoren van een leuk, stichtend of scabreus verhaal, een boertige klucht, een drink- of spotlied. Het opwekken van de lachlust en het creëren van een plezierige tot uitgelaten stemming staan centraal, ook al wordt de belerende en moraliserende finaliteit niet uit het oog verloren. De algemene sfeer is er een van ‘ach wat is het een goed leven / als de begijntjes vrolijk zijn’. Alle zorgen worden aan de kant gezet. Traditionele waarschuwingen voor de vergankelijkheid van het menselijk bestaan - met plastische voorstellingen van alle denkbare ziektes en kwalen waaraan men kan onderworpen zijn - zijn echter geen aanleiding tot zwaarmoedigheid: als we straks toch moeten sterven, laat ons dan nu vrolijk zijn. Ook de vrees voor straf of bekeuring achteraf wordt van meetaf aan uitgesloten:

 
Mijnheer pastoor en zal niet kijven
 
Als w' er te biechten gaan
 
Hij zal alles wel stillekens zwijgen
 
Want hij heeft zelver mee gedaan

De beklemtoning van het gezellige begijnenleven - er wordt duchtig gefeest en gedronken - is een vorm van idealisering van de eigen staat en gemeenschap. De begijnen blijken een grote zelfstandigheid te bezitten,

een zekere fierheid, een opinie en een open kijk op wat er in de wereld gebeurt, i.c. op de Franse bezettingstijd, het ‘Frans gespuis’ of ‘strontmans van democraten’. Keerzijde daarvan is de distantiërende ironie en de spot met de staat van anderen; vandaar dat zonder rem of schaamte de draak wordt gestoken met gehuwden, kwezels, priesters, paters en nonnen. Dit komt overvloedig aan bod in waarschuwingen tegen het huwelijk (bijvoorbeeld in een lied over een zottin, ‘haast verdronken door dwaasheid en min’, die tegen de waarschuwing van haar moeder in met een weduwnaar trouwt - ‘al heeft hij twee vrouwen versleten’ - maar geslagen en bedrogen wordt) en kluchten over kwezels met vlooien, tot zelfs een klucht waarin een oude pastoor op het altaar zijn broek verliest.

Zowel gegeven als vormgeving zijn sterk verwant met de orale traditie van het volkslied: er komen marktliederen in voor, boerenbruiloften, bacchusfeesten, dromen en liederen in een verbasterde en Nederlands-Franse mengtaal. Veel herinnert ook aan de volkse feestcultuur, waarbij de ernstige wereld op haar kop wordt gezet en de verborgen tekortkomingen in uitvergrote vorm worden tentoongespreid. Dit gebeurt onder meer in een droom van een soldaat, waarin wijzen als zotten verschijnen en mannen van rang wanstaltige misvormingen hebben ondergaan, en in platvloerse grollen over boeren. Onrechtstreeks zetten ze de hypocriete ernst en de wereld van fatsoen te kijk. Scatologische taal wordt daarbij zeker niet vermeden, en zelfs geen koprolalie; schijten en purgeren zijn de normaalste zaak. Die fantasmen fungeren als afweer tegen een wereld van ijdelheid, lust en corruptie, waarvan men zich afkeert, en ze versterken de eigen gevoelens van onthouding en veiligheid die het begijnhofleven biedt.

Daarnaast is er ook een duidelijk verband met de traditie van zotte liederen en refreinen die in de Nederlanden sinds de zestiende eeuw in de wereldlijke literatuur en in rederijkerskringen bekend zijn. Daar wordt de religieuze en morele noodzakelijkheid die op het gewone leven weegt uitgeschakeld en is de verhouding met de werkelijkheid vrijblijvend en belangeloos. Naast die ontspannende functie is er ook een curatieve: de zotte liederen verdrijven de melancholie als gevolg van het eenzijdig benadrukken van het vroede of wijze, de studie, de onderwijzing en de lering. In het liederenboekje van Piré zijn daarvan nog duidelijk sporen terug te vinden, zoals in een lied over de bestrijding van de melancholie, of de door ‘gepeinzen’ verwekte ‘dulligheid’ van ‘ipoconders’. Als antidotum tegen droefgeestigheid gelden het zotte en de onbezorgde lach. Zo noteerde Piré in haar cahier een grappig bekoringsverhaal over St. Antonius met de duivel, vermomd als aap, en enkele liederen over de verschillende manieren van veesten. Gelijkaardige komische elementen zijn ook bekend uit enkele zotte refreinen van Anna Bijnso.

1. Muis, muis sa komt eens uit uw kluis

Tegenover de ijdelheid van de wereld biedt het begijnhofleven bescherming en veiligheid. De tegenstelling wordt in een eenvoudige allegorische verbeelding voorgesteld als een spel tussen kat en muis.

Muis, muis sa komt eens uit uw kluis
 
Muis muis sa komt eens uit uw kluis,
 
Gij zijt genooid2 dezen avond in mijn huis
 
Ten huize van de kat,
 
In 't midden van de stad.
5
Daar zullen wij ons drinken zat.
 
 
 
Kat kat uw noding6 is charmant
 
Om mij te knappen tussen uwen tand,
 
Gij zoekt mij maar tot buit,
 
Och ik en koom niet uit
10
Zodat uw meining is verbruid10.
 
 
 
En vreest toch niet gij alderliefste muis
 
Voor u zo is het besten in mijn huis.
 
Ik zeg u voor gewis
 
Komt maar aan mijnen dis
15
Want er voor u wat lakkers15 is.
 
 
 
Kat kat gij zijt een lozen kwant
 
In uw beloftens al te abondant.
 
Maar uwe lozigheid
 
Leert mij voorzichtigheid
20
Ik dank uw voor al uw lakkerheid20.
 
 
 
Muis muis ik ben een zoete min
 
Voorwaar in mij en steekt geen erg in.
 
Ik val voor u te voet,
 
Ach komt tot mij met spoed,
25
Ik bid u mij dees voldoening doet.
 
 
 
Allen uw minjouw en allen uw gegrol
 
Zal mij niet krijgen uit mijn muizenhol
 
Want allen uw gevlei
 
Is maar ve[r]leierij
30
Ik blijf in mijn holleken daar ben ik vrij.
 
 
 
Leert hier begijntjens leert hier van de muis:
 
Bemint uw hof en zoekt uw ruste thuis.
 
Schoon u de wereld vleit
 
Met alle ijdelheid
35
Blijft met het muisken in d'enigheid.

Finis

2. Wel zal dit nog langer duren

Er wordt de draak gestoken met een kwezel die op een jammerlijke manier door vlooien wordt belaagd en een potsierlijk bestrijdingsmiddel krijgt aangepraat. Luister maar niet naar ‘kwezelskuren’, zo luidt de les.

Wel zal dit nog langer duren
 
Wel zal dit nog langer duren
 
Dat gekrevel2 en gebijt
 
Moet ik dat nog lang geduren3
 
Dien bitteren vlooienstrijd
5
't Is bijnaar om dul te zijn
 
Van het juksel6 en de pijn
 
D' een die krabbelt d' ander krevelt
 
D' een die frutselt d' ander snevelt
 
D' een die springt en d' ander bijt
10
Heer war' ik mijn vlooien kwijt.
 
 
 
Broeders 't komt ons van de kwezels
 
Of van menig ander sloor
 
Die de vlooien groot als ezels
 
Ons bijzetten in de koor14.
15
Want ik voel wel aan de pijn
 
Dat het kwezelsvlooien zijn
 
Ziet zij springen eens zo snelder
 
En zij bijten eens zo felder
 
Als gemeine19 vlooien doen
20
Zijn ook anders van fatsoen.
 
 
 
'k Meinde21 't hondevlooien waren
 
Als ik zag zo groot formaat
 
Die de mensen niet en sparen
 
't Zij van klein of groten staat
25
Want zij bijten in ons vel
 
In de kerk en op ons cel,
 
Ja zij niet alleen en bijten
 
Maar ons overal beschijten.
 
Waar wij gaan of waar wij staan
30
Zij zijn altijd op de baan.
 
 
 
Den pater sprak aan zijn gezellen:
 
Ik heb laastmaal eens gezien
 
Hoe er eens een sloor kwam bellen
 
Aan ons spreekhuis wel voorzien.
35
Want zo den poortier haar zag
 
Schoot hij uit in enen lach
 
Daar logeerden duizend vlooien
 
Enkel in haar voorschoot-plooien
 
Schoon zij dagelijks zat en vonk39
40
Zij van vlooien toch opsprong.
 
 
 
Hoe en was zij niet gebeten
 
Ja zij was die beesten moeg,42
 
Haar heel aanzicht was bescheten
 
Hij vroeg of zij moesjes44 droeg,
45
[xxx]45 zegt zij aan de pijn
 
Dunkt mij dat 't sprinkhanen zijn
 
Want zij jukken47 en zij springen
 
Ja zij bijten en zij wringen
 
Ik word dul vind ik geen baat
50
Daarom bid ik u om raad.
 
Hoort wat de poortier dan dede
 
Met dees welgenoemde sloor.
 
Straks hij zei: ik weet remedie
 
Geeft aan mijnen raad gehoor.
55
As zij springen springt dan ook
 
En verdrijft alzo dit spook,
 
Bijt ze als gij wordt gebeten
 
Eet ze als zij van u eten
 
Zo zult gij op korten tijd
60
Wezen die sprinkhanen kwijt.
 
 
 
Den broer en kost niet meer geduren61
 
Leidd' haar gauw ten huize uit
 
Hoort niet meer naar kwezelskun
 
En voelt al het vlooienkruid.
65
Hij riep uit in ongeduld
 
Nu ben ik er mee gekuld66
 
Hij en wist niet wat verzinnen
 
Om de vlooien t' overwinnen
 
Hij ontziet hem moeit of pijn
70
Om de vlooien kwijt te zijn.

Finis

3. Wilt gij dat ik nu zingen zal

Een sjabloon in de liederen is de opsomming waarbij allerlei grappige associaties worden gemaakt. ‘Vrolijk te zijn is onzen wens’, blijft het enige doel. Hetzelfde lied, met variaties, komt voor in het liedboekje uit het begijnhof van Herentals (ca. 1784).

Wilt gij dat ik nu zingen zal
 
Wilt gij dat ik nu zingen zal
 
't Is niet de moeite weerd.
 
Mijn keel is droog en ik ben mal.
 
Maar als gij toch begeert,
5
Welaan dan luistert naar mijn lied
 
Want zingen is mijn ambacht niet
 
En zo u dat niet aan en staat
 
Zoekt dan waar 't beter gaat.
 
 
 
Een mens dat is een aardig dier
10
Een vrouw dat is een wijf
 
Eenieder drinkt op zijn manier
 
Maakt twee en drie geen vijf.
 
Van honing wordt van geen zeep gemaakt
 
Eenieder kiest wat 't beste smaakt.
15
En 't geen ik u verhalen kan
 
Mijn vader was een man.
 
 
 
Ik wens de vrienden altemaal
 
Te leven menig jaar
 
Mijn beurs is plat en ik ben kaal
20
Twee scheten maakt een paar.
 
Een vogel is een pluimgediert
 
Een nachtuil in het donker zwiert
 
Veel mensen wonder zijn van geest
 
Een verken is een beest.
 
 
25
Wanneer ik alles wel beschouw,
 
Een kat heeft maar een steert
 
Een raaf is altijd in den rouw
 
Ook minder als een peerd.
 
Maar 't wonderbaarste nog van al
30
Hetgeen ik u verhalen zal
 
Wie is 't die het geloven zou
 
Mijn moeder was een vrouw.
 
 
 
In 't bed te kakken is geen kunst
 
Een haas slaapt in het veld
35
En slagen krijgen is geen gunst
 
Schoon praten is geen geld.
 
Men houdt voor zeker en gewis
 
Dat ham en bonen lakker38 is
 
En men gelooft in 't algemeen
40
Dat twee meer is als een.
 
 
 
Begijnescheetjens klinken fijn
 
Een pannekoek is plat
 
Pompwater is geen Rensen wijn43
 
Een aap is kaal van gat.
45
Een olifant en is geen mug
 
Een kemel draagt meer op zijn rug
 
Als zeven vlooien konnen doen
 
Een oorveeg is geen zoen.
 
 
 
Weet gij wat twee bekanstjens49 zijn
50
Een kladdeken met stront
 
Hetgeen men legt zo ik vermijn51
 
Tussen de neus en mond
 
En kent gij enen interval
 
Luistert wat ik u zeggen zal
55
Men kakt men pist m' is op zijn vrij
 
Een scheetjen tussenbij.
 
 
 
Vrolijk te zijn is onzen wens
 
Een trekmuts is geen broek
 
Het zingen dat verheugt den mens
60
Stront is geen peperkoek.
 
Een scheet is nooit een donderslag
 
Al was het met den zomerdag
 
Maar dat is zeker en gewis
 
Dat stelen zonden64 is.
 
 
65
Wanneer gij winden wordt gewaar
 
Dan blaast eens dat het kraakt
 
Het oude spreekwoord zegt zeer klaar
 
Men dan in trein geraakt.
 
Twee honden die zijn aan een been
70
En accorderen niet meteen.
 
Hiermede ik mijn liedjen sluit
 
De kluchten die zijn uit.

Finis

4. 'k Heb een liedken in mijn hand

Een kluchtig lied in raadselvorm waarbij de toehoorder, bevrijd van elke morele dwang of fantsoensnorm, moet uitmaken wie de meester is in het veesten. De hoop wordt uitgedrukt dat niemand zich zal storen: ‘'t Is maar om de klucht geschied’.

'k Heb een liedken in mijn hand
 
'k Heb een liedken in mijn hand
 
Wilt aanhoren van de scheten.+
 
't Is van een viezen kwant
 
Iedereen die mag het weten.+
5
't Is van een viezen naam
 
Daar dit lieken komt vandaan
 
Tantouri louri la ut re mi fa so lia.
 
 
 
Iedereen dat ambacht kan
 
Van de scheten wel te laten.
10
't Is bekend aan alleman
 
Want 't geschiedt in alle staten.+
 
Wie het is zij konnen12 't wel
 
Maar nochtans niet even fel.
 
Tantouri...
 
 
15
Hoort een scheet van een begijn
 
Deze mag alzo wel wezen
 
Vallen ordinaris klein.
 
'k Heb nog wel gehoord voor dezen
 
Waaraan dat dit ligt voorwaar
20
Kunt gij vragen maar aan haar.
 
Tantouri...
 
 
 
Hoort een scheetjen van een non
 
Die kan men bijna niet horen
 
Zij en vallen geenszins bon24
25
Want zij die het meest versmoren
 
Zodat die nog erger zijn
 
Als een scheet van een begijn.
 
Tantouri...
 
 
 
Een kwezelsscheetjen klinkt zo rot
30
Nog vindt zij daarin behagen.
 
Laat zij vliegen enen prot
 
Is den stank niet te verdragen.
 
Doch zij stoort haar daar niet aan
 
Want zij schijt gedurig aan.
35
Tantouri...
 
 
 
Het gat van enen minderbroer
 
Dat gaat af als enen donder
 
Schijten erger als een boer
 
't Dreunt van boven en van onder.
40
Als zij lossen hun gespan
 
Iedereen verschiet daarvan.
 
Tantouri...
 
 
 
Capucientjens ook voorwaar
 
Lossen deftig en van degen
45
Toch zo sterk niet of zo zwaar
 
Groten klank zij niet en geven
 
Zodat dit verschilt nog wat
 
Van een minderbroeders gat.
 
Tantouri...
 
 
50
Predikheren konnen kloek
 
En ook zware scheten laten
 
Valt er eens wat in de broek
 
Zij niet veel dan zullen praten
 
Want dan is den stank te grof
55
En zij worden kort van stof.
 
Tantouri...
 
 
 
Ook de pater jezuïet
 
Diën mag ik niet vergeten
 
Zij en doen 't zo sterk niet
60
Toch zij houden veel van scheten
 
't Wordt van hun genoeg gedaan
 
Maar zij niet ter herten gaan.
 
Tantouri...
 
 
 
Al de heren in het zwart
65
Konnen ook wel lustig stinken
 
Schijten ook al even hard
 
Laten die wel deftig klinken
 
Schijten al gelijk de rest
 
Stinken erger als de pest.
70
Tantouri...
 
 
 
Jonge dochters in complot
 
Konnen ook zo hevig razen
 
Vieren hunnen lollepot73
 
Als zij maar van achter blazen
75
Schijten wel zo vigilant75
 
Dat hun hemde vliegt in brand.
 
Tantouri...
 
 
 
De getrouwden heel plaizant
 
Dikwijls om ter meeste schijten
80
Zij doen 't ook wel overhand
 
D' een kan d' ander niet verwijten
 
Als zij zijn te bed gesteld
 
Hoort m' hun schijten met geweld.
 
Tantouri...
 
 
85
Hiermee sluit ik nu mijn lied.
 
'k Hoop niemand en zal hem storen
 
't Is maar om de klucht geschied
 
En van 't schijten eens te horen
 
Zoekt den meester uit dit lied
90
Maar ik wed gij vindt hem niet.
 
Tantouri louri la ut re me fa so lia

Finis

Bron
Liedekens Boek geschreven door J.C. Piré Begyntien aen haer toebehoorende. Archief OCMW, Lier.

Literatuur
M. Sabbe, ‘Een begijnenliederboekje uit de 18e eeuw’. In: Volkskunde. Tijdschrift voor Nederlandsche folklore 17 (1905), p. 229-238 en 18 (1906), p. 97-105.
J. Lauwerys, ‘Zo zongen de begijntjes te Herentals ca. 1800’. In: Volkskunde 73 (1972), p. 193-249.
D. Coigneau, Refreinen in het zotte bij de Rederijkers. Gent 1980-1983.
Joanna C. Piré, Liedekensboek: begijntien aen haer toehoorende. Ed. Ward Hermans e.a. Lier 1986 (1984).
H. Pleij, 't Is al vrouwenwerk. Refreinen van Anna Bijns. Amsterdam 1987.
PC

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs