Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 213]

Een weggemoffelde dichteres
Petronella Keysers
(actief in Brugge rond 1643; gestorven voor 1679)

Over de Brugse dichteres Petronella Keysers is weinig bekend. Begin 1629 treedt ze in het Noord-Brabantse Tilburg in het huwelijk met de Brugse notaris-dichter Lambertus Vossius en in een brief van 17 maart 1629 aan één van Lamberts verwanten merkt Vossius' mentor, de gereputeerde geschiedkundige Olivier de Wree, op dat Petronella zich gelukkig mag achten een man te hebben gehuwd ‘humanitate singulari moribus optimis, ingenio summo ac pene incomparabili’ (begiftigd met een brede cultuur en van een uitnemende moraliteit, en voorzien van een uiterst scherp en nauwelijks te evenaren vernuft). Zelf noemde Vossius haar in zijn rijmbrief ‘Aan zijne vriendinne’ - zo deze al aan Petronella Keysers was gericht - de ‘Trots van Nederland’ en de ‘Blom van onze steden’. Van haar hand is een brief van 15 juli 1645 gericht tot haar echtgenoot bewaard.

Het mag een wonder heten dat Petronella Keysers als dichteres bekend is gebleven. De gedichten die aan haar worden toegeschreven, werden voor het eerst gedrukt in 1679 en gepresenteerd als dichtwerk van haar man. In dat jaar immers verscheen te Brugge de eerste uitgave van Vossius' Alle de Wercken. De bundeling was een initiatief van de uitgevers Jan-Baptist en Maximiliaan Clouwet, die het boekwerk met nauwelijks verholen mercantiele bedoelingen presenteerden als hun literaire vondst, ‘met grote moeite gezocht, ende als een vondeling [de bundel is opgedragen aan de Brugse weesmeester Pieter vanden Driessche] van de straat opgenomen’. In hoofdzaak hebben de Clouwets evenwel slechts een literaire naam te gelde gemaakt zonder zich te bekommeren om het auteurschap van de opgenomen verzen. Hooguit één derde van de bundel kan aan Vossius worden toegeschreven. Voor het overige is de Clouwet-uitgave een bewust opgezette ‘letterdieverij’ waarbij het merendeel van het dichtwerk in werkelijkheid reeds in 1625 door Vossius' literaire mentor De Wree was vervaardigd en nu op naam van Vossius werd gesteld. Daarnaast bevat Alle de Wercken ook een aantal dichtstukken van de leperse dichter en factor van de Hazebroekse rederijkerskamer Jacobus de Clerck die reeds in de bundel Eerlyck Tydt-Verdryf (Brussel 1652) stonden gepubliceerd. En uiteindelijk blijkt ook aan Vossius' auteurschap van de in de bundel opgenomen opmerkelijke serie processie-dialogen, de vier ‘Hemelspraken van den Brugsen H. Bloeddag, van dejaren 1641, 42. 43. en 44’ te moeten worden getwijfeld. In de Brugse stadsrekeningen uit 1643 - het jaar dat De Wree burgemeester van Brugge was geworden - wordt een uitgavenpost vermeld waarbij ‘Aan Petronella Keysers, huisvrouwe van Lambertus Vossius de somme van drie ponden, 16 sch.’ werd uitbetaald ‘over een gratuiteit [beloning, gratificatie], toegeleid ter cause van de exemplaren van hare compositie van de Brugse hemelsprake, aan den collegie gepresenteerd’. Met dit gegeven voor ogen, mag men wellicht aannemen dat het in Alle de Wercken opgenomen ‘Panegyricon’ voor Adriaen De Pelsmaecker (p. 308-320), dat soms woordelijk met de tweede Hemelsprake overeenkomt, ook door Keysers werd vervaardigd. De wijze waarop de gebroeders Clouwet in hun uitgave te werk zijn gegaan en het feit dat de uitbetaling door het Brugse stadsbestuur op Petronella's naam gebeurde, maken het aannemelijk dat het niet Vossius is geweest die haar auteurschap van de ‘Hemel-Spraken’ heeft verdoezeld.

De vier ‘Hemel-Spraken’ werden in de opeenvolgende jaren 1641-1644 door Petronella Keysers vervaardigd naar aanleiding van de jaarlijkse processie of ommegang op de eerste maandag na 2 mei ter verering van de relikwie van het H. Bloed die in Brugge werd bewaard. Het gaat daarbij om dialoog- en zangstukken die op diverse plaatsen van het parcours werden opgevoerd op een van de praalwagens, in dit geval ‘den Brugsen Hemelwagen’. Ook uit 1687 bijvoorbeeld zijn de ‘vertogen en de uitspraken gehouden op [...] [de] Hemel- en de Hellewagens’ bewaard gebleven. De stukken maakten gebruik van een aantal vaste allegorische personages die elk jaar opnieuw een eigen rol kregen toebedeeld: ‘God den Vader’, ‘God den Sone’, ‘Maria’, ‘Den Engel van Brugge’ en de stad Brugge zelf. De specifieke invulling van de inhoud van de stukken (en daarmee samenhangend het gebruik van jaarlijks wisselende allegorische personages) werd bepaald door

[p. 214]

het vaste motief van de Brugse verering van het H. Bloed en gevarieerd vanuit de concrete, door de militaire alliantie tussen de Franse en Staatse legers gedomineerde tijdsomstandigheden. Op die manier vertolkten de Hemelspraken een onrechtstreeks Spaansgerichte en door het katholicisme gedragen en vanuit het Brugse stadsbestuur gesteunde ideologie.

De vier Hemelspraken presenteren zich in gedrukte vorm als een cyclus waarbij elke Hemelsprake wordt voorafgegaan door een ‘Inhoud van de vertoninge’ en een opdracht in proza aan één van de vier Leden van het graafschap Vlaanderen: Brugge, Gent, het Brugse Vrije, en de stad en kasselrij leper. Op de Hemelwagen worden ze gesymboliseerd door de vier wielen ‘waarop de gemene zaken van den Vlaamsen stand voortsgaan’ en waarmee ‘den welstand van het gemene lichaam, ende den tegenstand van den wederzijdigen vijand’ wordt betracht (p. 271).

De snedige pamfletstijl waarin de gelegenheidsalexandrijnen van de Hemelspraken werden gesteld, verraadt een begaafde dichteres op wie de kwalificatie van ‘zoetvloeienden Poëet’, die de gebroeders Clouwet aan Vossius hadden toebedacht, beslist van toepassing is. Of zoals Buitendijk het wat over-enthousiast formuleerde: ‘Er is alles voor en niets tegen, om voor Petronella Keysers als Rooms kampioene tegen de Hervormden een plaats te reserveren naast haar Antwerpse en Brusselse kunstzusters Anna Bijns en Katherina Boudewijns’.

Hemelsprake voor den Brugsen H. Bloeddag voor het jaar 1643. (fragmenten)

In de tweespraak worden de volgende afkortingen gebruikt: VI=Vlaanderen; Br=Brugge; Da=Damme; SI=Sluis; Ket=Ketterije; Aar=Aardenburg; 's-Her='s-Hertogenbosch; H.K.=Heilige Kerke; God=God de Vader.

[Fragment a]

Na een Natureingang, uitgesproken door het graafschap Vlaanderen en de steden Brugge en Damme, doet Vlaanderen haar beklag over het met oorlog bedreigde graafschap. Vlaanderen werd immers in 1643, na de aanvankelijke militaire successen van de Spaanse gouverneur De Melo, zwaar belaagd: er was de militaire dreiging vanuit Noord-Frankrijk en ook het Staatse leger voerde vanuit het Oosten de druk op.

Vl: Terwijl den zuren tijd,
Verliezende zijn spijt,
Begint wat te verzoeten:
Terwijl de koele lent',
Op 't leste winters-end,
Den zomer komt ontmoeten.

Br: Terwijl de sture locht,
Tot zoetigheid gebrocht,
Door Phoebus' warme stralen,
Dien lauwen asemgeur,
Dees landen deur en deur,
Vast nederwaarts doet dalen.

Da: Den zwarten aardekloot
Doet open zijnen schoot,
Daar bomen, kruid', en blomen,
Die vrouw nature baart,
Met Zephyrus gepaard,
Weer van de dood bekomen.

Vl: 't Geboomte groen gemeid,
Al bloeiende, verbeidt²⁰
Den tijd om vrucht te baren
En alderlei gediert,
Dat in het wilde zwiert,
Begint nog eens te paren.

Br: Elk vogel, op zijn best
Gaat vlechten zijnen nest,
En hem tot broeden voegen.
Den lieven nachtegaal,

20 verwacht

[p. 215]

 

Met zijn muziekse taal,

30

Wil 't altemaal genoegen.

 

 

 

Da: Op dezen nieuwen tijd

 

Zo wordt het al verblijd,

 

Wat leven heeft ontvangen.

 

Al wat er gaat te rust,

35

Begint met groten lust

 

Naar morgen te verlangen.

 

 

 

Vl: En ik, helaas! en ik, verwezen tot het zorgen,

 

Ellendig Vlaanderland, moet vrezen voor den morgen.

 

Wanneer den tijd van 't jaar ten schoonsten komt te staan,

40

Dan komen aldereerst mijn meeste vrezen aan.

 

De posten komen op met overdroeve maren:

 

Hoe dat de Geuzen hier, de Fransen daar vergaren.

 

Van't Oosten komt den Geus, van 't Westen komt den Frans,

 

En voeren tegen mij, elk zoveel duizend mans.

45

Zou ik te ruste gaan, de klinkende trompetten,

 

Die komen gants de nacht mijn slaperust beletten.

 

Zoek' ik wat mijn vermaak, dien hollen trommelslag

 

Maakt mij een deuzig⁴⁸ hoofd den gans gehelen dag.

 

 

 

Ket: Wat klaag je Vlaanderland, jou blinde, dom, en dove,

50

Het is je eigen schuld, jou kranke van gelove⁵⁰.

 

Had jij me dan geloofd, als ik 't je heb gezeid,

 

Je waart al uit 't jok, en in je vrijigheid.

 

En ziet je niet, hoe ik mijn vrijgevochten landen

 

Al zoetjes heb verlost uit hunne vijands handen?

55

Gans Zeeland is in vree, gans Holland is in rust;

 

Als ik mijn oorlog voer, ik voer z'op jouwe kust.

 

 

 

Vl: Is 't waar? Sl: Hoe Vlaanderland! moet jij dit ook nog vragen?

 

Je ziet 't alle jaar, je proeft 't alle dagen

 

Wat doren dat ik ben in jouwen leeuwenvoet.

 

 

60

Aar: En ik, ik ben d'r ook, zo jij wel kennen moet.

 

Gebuurtjes, Brug', en Damm', je meugt getuigen wezen

 

Hoe menigmaal dat wij, en ook hoe lang voor dezen,

 

Jou hebben, van niet ver, gekeken in je kaart.

48 verward

50 met een slecht geloof

[Fragment b]

De naburige vestingsteden Sluis (in 1604 veroverd door prins Maurits) en Aardenburg (sinds 1612 in Staats bezit) beroemen zich op de herwonnen vrijheid en - zo heet het in de ‘Inhoud van de vertoninge’ - ‘zoeken Vlaandren, met de zijne, te lokken, om met hun aan te spannen, door het exempel van 's Hertogenbosch’. Voor de Spaansgezinde propaganda was het een dankbaar voorbeeld waarbij graag wordt verwezen naar de gedwongen uittocht van de katholieken uit de meierij van Den Bosch en de vervolging van de geestelijken aldaar.

[p. 216]

Hemelsprake voor den Brugsen H. Bloeddag voor het jaar 1643 [Fragment b]

 

Ket: Beziet 's Hertogenbosch, die kan je tuige⁸³ zijn

 

Hoe ik 'er heb verlost van alle Spaanse pijn.

 

 

85

's-Her: Verlost? Ja, zo verlost dat ik het moet beklagen.

 

Zijn zulke steên verlost die dees koralen⁸⁶ dragen?

 

 

 

Ket: Ja kronje⁸⁷, weet je niet waarom dit is gedaan?

 

Dat jij je handen had, je zoud ons wel verraân.

 

 

 

's-Her: Men hadde mij beloofd vrij ongestoord gelove;

90

En dat is veer vandaar. Ket: Jou arme slechte slove,

 

En weet je genen raad? Gelooft, gelijk als wij,

 

Den bijbel en schriftuur, dan zei je wezen vrij.

 

 

 

's-Her: Mijn priesters zijn verjaagd, en ik en mag niet duchten.

 

Mijn kerken zijn geveld, en ik en mag niet zuchten;

95

Mijn oude burgerij, helaas! wordt uitgeschat,

 

Eerst uit hun hav' en erf, en daarna uit de stad.

 

 

 

Ket: Wat zeg je stout gedrocht? je zei me daarof⁹⁷ zwijgen,

 

Of neen? Je zelt zeer haast een nekketrappe krijgen.

 

 

 

's-Her: Ziet: zo ben ik verlost; dit moet aan al de goden

100

Geklaagd zijn, dat mij ook het klagen wordt verboden.

 

 

 

H.K.: Neemt hier een spiegel aan, gij katholieke steden,

 

Dat dit de vruchten zijn van ketterlijke zeden.

 

Een ketter is een wolf, bekleed met schapenvacht.

 

Mijn schaapkens, maakt dat gij u van zijn klauwen wacht.

83 getuige

86 bloedrode juwelen

87 kreng

97 daarvan

[Fragment c]

Damme en Brugge nemen deze raad ter harte en jagen Sluis en Aardenburg de stuipen op het lijf door te dreigen met de komst van de Spaanse veldheer, de ‘maestre de campo’ Cantelmo (Aardenburg: ‘Hoe! komt Cantelmo weer? mijn hartje wordt als lood’).

H.K.: Zo Brugge, Damme, zo: en laat u niet verboffen¹²⁵
Van dat onzalig volk, met blazen en met stoffen;
Daar is nog menig borst¹²⁷, nog menig vromen held,
Die zich, met goed en bloed, voor u te were stelt.
Maar gij en moet alleen op mensen niet betrouwen;
Den hemel moet het doen, op God zo moet gij bouwen.

125 verbluffen

127 kerel

[p. 217]

 

Dus offert hem, vandaag, met nederig gemoed,

 

Gij, Damme, 't Heilig Kruis, gij, Brugge, 't Heilig Bloed.

[Fragment d]

In het daaropvolgende lied bidden Vlaanderen, Brugge en Damme God om bijstand. De hemel reageert.

Vader: Wat stemme komt daar op, tot mijnen troon, geklommen?
Wat rook van offerand' komt daar omhoog gezwommen?

Zone: Wat lieve zoetigheid, wat aangenamen geur,
Is dezen dag ontstaan, den gansen hemel deur?

Engel: Jehova Sabaoth! laat toe, dat ik als heden,
Voor uwen glorietroon vertoge de gebeden,
Die uwe Brugse stad op deze jaarfeest doet
Aan uwe majesteit, ter eren 't Heilig Bloed.

Vader: 't Is mij zeer aangenam, dees daad zal ik belonen;
En daarom zal ik ook die stad altijd verschonen.

Zone: En daarom zal ik ook uitstorten overvloed
Van zegens over haar, met vollen medespoed.

Maria: God Vader, Zoon, en Geest, 't en zal u niet mishagen,
Dat ik u majesteit den groten nood kom klagen
Van mijne Brugse stad, van mijne burgerij:
Hoe dat zij wordt gedreigd door geuzentirannie,
Dat volk, dat snoodste volk, dat nooit en was geboren,
Dat vijand-volk van u, van mij en u verkoren,
Dat overduiveld volk, dat volk dat langs hoe meer,
Weerspannig wordt aan u, en zijnen rechten Heer.
Zij kommen, jaar op jaar, en dreigen te vernielen
Mijn welbeminde stad, vol katholieke zielen.
Zij kommen op, vol trots, vol laster, en vol spijt,
En spreken tegen ons onlijdelijk²¹² verwijt.
Zij zullen, overal, die kostelijke werken,
Ons beelden, ons autaars, ons kloosters, en ons kerken,
Doen vallen overhoop, en trappen met de voet,
U Heilig Sacrament, u overweerdig Bloed.
Zoon, kont gij dit verwijt en deze lasters horen,
Zoudt gij dit konnen zien, ook zonder u te storen?
Waar zijn uw bliksems nu? Zoon, waar is uwen schicht?
Waar gij mee straffen zult dat ketters bozewicht?

212 ondraaglijk

[p. 218]

 

Doch, Kind, is 't uwen wil uw volk nog meer te plagen,

 

Moet uw beminde bruid, uw kerk, nog meer verdragen?

 

Wie dat gij straffen wilt, om u Heer, en om mij,

 

Spaart doch mijn Brugse stad, mijn landen van het Vrij.

 

 

225

Zone: Het is ook mijnen zin, Vrouw Moeder, die te sparen,

 

Om u en mijnentwil. Vader: Gaat, Engel draagt de maren.

 

 

 

Engel: Verheugt u, Brugse stad, u zaken gaan wel voort.

 

De moeder heeft gebe'en, den Zoon' heeft haar gehoord;

 

Den Vader is te vre'en, den Geest zal u bevrijden

230

Voor alle tegenspoed, en ik zal voor u strijden.

 

Ik zal, met zweerd en schild, betrouwt dit vrij op mij,

 

Beschermen al u volk van Geuzentirannij.

Bron
Alle de Wercken Van Lambertus Vossius. Brugge, wed. en erven J. Clouwet, 1679, p. 262-270.

Literatuur
W.J.C. Buitendijk, Het calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-reformatie. Groningen/Batavia 1942. p. 315-319.
M. Sabbe, Brabant in 't verweer. Bijdrage tot de studie der Zuid-Nederlandsche strijdliteratuur in de eerste helft der 17e eeuw. Antwerpen 1933. p. 193-197.
M. van Vaeck, ‘“Den noodt van Vlaendren wordt in den hemel (...) vertoont”. Petronella Keysers' toneeldialogen gespeeld op de “Hemel-waghen” tijdens “de H. Bloedt-feeste der stede van Brugghe” (1641-1644)’. In: W. Abrahamse, A.C.G. Fleurkens en M. Meijer Drees (ed.), Kort tijt-verdrijf Opstellen over Nederlands toneel (vanaf ca. 1550) aangeboden aan M.B. Smits-Veldt. Amsterdam 1996. p. 149-156.
MvV