Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 403]

Emblemen voor de jeugd
Gesina Brit van Blokzijl
(Blokzijl, ? - ?, ?; actief 1698-1723)

Van Gesina Brit, schrijfster van enkele ‘puikdichten’, is weinig bekend. Ze was getrouwd met Jacob van Gaveren en had contacten met figuren uit de doopsgezinde hoek. Samen met Adriaan Spinniker maakte ze verzen bij het geschrift Wterste wille van een moeder aen haer toekomende kint, een vertaling van A mothers legacie to her unborne childe (1624) van Elisabeth Jocelyn-Brooke, en verder schreef ze bijbel- en gelegenheidspoëzie. Haar oeuvre is klein en bescheiden.

In het voorwerk van Wterste wille - het is dan december 1698 - noemt de drukker J. van Nieuweveen ‘Geesje’ Brit ‘geen ongeoeffende liefhebberes van de dicht-konst’, maar de omvang van haar werk vóór die datum laat zich moeilijk overzien. Deze oorspronkelijk Engelse prozaverhandeling met bijbelse en ethische moralisaties is doorschoten met verzen en emblematische voorstellingen. Welk aandeel Spinniker en welk deel Brit leverde aan de zeven emblemen die aan het boek werden toegevoegd, is niet precies meer vast te stellen. Aan het eind staan enkele gedichten die wel door Brit zijn ondertekend, te weten een gedicht tot de christelijke jeugd, een samenspraak van een jongeling, gedreven tussen wellust en deugd, en het gedicht ‘de hovaardige Julia’. Het voorwerk bevat tevens een sonnet van haar hand. De ets op de titelprent is gesigneerd door Jan Luyken en waarschijnlijk zijn ook de overige (embleem)prenten in het boek van hem.

Brit schreef voorts een lofdicht voor het kort daarvoor bij Nieuweveen uitgekomen Salomons tempelbouw, of regt gebruik des Vredes [...] van de Amsterdamse doopsgezinde predikant Hermannus Schyn en in 1699 verscheen van haar hand Herderszang. Koridon Harderzang op de Papiere Snykonst van Juffrouw Joanna Koerten, huisvrouw van Adriaan Blok.

Enkele jaren later richt ze zich nogmaals op de emblematiek, en wel in de bundel Stichtelyke zinnebeelden, gepast op deugden en ondeugden in LVII tafereelen vertoont door A. Houbraken, en verrykt met de bygedichten van Juffr. Gezine Brit. Amsterdam 1723. Over Brits bijdragen wordt vermeld dat ze die in opdracht van Arnold Houbraken en met haar eigen kijk op de behandelde onderwerpen gemaakt heeft: ‘zoals ze die op elk tafereel ten verzoeke des overleden schrijvers, en uit inzicht der verhandelde stoffe gepast heeft’ (*4recto). Jacob Zeeus, Houbrakens boezemvriend, zou de bijschriften maken, maar omdat hij in beslag werd genomen door andere bezigheden en vroegtijdig kwam te overlijden, heeft Brit het werk afgemaakt. Welke van de tienregelige bijschriften van haar hand zijn, is - zoals dat ook in de Wterste wille het geval was - moeilijk uit te maken. In enkele gevallen echter zijn haar gedichten als zodanig aangegeven, bijvoorbeeld bij het embleem over de kameel. Aan het eind van dit boek staan zes bijbelse (‘nagelaten’) gedichten van Brit en zij is bovendien prominent aanwezig als uitlegster van de titelprent.

Brits naam blijft door de achttiende eeuw heen bekend vanwege de herdrukken die van de bundel van Houbraken uitkomen. In de edities van 1729, 1767 en 1782, nu onder de titel Dichtkundige bespiegelingen op 57 gepaste in koper gebragte zinnebeelden, prijkt Gesina's naam telkens op de titelpagina.

[p. 404]

71 Arnold Boonen, Gesina Brit (Penseel in olieverf, eind 17e eeuw) Boonen karakteriseert Brit als schrijfster door haar, zoals vaker gebeurde op dichtersportretten, een rol papier in de hand te geven

[p. 405]

1. ‘Nader toepassing’

Uitleg bij het embleem met een kameel die, geduldig en zonder morren, zijn last torst, met als motto: ‘Niet meer nog minder’. De gelaten blik van het dier doet vermoeden dat de prent ‘naar het leven’ gemaakt is. Verschillende anekdotes moeten bevestigen dat elk huis zijn kruis heeft.

Nooit zal 't genot van 's werelds goed,
Hoe hoog men 't in den top mag halen,
Den eis van 't menselijk gemoed
In zijn begeerte en tocht bepalen⁴.
Maar vraagt men in wat staat de mens,
't Zij 't weidend lot⁶ hem mee of tegen
Op aarde valt, zijn hoogsten wens
Na veel verlangen heeft verkregen;
't Is, als hij uit ootmoedigheid,
Aan 't eeuwig godlijk welbehagen,
In alles waar zijn lust toe leit,
Zich onverdeeld heeft opgedragen.
Terwijl geen aardse weeld' zijn hart,
Verpand aan 't algenoegzaam wezen,
In hare strikken ooit verwart
En hij geen tegenspoed zal vrezen,
Noch in een middelbaren staat
Zich ooit verheffen boven maten.
't Zij hoe 't hem in de wereld gaat,
Hij houdt zich stil in God gelaten.
Dus leeft hij in gestage rust.
Zo kan hij best het wit beschieten²²,
Dus zal hij hier zijn meesten lust,
Zijn hoogsten heil en wens genieten.

72 Embleemprent van een kameel in de Stichtelyke zinnebeelden (1782), waarvoor Brit het bijschrift leverde

4 grenzen stellen

6 wisselvallige forruin

22 het doel raken

[p. 406]

2. [Op de titelplaat]

Het gedicht is een uitleg van de titelprent van Arnold Houbrakens Stichtelyke zinnebeelden, met daarop de Leerzucht die een spiegel met een lichtend hart vasthoudt. De snelle vleugels (in het gedicht, r. 9) doen denken aan de ‘twee wiekskens’ aan het hoofd, in de Iconologia van Cesare Ripa (Amsterdam 1644) onder meer verbonden met snelle begrijpelijkheid en met opheffing en kracht van verstand. Het emblematisch samengaan van woord en beeld, tot lering en vermaak, wordt verwoord in de r. 13-14; het snaarinstrument en het palet, beide voorgesteld op de gravure, symboliseren de dichtkunst en beeldende kunst.

Rechtschapen leerzucht, door een edel vuur gedreven,
Toont zich niet duister in 't gelaat van deze vrouw,
Die met den vinger wijst de plichten van het leven,
En stadig arbeidt, om 't voortreffelijk gebouw
Van nutte kennis in een klaren dag te zetten,
Daar 't licht met kracht uit het bespieglend herte straalt.
Verdichte logenen en vuile lastersmetten,
Heeft zij de snode grijns van 't aangezicht gehaald.
Men ziet haar jeugdig hoofd versierd met vlugge wieken,
Om af te malen¹⁰, hoe haar weetlust nooit voldaan,
Een schat van lessen haalt uit Latium en Grieken,
Met kunst beschreven in haar deugdgewijde blaên.

73 Titelprent in Houbrakens Stichtelyke zinnebeelden (1782)

10 schilderen

[p. 407]

 

Dus zoekt dees beeltenis vermakelijk te stichten,

 

Met lieflijk snarenspel en puik van schilderkunst;

15

Zo kan ze 't nageslacht door haren dienst verplichten,

 

En winnen overal der volken liefde en gunst.

Bronnen
(1) Stichtelyke zinnebeelden, gepast op deugden en ondeugden in LVII tafereelen vertoont door A. Houbraken, en verrykt met de bygedichten van Juffr. Gezine Brit. Amsterdam 1782 [eerste druk 1723]. nr. XX, p. 83-86.
(2) idem ongepagineerd.

Literatuur
J.G. Frederiks en F. Jos van den Branden, Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde. Tweede druk, Amsterdam z.j. (p. 116).
HL