Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 396]

Schrijfster annex uitgeefster
Katharina Lescailje
(Amsterdam, 26 september 1649 - Amsterdam, 8 juni 1711)

De Amsterdamse Katharina Lescailje bekleedt een opmerkelijke plaats onder de schrijfsters van de Nederlandse Renaissance. Ze was de tweede dochter van boekdrukker Jacob Lescailje en Alida (Aeltje) Verwou, weduwe van de drukker Jan van Dorsten. Door zijn huwelijk met Alida verwierf haar vader, zelf ook al weduwnaar, het bedrijf van Van Dorsten en na zijn dood, in 1679, zette Katharina de op de Middeldam gevestigde uitgeverij voort. Dat juist zij en niet een van de halfbroers uit de eerste huwelijken van haar ouders de zaak overnam, werd misschien ingegeven doordat ze ongetrouwd was en de meeste andere kinderen al een nering hadden. Zo bezat haar halfbroer Antony Lescailje een eigen boekenbedrijf en was Jan van Dorsten jr. in dienst van drukkerij Blaeu, terwijl Katharina's oudere zus Barbara gehuwd was met de Hamburgse boekbinder Matthias de Wreedt. Wellicht ook werd Katharina als de meest geschikte opvolger voor de in toneel en dichtkunst gespecialiseerde uitgeverij van Lescailje sr. gezien omdat ze al van jongs af aan zelf de dichtkunst beoefend had. Of haar jongere, eveneens ongehuwde, zus Aletta aanvankelijk ook aan de bedrijfsvoering heeft deelgenomen, is onbekend.

Volgens de inleiding in het verzameld werk was Lescailjes vurige wens Vondel te ontmoeten in vervulling gegaan toen zij tien of elf jaar oud was en hij dus ongeveer zeventig. De bejaarde dichter had haar versjes gelezen en moedigde haar, na een tedere omhelzing, aan te blijven oefenen. Getuige de driedelige Tooneel- en mengelpoëzy, door haar erfgenamen in 1731 op de markt gebracht, was dat niet tegen dovemansoren gezegd: haar zeven uit het Frans vertaalde tragedies beslaan één bundel en de overige gedichten twee. Een achtste treurspel, Geta, is niet opgenomen: Lescailje dichtte slechts het begin ervan; het werd na haar dood voltooid door J. Haverkamp, die sindsdien als de auteur geldt. De Tooneel- en mengelpoëzy is een van de eerste zelfstandige uitgaven van het verzameld werk van een vrouw. Overigens waren vooraf aan deze publicatie zeker veertig titels van Lescailje al gedrukt, bijvoorbeeld in bloemlezingen met werk van verschillende auteurs, als drempeldicht voor een bepaalde poëziebundel, als pamflet of als treurspel. Van de zeven treurspelen werden er zes in de Amsterdamse schouwburg opgevoerd.

Het lijkt opmerkelijk dat het verzameld werk pas twintig jaar na Lescailjes dood beschikbaar kwam, omdat iemand die zoveel schreef en zelf een uitgeverij bezat toch meer van het eigen oeuvre had kunnen editeren. Volgens de erfgenamen was de auteur echter niet zo overtuigd van haar kunstzinnige kwaliteiten: op de vraag iets te laten drukken, kwam steevast het antwoord dat ze door de bezigheden op de zaak, onder meer het verbeteren van andermans toneelstukken, geen tijd had haar eigen werk zodanig te ‘beschaven’ dat het gepubliceerd kon worden. Toch hoeft dit niet te betekenen dat ook Lescailje, als zoveel schrijfsters in deze bloemlezing, zich bescheiden opstelde omdat ze een vrouw was: nuchtere bedrijfsvoering - eerst het brood, dan de eigen pen - kan hier net zo goed aan de orde geweest zijn. Haar uiteindelijk gepubliceerde poëzie bevestigt bovendien het bescheidenheidstopos niet: Lescailje bestrijkt nogal wat thema's en (sub)genres, terwijl ze ook een ruime kring van adressaten aanschrijft.

Onder het etiket ‘mengelpoëzy’ gaan in de eerste van de drie bundels 21 ‘staatsgevallen’, 30 ‘lofdichten’, 13 ‘afbeeldingen’, 67 ‘verjaargedichten’ en 73 ‘mengeldichten’ schuil, en in het tweede deel 95 ‘huwelijkszangen’ (een keuze uit meer!), 30 ‘lijk- en grafdichten’ en 11 ‘stichtelijke gedichten’. In het algemeen betreft het gelegenheidswerk dat inhoudelijk geen groot opzien baart. Naar gelang de aard van de gebeurtenis wordt er gejubeld of gerouwd bij een verjaardag, huwelijk of overlijden; de loftrompet wordt gestoken over werken van collega's (van beide seksen); buitenplaatsen, uitstapjes en natuurverschijnselen worden bezongen en zowel oranjegezinden als wittianen kunnen op steunbetuigingen rekenen.

Toch vallen in dit oeuvre twee elementen op: de invloed van Vondel en een aantal curieuze liefdesklachten. Lescailje eert Vondel rechtstreeks met drie gedichten - twee bij zijn verjaardag, het derde bij zijn

[p. 397]

70 Nic Verkolje (1635-1746), Katharina Lescailje (Penseel in grijs over zwart krijt). Lescaille krijgt de lauwerkrans en schrijfveer - waarschijnlijk van Apollo - uitgereikt, terwijl een lichtstraal van een hemelse lier op haar gezicht valt. Juist in deze geïdealiseerde, allegorische omgeving valt het kennelijk levensechte, gegroefde gelaat van de schrijfster op.

[p. 398]

dood -, terwijl de Keulse ‘Rijnzwaan’ verder regelmatig als lichtend voorbeeld genoemd wordt in verzen voor epigonen als Antonides van der Goes, Pluimer en Van Hoogstraten en ook voor vrouwelijke collega's als Sara de Canjoncle. Op allerlei plaatsen komen Vondeliaanse zinsneden voor; daarnaast inspireerde het ritme van ‘Kinder-Lyck’ Lescailje tot een aantal verjaardagsdichten en gaat ‘Daphnis harderszang op de vrede’ (1697; Tooneel- en mengelpoëzy I, p. 3-8) terug op de Leeuwendalers (1647). Dit betekent overigens niet dat Lescailje een met Vondel vergelijkbaar talent had. Herhaaldelijk wordt de lezer geconfronteerd met grammaticale kronkels in gewrongen frasen, terwijl de beeldspraak evenmin bijster origineel is: vaak gaat de zon op, bloeien leliën en rozen op vrouwenkaken, trekken alle vier de seizoenen in enkele regels voorbij en overwint de kunst de natuur.

Ondanks dit sjablonenmatige karakter van Lescailjes poëzie trekt een aantal liefdesgedichten bijzondere aandacht. In eerste instantie passen ze in de wijdverbreide petrarkistische traditie, waarin een wanhopig verliefde ‘ik’ zijn lot als afgewezen of zelfs onopgemerkte minnaar beklaagt, terwijl hij tegelijkertijd echter geniet van de vreugdepijn van de verliefdheid. Lescailje leeft zich bijvoorbeeld in in de cycloop Polyphemus die de nimf Galathé begeert en schrijft in opdracht van anonieme heren - zo stelt ze het althans voor - smachtende verzen aan het adres van vrouwen. Of al deze petrarkistische regels echter bedoeld zijn als literair spel, kan men zich afvragen bij de klachten van een niet nader geïdentificeerde ‘ik’ over een ongelukkige verliefdheid. Geeft de schrijfster hier authentieke gevoelens weer? Een aantal gedichten uit 1675 laat de mogelijkheid open dat met de geliefde een vrouw bedoeld was: de Amsterdamse dichteres Sara de Canjoncle, van wie vooralsnog geen werk teruggevonden is. Daarbij komt dat een andere Amsterdamse coryfee met wie Lescailje een tijdlang gedichten wisselde, Cornelia van der Veer^o, zich jaloers beklaagde over Katharina's aandacht voor De Canjoncle. Harde bewijzen van deze ‘vrouwenzucht’ zijn er niet en vallen ook moeilijk te vergaren: het is namelijk de vraag of zeventiende-eeuwers homoseksuele gevoelens van vrouwen wisten te identificeren. Bovendien zou een eventuele openlijke lesbische praktijk natuurlijk de goede naam van de participanten op het spel gezet hebben: ‘een maagdeveer, / Is even, als haar eer, zo teer’, schreef Lescailje aan Van der Veer (Tooneel- en mengelpoëzy I, p. 340). Haar vooraanstaande positie binnen het overwegend mannelijke uitgeverscircuit en de kring van Vondeladepten zal de schrijfster veel waard geweest zijn. Uit de teksten blijkt namelijk ook dat Lescailje hechtte aan de zelfstandigheid die door haar ongehuwde status mogelijk gemaakt werd. Zo kon ze er met ere naar streven de Vondel onder de vrouwen te worden.

1. Op het eerste verjaren van jonkvrouwe Helena van Zon

Lescailje schreef verjaarswensen aan jong en oud. De felicitatie voor de eenjarige Helena van Zon, uit mei 1690, herinnert aan Vondels lijkdicht ‘Constantijntje, 't zalig kijntje’, vooral in ritme en verkleinwoorden. Uiteraard kiest de schrijfster hier een luchtiger toon: ze profeteert dat het meisje uiterlijk en innerlijk even volmaakt zal worden als haar moeder Helena van der Hek, die in 1687 met Willem van Zon getrouwd was - bij die gelegenheid maakte Lescailje twee bruiloftsdichten (Tooneel en mengelpoëzy II, p. 66-71). Bewerkingen van Vondels ‘Kinder-Lyck’ treffen we in Lescailjes oeuvre meer aan: vaak gaat het om verjaarsgedichten voor kleine kinderen, alle zijn ze aanmerkelijk langer dan de 16 regels van het origineel. Deze kinderversjes van Vondel en Lescailje inspireerden later ook achttiende-eeuwse schrijfsters, bijvoorbeeld Bosch^o en Deken^o.

Blonde Leentje, zoete bekje,
Die in 's aanschijns ommetrekje²,
In het tedere gelaat
Schoner als de dageraad,

2 de vorm van het gezichtje

[p. 399]

5

Geeft, met grote hoop, te lezen

 

Hoe volmaakt uw glans zal wezen,

 

Hoe beminnelijk, hoe groot,

 

Als uw schone naamgenoot⁸;

 

Stralende uit uw lodd're lichtjes⁹

10

Duizend onweerstaanb're schichtjes,

 

Waarmee gij op enen stond

 

Lichtlijk duizend harten wondt,

 

Duizenden, met duizend pijnen

 

Laat om uw volmaaktheid kwijnen.

15

Gaat het naar mijn profecij

 

Op uw eerste jaargetij,

 

'k Zie u vol aanvalligheden¹⁷,

 

Reeds van ieder aangebeden;

 

En een goddelijken geest

20

In een welgemaakte leest²⁰,

 

Daar de rozen op uw kaken

 

Onverwelkbaar bloeien, blaken;

 

'k Zie uw minnelijken mond

 

Frisser als den morgenstond:

25

Hemelval²⁵ en honing slippen

 

Van uw lieve en lekkre lippen,

 

En vrouw moeders hart verheugd²⁷

 

Om uw gaven, geest en deugd,

 

Daar ze in u, van elk geprezen,

30

Ziet haar eigen zelf verrezen,

 

Haar verloren jeugd bepaald^31-32,

 

En met woeker ingehaald^31-32.

 

Dan zal u mijn zangster groeten³³,

 

En op hoger toon ontmoeten;

35

En uw eerste levenslicht

 

Schoner blinken in mijn dicht.

8 de spreekwoordelijk schone Griekse Helena; tegelijk compliment aan de moeder van het meisje

9 vriendelijke oogjes

17 bevalligheden

20 lichaam

25 goddelijke taal

27 verheugd zijn (hangt af van 'k zie)

31-32 vastgelegd en overtroffen

31-32 vastgelegd en overtroffen

33 Lescailjes muze zal hopelijk ook de volwassen Helena toezingen

2. Aan Galathé

De cycloop Polyphemus - eenogig en lelijk - lijdt op petrarkistische wijze onder zijn uitzichtloze liefde voor de schone, maar ijskoude nimf Galathea. De hoop dat zij eens zijn liefde zal beantwoorden, doet hem vrijwillig dit lijden verlengen. Het gegeven komt uit Ovidius' Metamorfosen (bk XIII, 740-869).

Ha wrede Galathé! zal ik dan nooit verwerven
Uw trouwe wedermin? en wil uw killig hart
Mijn boezem pijnigen met nieuwe minnesmart?
Zult gij mij duizend doôn om uw vermaak doen sterven?

En moet ik de opkomst van uw lieflijk leven derven,

[p. 400]

 

Dat, vers ontloken, zelfs Aurora's glansen⁶ tart?

 

Zo blijft mijn ziel in 't net van uwe min verward,

 

En ik zal eeuwig in een zee van liefde zwerven.

 

 

 

Want schoon de nachtgordijn het helder licht bedekt,

10

Zij dekt geenszins mijn kwaal: maar als¹⁰ Diane¹⁰ wekt

 

De blozende ochtendzon, komt zij mijn rampen wekken:

 

 

 

Die plagen 't kwijnend hart, al op eenzelfde wijs:

 

En gij, die vlammen sticht, blijft zelf zo koud als ijs.

 

Toch lij ik willig, mocht ik eens uw weermin trekken!

6 de eerste lichtstralen van de dag; Aurora is de godin van de dageraad

10 zoals

10 de koele maangodin

3. Anders. Aan de liefde

In een variatie op het liefdesthema - vandaar het ‘Anders’ in de titel - overpeinst een wanhopig verliefde, slapeloze ‘ik’ zijn/haar situatie. Blijkbaar nam de, evenmin geïdentificeerde, geliefde geen genoegen met kuise zoenen, maar nam hij/zij ook het hart van de ‘ik’. Tot ongenoegen van de omgeving blijft de eerdere geliefde 's nachts de ‘ik’ kwellen, die zijn/haar kortdurende, maar verstrekkende ervaring betreurt. Het is onduidelijk op welke situatie Lescailje hier doelt: verwoordt ze persoonlijke gevoelens of is het gedicht onderdeel van het petrarkistisch spel?

O zoete stoorder van mijn slaap, en zachte rust!
O lieve vijand! die mij al te vroeg voor 't dragen²,
Zo onmeedogende bestrijdt met minlijk plagen,
Eer Venus aan 't gestarnt haar Mars ontvonkt met lust⁴.

Waar 't niet genoeg dat gij uw vlammen had geblust
Aan mijne kuise borst? en daar uit weggedragen
Mijn hart, wanneer uw oog het mijne kon behagen,
En mij verrukt had als uw mond mij had gekust?

't Schijnt neen: de liefde brengt uw beeld in mijn gedachten,
Daar gij, tot and'rer spijt¹⁰, gedurig komt vernachten,
En maakt u dichtebij, hoe ver ge van mij zweeft.

Helaas! wat doe ik dan om slaap en rust te rapen?
Doch zijn die nooit op aard voor 't minnend oog geschapen¹³,
Zo¹⁴ heb ik in de min, hoe kort, te lang geleefd.

2 al op jonge leeftijd moet de ‘ik’ liefdespijn verdragen; mogelijk echter zetfout voor dagen: voordat de zon opkomt is de ‘ik’ al wakker en lijdt

4 zelfs nog voordat de morgenster Venus haar minnaar Mars wekt en hem in vuur en vlam voor haar zet

10 tot ongenoegen van anderen

13 maar als het waar is dat verliefde mensen altijd slecht slapen

14 dan

[p. 401]

4. Aan jonkvrouwe Sara de Canjoncle

Een speelse klacht in petrarkistische trant, waarin Lescailje (‘Katrijn’, vers 62) de verder onbekende schrijfster Sara de Canjoncle smeekt zich bij haar te voegen. Lescailje schreef voor De Canjoncle meer poëzie waaruit enige spanning spreekt, onder andere een nogal jaloers bruiloftsdicht bij De Canjoncles huwelijk in 1677 (Tooneel- en mengelpoëzy II, p. 16-18). Onderstaande klacht stond, met name in vormkenmerken als ritme, rijm en verkleinwoorden, model voor achttiende-eeuwse bewerkingen, bijvoorbeeld van Bosch^o en Deken^o. Bij hun imitaties speelden ook gedichten als de hierboven afgedrukte verjaardagswens voor Helena van Zon een rol.

Aardig Saartje
Beste kaartje²;
Uit dit dicht
Kunt gij licht
Zien en weten,
Hoe vergeten
Ik alleen
Zit en steen⁸
Bij mijn zuster;
Te ongeruster,
Omdat gij,
Zo nabij
Mij uw wezen,
Waard geprezen,
Mijn gezicht,
Met het licht
Van uw ogen,
Onmeedogen,
Dus onthoudt^11-19.
Ach! verkoudt
Al uw liefde,
Die mij griefde
Met een wond
Op één stond?
Ik kom klagen,
Om te vragen
Of 't u lust
Om²⁸ mijn rust,
Hier te komen,
Om de schromen
Met de smart
Van mijn hart
Weg te jagen.
Wilt niet tragen:
'k Zit alleen
Hier en steen.
'k Weet in boeken

2 vriendinnetje

8 zit te zuchten

11-19 omdat jij zo dichtbij bent, maar toch mij je zo geprezen aanwezigheid en je meedogenloze ogen op deze wijze ontzegt

28 terwille van

[p. 402]

 

Niet te zoeken

 

Een vriendinne,

40

Die mijn zinnen

 

Met haar kout⁴¹

 

Onderhoudt,

 

In het lezen,

 

Als voor dezen⁴⁴:

45

En de vriend,^45-52

 

Die mij dient,

 

Is op heden

 

Uit dees stede;

 

Die de min

50

Uit zijn zin,

 

Met zijn zingen

 

Licht laat springen,

 

't Afzijn slijt,

 

Met den tijd,

55

Zulke vlagen

 

Met haar plagen.

 

Doch ik lach

 

Al den dag

 

Met die grillen,

60

Is 't uw wille

 

Maar te zijn^60-61

 

Bij Katrijn.

Bronnen
K. Lescailje, Tooneel- en mengelpoëzy. Amsterdam 1731. 3 delen. (UBU Moltzer 4 A 8-10)
(1) I, p. 140-141.
(2) I, p. 276.
(3) I, p. 279.
(4) I, p. 353-354.

Literatuur
M. Spies, ‘Oudejaarsavond 1675: Cornelia van der Veer schaduwt Katharina Lescailje als deze van het huis van haar vriendin Sara de Canjoncle naar dat van haar zuster gaat - Het vrouwelijk aandeel’. In: M.A. Schenkeveld-van der Dussen e.a. (ed.), Nederlandse literatuur. Een geschiedenis. Groningen 1993. p. 282-287.
L. van Gemert, ‘De vrouwenzucht van Katharina Lescailje’. In: H. Duits, A.J. Gelderblom en M.B. Smits-Veldt (ed.), Klinkend boeket. Studies over renaissancesonnetten voor Marijke Spies. Hilversum 1994. p. 143-149.
L. van Gemert, ‘Hiding behind words? Lesbianism in 17th-century Dutch poetry’. In: Thamyris 2-1 (1995), p. 11-44.
M. A. Schenkeveld-van der Dussen, ‘Liefdestalen van vrouwelijke auteurs’. In: Literatuur 12-6 (1995), p. 335-340.
LvG

41 conversatie, gebabbel

44 zoals vroeger

45-52 mijn vriend, die zijn liefde gemakkelijk uit zijn hart verdrijft met zijn zingen (en dus een navolgenswaardig voorbeeld geeft), is niet in de stad; het is onduidelijk wie (of wat) deze vriend is

60-61 als u maar wilt zijn