Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 391]

Een rederijkersdochter om mee te pronken
Barbara Ogier
(Antwerpen, gedoopt 17 februari 1648 - Antwerpen, 18 maart 1720)

Als dochter van de schoolmeester-kalligraaf en bedrijvig toneelauteur Willem Ogier (1618-1689) kende Barbara Ogier het reilen en zeilen van de Antwerpse rederijkerskamer ‘De olijftak’ van binnenuit. Vader Ogier was immers reeds in 1660 de officiële factor van ‘De olijftak’, op dat ogenblik een kamerafdeling van de Antwerpse St. Lucasgilde. Op 18 oktober 1677 debuteerde de negenentwintigjarige Barbara, wellicht op voorspraak van haar vader, tijdens het patroonsfeest van de kamer met het toneelstuk De Getrauwe Pantheia, een treurspel - de tekst is niet bewaard gebleven - over Pantheia's liefde totter dood voor haar gemaal, de koning Abradatas. Die dag stonden ook de uitvoering van twee kluchten van Willem Ogier (De Traegheydt en De Giericheydt) en het ‘kleine speeltje van de Ontwaakte Poëzie’ van deken Joseph de Lamorlet op het programma. Deze laatste had het over Barbara's ‘veerzen zonder weerga’. De geboden kans moet voor dochter Ogier bijzonder vererend zijn geweest, niet het minst omdat de toneelkamer na een jarenlang aanslepend conflict met de schuttersgilde voor het eerst opnieuw met een groots opgezet patroonsfeest en voor het publiek toegankelijke toneeluitvoeringen had uitgepakt. Opperdeken Verbruggen bracht met dit uitbundige initiatief de kamer overigens op de rand van het bankroet.

In de daaropvolgende jaren bleven conflicten met de gewapende gilden evenwel het gewone kamerleven belemmeren tot in 1680 raadsheer De Herzelle de geschillen wist te beslechten. ‘De olijftak’ bood uit dankbaarheid de bemiddelaar een twee dagen durend feest aan en opnieuw maakte Barbara Ogier deel uit van het gezelschap dat het feest de nodige literaire luister bijzette. Het ging op 19 oktober om Barbara's nieuwe treurspel De doot van Achilles, opgedragen aan De Herzelles echtgenote, Isabelle de Condé. De opvoering werd onmiddellijk gevolgd door een vertoning van de Kluchte van den Boeren Geck van vader Ogier.

De daaropvolgende jaren blijft het stil rond de Antwerpse dichteres en ook de rol van Willem Ogier als factor van de kamer lijkt te zijn uitgespeeld. Vanaf 1693 evenwel treedt Barbara in de kamer opnieuw voor het voetlicht. Het is wellicht geen toeval dat haar man, de beeldhouwer Willem Kerricx, in die jaren belangrijke functies in het bestuur van de gilde - onderdeken, deken, prins - bekleedde. De archiefbescheiden noemen Barbara Ogier dan ook meestal niet bij haar naam, maar vermelden haar steevast als ‘de huisvrouwe van Gulielmus Kerricx’. In 1693 - Kerricx wordt dat jaar deken - presenteerde de kamer Barbara's ‘kleine komedie’ (bedoeld wordt een allegorisch toneelspel) over de ‘verenigde konsten met de vertrooste Antwerpia’ ter gelegenheid van het bezoek aan de gilde van de nieuwe landvoogd der Nederlanden, de keurvorst Maximiliaan-Emmanuel van Beieren. Het toneeldicht werd in druk uitgegeven door Barbara's schoonbroer, de drukker Godtgaf Verhulst.

In die periode blijkt de dichteres bijzonder bedrijvig te zijn geweest. Op de maaltijd die later dat jaar door deken Kerricx werd ingericht, worden ‘de vrienden verwelkomd voor de tafel, door een speeltjen, verbeeldende Philemon en Baucis ende 's avonds is hier voor de eerste reize vertoond de klucht van het Verwert Paradys, gecomponeerd door de huisvrouw van den deken’. Zij schrijft ook het ‘aardig speeltjen’ waarmee in 1693 de Antwerpse schepen Steven-Cornelis Janssens de Hujoel als hoofdman van de kamer wordt verwelkomd. Het jaar daarop gaat het om De dolende Poësis, een welkomstspel voor de Antwerpse burgemeester en nieuwe hoofdman van de gilde, jonker Gregorius Martens.

Ook de verbouwingen aan de academie zetten aan tot feesten: op 21 november werd op de kamer in aanwezigheid van de stadsmagistraat Barbara's allegorische toneeldicht Verrykte Academia (in druk verschenen onder de titel Zeghen-praelende Academia inde openinghe van haeren nieuwen bouw) opgevoerd. De officiële ontvangst door de kamer van het stadsbestuur gebeurde met de nodige bravoure en galanterie. Aan het einde van het stuk verliet Apollo het toneel en leidde de magistraat, ‘verzeld van musicale instrumenten’, naar de ‘nieuw-gebouwde Academie, alwaar de jongheid in haar oefeninge was’. Gilde en overheid waren

[p. 392]

verguld met de grootse viering: de teksten van die dag werden door drukker Verhulst tot een gedenkboek verzameld en op 184 exemplaren gedrukt; Barbara zelf ontving twintig gulden van het Antwerpse stadsbestuur.

Op 25 maart 1699 wordt oud-burgemeester jonker Joan Carel van Hove als nieuwe hoofdman (in opvolging van de net overleden Martens) ingehaald. De schrijfster is dan opnieuw van de partij met het galant complimenteuze toneeldicht Den overwonnen Mars ende Triumpherende Peys - de vrede van Rijswijk dateert van 1697 -, waarbij aan de gevierde een kalligrafisch afschrift werd geschonken. En in mei 1700 nam Barbara - overigens zonder veel succes - deel aan de dichtwedstrijd die de Brugse rederijkerskamer ‘De drie Santinnen’ had uitgeschreven ter gelegenheid van de jaarlijkse Heilig Bloeddag. Barbara's bijdrage (‘Rym-offer Uyt de Schole van Poësis’) werd gepubliceerd in de verzamelbundel De Heliconsche Echo. Namens ‘De olijftak’ had ook Barbara's zoon, Willem-Ignatius Kerricx (1682-1744), die nauwelijks enkele weken tevoren officieel tot factor van de Antwerpse kamer was aangesteld, iets bijgedragen.

Op 19 december 1700 trad Barbara Ogier voor de laatste keer met een nieuw (gelegenheids)stuk naar buiten. De kamer vierde toen de geboortedag van de Spaanse koning Filips V en bij die gelegenheid werd Barbara's tragedie Betwisten doodt slach in het schuldigh gemoet van den grooten Alexander (later ook wel aangeduid als De dood van Clitus) opgevoerd naast ‘een kort rijmwerk in vorme van opera’ van Willem-Ignatius Kerricx. De feestelijkheden van december 1700 moeten - het wordt zo ook vastgeiegd in het register van de kamer - een groot succes zijn geweest: de toeschouwers waren in groten getale komen opdagen en hadden met bijval (‘ongemenen lof’) gereageerd op de stukken van Kerricx en op een vernieuwde vertoning van Barbara's klucht van het Verwert Paradys.

Er zijn weinig argumenten voorhanden om de dichtwerken na 1700 die door het latere literairhistorisch bedrijf wel eens aan Barbara Ogier werden toegeschreven (met name het blijspel Don Ferdinand oft Spaenschen sterrekyker (Antwerpen 1714) of het ‘IJs Liedt van de Schelde van Antwerpen’ (1716)) daadwerkelijk tot het oeuvre van de Antwerpse dichteres te rekenen. Zoon Kerricx had in 1700 de fakkel overgenomen. Wel zou Barbara ook na 1700 haar naamsbekendheid op de kamer blijven behouden. In 1703 had haar tragedie over De doot van Achilles nog niets aan actualiteitswaarde ingeboet: het stuk werd opgevoerd op St. Lucasdag, opnieuw ter gelegenheid van de geboortedag van Filips V. En bij Barbara's dood op 18 maart 1720 zou de uit de Noordelijke Nederlanden geïmmigreerde schilder-dichter Willem van Swaanenburg - tevens lid van het Antwerpse St. Lucasgilde - haar in zijn bundel Parnas of de zang-godinnen van een schilder (Amsterdam 1724) in een uitvoerig lijkdicht memoreren als ‘een Fenix die herleeft’, ‘een Pallas onzer eeuw’.

1. De Doot van Achilles

Proëmium (voorspel) opgedragen aan Isabella de Condé, echtgenote van raadsheer De Herzelle. Op 18 oktober 1680 vierden de Antwerpse rederijkers het einde van de conflicten met de schuttersgilden. Op de tweede dag van de festiviteiten werd Ogiers treurspel over de tragische liefdesgeschiedenis tussen de Griekse held Achilles en de Trojaanse koningsdochter Polyxena opgevoerd. Van dit stuk is alleen de korte ‘Speels inhoud’ bewaard gebleven en het ‘Proëmium’ waarin Barbara haar ‘kunstgewrocht’ opdraagt aan Isabella de Condé: die moet voor haar als een Minerva dienst doen en haar beschermen tegen kritiek. Ogier verdedigt ook de keuze van de toneelstof: juist een vrouw is bekwaam om de strijd te beschrijven die om een vrouw, Helena, is ontstaan.

Ik hadde nooit Parnas met zinnen dorven naken¹
Zo ik Minerva niet had zien den ingank maken².
'k Heb eerst 't gebouw van mijn zang-iverig gemoed

1 naderen

2 binnengaan

[p. 393]

 

Gegrond op vaste hoop, door haar te zijn behoed

5

Van Momus'⁵ gifse tong: die niet uit reden lastert,

 

Maar omdat zijn gemoed is van de rust verbasterd⁶.

 

Mijn voorgewende reen zijn niet tot de godin

 

Van 't oude heidendom, maar een Minerv' die in

 

Poesis' zaal uit jonst 't geluk heeft haar t' aanschouwen.

10

Mevrouw, vergunt dat ik hier mag het steunsel bouwen

 

Om mijn voltooide werk verdraagzaam (niet om lof)

 

Te brengen op toneel: daar nooit volmaakter stof

 

Voor dezen en ontbrak, doch vrouwelijk gedreven,

 

Heb niet vermetel, maar zang-iverig gegeven

15

't Gedacht den vollen toom, om Griek, en Trojens bloed

 

Te graven weer uit d'aard. De reden die mij doet

 

Mijn onervarenheid bewegen om de schaden

 

Van Trojen te doen zien, door zo veel heldendaden,

 

En 't vreed' beminnend' oog te strelen, en vermaak

20

Te wensen in den strijd, en bloedig oorlogszaak,

 

Is, dat een vrouwenhand niet onbekwaam moet wezen

 

Te brengen aan den dag een strijd die kwam gerezen

 

Uit oorzaak van een vrouw. En waarom zoud' 't gedacht

 

Niet drukken met de pen, dat anders staal volbracht.

25

Wie dorst aan d'Amazoons de strijdbaarheid ontroven

 

En wie zou nu ter tijd de mannen doen geloven

 

Dat enig vrouwgemoed die vromigheid²⁷ bezit?

 

Maar dit 's mijn oogmerk niet: ik doel alleen op 't wit²⁸

 

Uws welgeborenheids mij plichtig te verschonen

30

Een hoog verheven zaak zo slecht³⁰ u te vertonen

 

Die met volmaakter stof 't gehoor kond' zijn gestreeld

 

Maar t'wijl den hemel mij heeft van 't geluk gedeeld

 

Dat uw gedoogzaamheid mijn stoutheid³³ wilt verdragen

 

Zo bleef ik eeuwelijk verplicht aan u behagen.

5 god van de hyperkritiek

6 vervreemd

27 moed

28 oogmerk

30 eenvoudig

33 vermetelheid

2. Verwellekominge

Slotgedicht uit de gedrukte versie van Barbara Ogiers toneeldicht waarmee in 1693 de keurvorst Maximiliaen Emmanuel op de kamer werd verwelkomd.

Verwellekominge
[Slotgedicht]

Konst-minnenden lezer

Is mijn rijmkonst vol gebreken?
't Is door kortheid van den tijd.
'k Wacht van konstenaars geen strijd.
Wie zal vrouwen tegenspreken?

[p. 394]

5

Twee maal vierentwintig uren

 

Tussen dag en tussen nacht

 

Heeft dit op 't toneel gebracht

 

Voor zijn hoogheid uit te vuren⁸.

 

 

 

Derf ik mannenkonsten raken,

10

Was mijn handeling te stout?

 

'k Heb op eer, noch winst gebouwd

 

Als den Keurvorst te vermaken.

8 voeren

3. Rijm-offer uit de schole van Poësis (fragment)

Dit gedicht staat in De Heliconsche echo. Samen met haar zoon had Barbara Ogier deelgenomen aan de dichtwedstrijd die de Brugse rederijkerskamer ‘De drie Santinnen’ had ingericht ter gelegenheid van de Heilig Bloeddag op 9 mei 1700. De opdracht luidde een gedicht te schrijven tot lof van de rijmkunst. Noch het dichtwerk van Barbara, noch dat van haar zoon waren in de prijzen gevallen; wel werden hun gedichten afgedrukt in de verzamelbundel De Heliconsche Echo.

[...] De milde zon komt met haar stralen drogen
Het overtollig nat, dat 't aardrijk hinder gaf.
Zo droogden Gods genad' de natte wangen af
En heeft den vrede met het taksken van olijven
Herroepen, dat 't verbond in Christenrijk moet stijven⁵
In zoveel eeuwen als de wereld nog zal staan.
Want die vroom Lijd[t] verwint, al dreigt 't gevaar te slaan
En aller konsten berg door rook en damp te smachten⁸.
Het opgerekend⁹ vier hervat weer nieuwe krachten
Door bijgeleide¹⁰ stof en maakt een groter vlam,
Als die door steeg¹¹ gebruik haar kracht ten einde kwam.
Zo werd der konsten berg veel jeugdiger ontsteken.
D' herboren Blommen tot den lof der Rijmkonst spreken,
Eer dat het Negental¹⁴ nog ingezeteld was.
Hier komt ons Vlaamse stad (zo wijd beroemd) te pas
Om d' eerste vruchten van den Helicon te dragen,
En zo Antwerpen 't eerste vier weer aan te jagen,
Dat alle rijmers zo verheerlijkt trok, in spijt
Van tweedrachts weerwil, die met afgeteerden nijd
De Rijmkonst zag bij Konst als derde zuster wonen.
Hier komt Uit jonst verzaamd²¹ de konst ook plicht betonen
Aanziende de genad', die Brugg' Uit lever doet,
Als d'onweerdeerbaar prijs van 't dierbaar Heilands bloed
Indachtig maakt den groot' en algemenen Vrede,
Die d' helsen Oorlogvorst vast in de boeien smeedde.

5 krachtiger maken

8 verstikken

9 opgerakeld

10 hier aangebrachte

11 langdurig

14 muzen

21 zinspreuk van de Antwerpse kamer

[p. 395]

Bronnen
(1) De tekst is slechts als afschrift bewaard gebleven (Antwerpen, Archief Academie, Het jonstigh versaem der Violieren, register nr. 259/9, olim nr. 4).
(2) Verwellecominghe op de saele van Pictura aen syne keurvorstelycke doorluchtigheydt Maximiliaen Emanuel [...] van Beijeren. Antwerpen, Godtgaf Verhulst, 1693.
(3) Den Heliconsche echo, of weerklank der rymwerken en gezangen der Neêrduitse Redekameren en Bezondere Konstminners, uitgegalmt op den 9. en 10. Mey 1700. [...]. Brugge, Ignatius van Pee, 1700.

Literatuur
F. Donnet, Het jonstich versaem der Violieren. Geschiedenis der rederijkkamer De Olijftak sedert 1480 uitgegeven met geschiedkundige aantekeningen. Antwerpen 1907.
F. Prims, ‘De dichteres Barbara Ogier’. In: Bijdragen tot de geschiedenis bijzonderlijk van het oud hertogdom Brabant 32 (1949), p. 30-42.
F. Prims, ‘De “overwonnen Mars” van Barbara Ogier (1699)’. In: Antwerpiensia 19 (1948), p. 171-176.
J.B. van der Straelen, Jaerboek der vermaerde en kunstryke gilde van Sint Lucas binnen de stad Antwerpen. Antwerpen 1855.
J.B. van der Straelen, Geschiedenis der Antwerpsche rederijkkamers. Antwerpen 1863.
MvV/NV