Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 653]

Godvruchtige vriendin van Aagje Deken
Maria Bosch
(Amsterdam, gedoopt 8 januari 1741 - Amsterdam, 19 november 1773)

Zoals Aagje Deken^o in de literatuurgeschiedenis meestal in één adem genoemd wordt met Betje Wolff/Elisabeth Bekker^o, zo geldt Maria Bosch op haar beurt als pendant van Deken. De beoordeling van deze duo's door literatuurhistorici is een mooi voorbeeld van de behoefte aan stereotypering die ongemerkt uitmondt in tegenstrijdigheden: geldt Deken tegenover de vrolijke Wolff als saai en degelijk, in gezelschap van de ziekelijke Bosch wordt ze een standvastige en opgewekte kameraad.

De enige dochter van koopman Olphert Bosch en diens tweede vrouw Jacomijntje van der Horst woonde met haar moeder aan de Amsterdamse Haarlemmerdijk toen ze in 1769 Deken leerde kennen. De twee, even oud en beiden uit doopsgezinde kring, werden al gauw boezemvriendinnen en zetten zich gezamenlijk tot het schrijven van poëzie met vrome inslag. Het contact met Deken gaf de bedlegerige Maria zoveel afleiding en troost, dat de weduwe Bosch in 1770 de vriendin van haar dochter in huis nam. Misschien vonden aan de Haarlemmerdijk ook de bijeenkomsten van het godsdienstig gezelschap ‘Liefde en Eendragt’ plaats, waarvan de dichteressen lid waren. Deken woonde in huize Bosch tot kort na de dood van Maria, op 19 november 1773. De publicatie van hun werk heeft Bosch niet meer beleefd: in 1775 verscheen een door Deken gemaakte selectie uit de verzen, onder de titel Stichtelyke gedichten van M. Bosch en A. Deken.

Naast twee ‘zangen’ waarin Deken het levenseinde van Maria Bosch belicht, bevat het boek ongeveer 120 stichtelijke gedichten uit de periode 1768-1773. Daarvan zijn er een kleine 80 ondertekend: 22 door Bosch en 56 door Deken, die wel de leidende rol gehad zal hebben. Het gesigneerde werk is gelegenheids-poëzie voor privé-kringen, voornamelijk bij verjaardagen, doopplechtigheden of avondmaalsvieringen en sterfgevallen. Daarnaast zijn er 40 ongesigneerde, en dus waarschijnlijk in co-productie vervaardigde sonnetten op het lijden van Christus afgedrukt. De bundel maakt op het eerste gezicht een traditionele indruk: de strekking is steeds vroom en deugdzaam, waarbij de nadruk valt op verdraagzaamheid, liefde en zuivere godsvrucht; de stijl is eenvoudig en onopgesmukt. Toch blijkt uit het voorwoord dat de schrijfsters uitvoerig over hun werkzaamheden overlegden: niet alleen kozen ze bewust voor stichtelijke onderwerpen, ook de behandeling ervan stond ter discussie. Alleen werkelijk gemeende poëzie achtten ze nuttig en passabel; zelfs de ‘afgezongen’ verjaarsgedichten konden weer aantrekkelijk worden, mits men ze niet vulde met ‘vleiende lofspraken’ en ‘winderig gezwets’, maar met ‘ernstige zedenlessen’ en ‘hartelijke heilwensen’. Hoewel de Stichtelyke gedichten dus geen groots talent bij Maria Bosch verraden, bewijzen ze wel dat poëtische reflectie ook bij minder intellectuele vrouwen aanwezig was, in dit geval resulterend in een pleidooi voor oprechtheid.

1. Geboortegroet, aan Maria Jacomina Bosch

In deze beurtzang van Bosch en Deken krijgt een jong familielid van Bosch in 1772 een speelse felicitatie met haar verjaardag. Aangezien deze in de winter valt, levert de natuur de schrijfsters geen materiaal voor een bloemenkransje; ze nemen hun toevlucht tot een gedicht, waarin het kleine kind - of het nu lacht of huilt - als liefdegevend middelpunt van haar omgeving wordt afgeschilderd. Metrum en rijm herinneren aan ‘Kinder-Lyck’, dat Vondel in 1632 voor zijn gestorven zoon Constantijntje schreef: Bosch en Deken herhalen steeds het schema van Vondels eerste twee verzen. De halvering van de regels en een aantal rijmwoorden doen vermoeden dat ‘Aan jonkvrouwe Sara de Canjoncle’ van Katharina Lescailje^o hier eveneens model gestaan heeft.

[p. 654]

Geboortegroet, aan Maria Jacomina Bosch. Op haar tweede verjaren

Beurtzang

M.B.

Aardig wichtje,
Lieve nichtje,
'k Heb een dichtje
U gewijd.
Zijt gij jarig?
'k Ben dan karig,
Noch voorbarig
Op deez' tijd

A.D.

Waakje, of slaapje,
Aardig aapje,
Zoete schaapje,
Op dit pas¹²?
Zou 't u storen,
Ons te horen
Of bekoren?
Antwoord ras.

M.B.

Vrolijk fransje
'k Waagde een kansje
'k Vlocht een kransje,
Was er kruid²⁰.
Maar wie vindt er
In den winter,
Hier of ginter,
Bloem of spruit?

A.D.

Zoete troostje!
't Geurig roosje
Met zijn bloosje
Is er niet.
Schone bloemen
Waard te noemen,
Ja te roemen,
Niemand ziet.

M.B.

'k Moet de snaren
Dan vergaren
En besparen
Voor mijn lier;
Wijl 'k dit dagje
Of wel 't nachtje
Met een lachje

12 moment

20 bloeiende planten en bloemen

[p. 655]

40

Vrolijk vier.

 

A.D.

 

Vlugge stapster,

 

Rare snapster⁴²,

 

Lieve klapster⁴³,

 

Hoor dit dicht!

45

Liefde biedt je

 

Zoete Mietje

 

't Kunstloos liedje:

 

't Is haar plicht.

 

M.B.

 

Hartebreekster,

50

Liefdeteelster,

 

Wondenheelster,

 

Gij stookt vuur,

 

Door de vonken,

 

Die steeds blonken,

55

In uw lonken

 

Voor Natuur.

 

A.D.

 

Zoete kindje,

 

Moeder mint je

 

Vader vindt je

60

Al zijn lust.

 

Menig stondje

 

Wordt uw mondje,

 

Kleine hondje,

 

Blij gekust.

65

M.B.

 

Lieve, ween je,

 

Zucht je, steen je?

 

O, dat meen je

 

Immers niet?

 

Kom, mijn zoetje,

70

Moeder voedt je

 

En vergoedt je

 

Al 't verdriet.

 

A.D.

 

Dat uw leven,

 

Dat uw streven

75

Stof moog' geven

 

Tot veel vreugd!

 

Zie veel jaren

 

U bewaren

 

Voor gevaren,

80

Groei in deugd.

 

M.B.

 

Speel maar vredig

42 zeldzame babbelaarster

43 brabbelaarster

[p. 656]

 

Stil en zedig,

 

Nimmer ledig,

 

Met uw zus.

85

Laat u leiden.

 

Geef ons beiden

 

Eer wij scheiden,

 

Nog een kus.

MDCCLXXII

2. Op het eerste verjaren van mijne nichte Johanna Petronella Bosch

Evenals het vorige gedicht toont de verjaardagsgroet aan een nichtje van Bosch sporen van Vondels ‘Kinder-Lyck’, dat al in de zeventiende eeuw een model werd voor verjaardagswensen aan kleine kinderen. Bosch spreekt bijvoorbeeld van ‘'t Feestgezang der Cherubijntjes’ (26). Alweer lijkt ook Lescailje^o model gestaan te hebben; zij begon haar wensen vaak met een regel van het type ‘Aardig zoontje van een vader’, dat we ook bij Bosch aantreffen. Het gedicht illustreert hoe ze probeerde het gratuite karakter van gelegenheidspoëzie te ontwijken: Bosch voorziet de risico's die het nu nog onschuldige spruitje bedreigen en geeft tegelijkertijd - met een bescheidenheidsformule zoals we die vaak bij vrouwen aantreffen (20-30) - adviezen om de ondeugd de baas te kunnen: het gebruik van de rede en de toevlucht tot de Herder Jezus. Beschermd door Zijn engelen zal Johanna later vanuit het aardse tranendal het paradijs betreden en daar eeuwig Gods lof zingen.

Jongste spruitje van mijn broeder,
Van mijn allerwaardsten vrind,
Teder kindje van een moeder
Door mijn ziel op 't sterkst bemind!
'k Voel mijn zanglust vrolijk wekken,
'k Voel mijn geest al zachtjes trekken,
Om te delen in een vreugd
Die het puik der echtelingen
Doet met ons van blijdschap zingen,
Die ons dankbaar hart verheugt.

Lieflijk bloempje dat zo fleurig
Bloeit en geurige balsems strooit,
Bloempje dat zo eêl en keurig
't Hoofd der oudren siert en tooit!
Lief, aanvallig, vrolijk wichtje,
Hartontvoerster, vriendlijk nichtje,
Beeld der zuivre onnozelheid¹⁷!
'k Zie - wie zou dit uur niet prijzen? -
'k Zie voor 't eerst uw jaarzon rijzen,
'k Zie hoe zij haar glansen spreidt.

17 onschuld

[p. 657]

 

Luister, Jansje, naar de zangen

 

Die mijn zwakke stem u biedt,

 

Blijf niet aan haar schorheid hangen,

 

Stoor u aan mijn hakklen niet.

25

't Koormuziek der Serafijntjes²⁵,

 

't Feestgezang der Cherubijntjes²⁶,

 

Klinkt wel beter, klinkt wel schoon,

 

Als zij om uw wiegje zweven;

 

Doch mijn zwakheid kan niet geven

30

Dan 'tgeen u wordt aangeboôn.

 

 

 

'k Zing hoe reeds de loze waereld

 

Loert op uw onnoozle jeugd,

 

En, door 't schittrendst schoon bepaereld³³,

 

Strikken spreidt voor uwe deugd.

35

Hoe, door 't zinnelijk' betoverd,

 

Zij, is 't mooglijk, 't hart verovert

 

't Welk haar tirannie niet kent,

 

En onkundig van haar boosheid,

 

Van haar valsheid, van haar loosheid,

40

Aan haar jok zich willig went.

 

 

 

'k Zie een heir⁴¹ van driften woelen,

 

Dat, vroegtijdig op de been,

 

U zijn kracht zal doen gevoelen,

 

Doof voor smeken en geween;

45

Dat ge om 't onheil niet te duchten

 

Vroeg voor Rede moet doen vluchten,

 

Rede, die het hoofd durft biên

 

Aan de stoutste muitelingen,

 

En, als zij naar 't kroonrecht dingen,

50

Fluks hen voor haar macht doet vliên.

 

 

 

Schrei niet, kindje, al moet gij horen

 

Deze maar⁵² die u ontstelt:

 

Gij, gij zijt alree verkoren

 

Ter verbreking van 't geweld

55

Dezer listige eedgenoten.

 

't Zal uw zegepraal vergroten,

 

Hoe hun macht en list vermeêrt.

 

De Almacht zelf zal met u strijden,

 

Aarde en hemel zich verblijden,

60

Als gij juichend triumfeert.

 

 

 

Teder schaapje, zoudt gij vrezen

 

Voor dit dreigend zielsgevaar?

 

Jezus wil uw herder wezen,

 

Hij schikt altoos de englenschaar

25 engeltjes

26 engeltjes

33 met parels bekleed

41 leger

52 tijding

[p. 658]

65

Tot een lijfwacht om u henen.

 

Ras ziet gij 't gevaar verdwenen,

 

Ras uw moeite, uw strijd beloond,

 

Ras uw jeugdig hoofd versieren

 

Met de paradijslaurieren,

70

Als u Jezus' hand bekroont.

 

 

 

Dan verandert al uw schreien

 

In het vrolijkst maatgedicht;

 

Dan vereent ge u met de reien

 

Die, voor 't godlijk aangezicht,

75

Eeuwig juichen, en door 't psalmen

 

't Hemelhof doen wedergalmen

 

Van haar onnavolgbren toon;

 

Om op Godgezinde wijzen

 

D' eeuwig groten naam te prijzen

80

Van den Vader, Geest en Zoon.

MDCCLXXII M.B.

Bron
Stichtelyke gedichten van M. Bosch en A. Deken. Amsterdam 1775. (UBU, sign. AB 536 A 1)
(1) p. 260-264.
(2) p. 282-286.

Literatuur
P.J. Buijnsters, Wolff en Deken. Een biografie. Leiden 1984.
M. Everard, Ziel en zinnen. Over liefde en lust tussen vrouwen in de tweede helft van de achttiende eeuw. Groningen 1994.
L. van Gemert, ‘“Onwederstanelyken drang”: het vrouwelijk schrijverschap in achttiende-eeuws Nederland’. In: De achttiende eeuw 27-2 (1995), p. 127-140.
M.A. Schenkeveld-van der Dussen, ‘Leven in de schaduw. Aagje Deken (1741-1804)’. In: K. Fens (ed.), Verlichte geesten. Een portrettengalerij voor Piet Buijnsters. Amsterdam 1996. p. 145-155.
LvG