Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 715]

Grootmoeder van J.J.L. ten Kate
Maria van Zuylekom
(Voorburg, gedoopt 29 juli 1759 - 's-Gravenhage, 7 april 1831)

Dat het leven van Maria van Zuylekom niet gemakkelijk is geweest, was ten dele het gevolg van haar eigen keuze. Deze derde van vier dochters van Jan van Zuylekom en Agnita Ameur werd op 29 juli 1759 gedoopt in Voorburg. Blijkbaar overleed haar moeder al vroeg; in 1762 hertrouwde haar vader met Johanna ter Brake, waarna het gezin met nog twee zonen en twee dochters werd uitgebreid. Over haar opvoeding weten we weinig, maar dat Van Zuylekom een levendige belangstelling voor literatuur had zou al snel blijken.

Waarschijnlijk in 1787 leerde de uit militaire kringen afkomstige Maria via haar broer haar toekomstige echtgenoot kennen: vaandrig Jacob Eduard de Witte, wiens familie zich - ten onrechte - op afstamming van de bastaardzoon van Floris V, Witte van Haemstede, liet voorstaan. De Witte zat in de Haagse Gevangenpoort een straf uit wegens landverraad, al was hem bij die misdaad eerder onervarenheid dan kwade wil te verwijten geweest. Zijn straftijd bracht hij voornamelijk door met lezen en schrijven; hij publiceerde onder meer gedichten, briefromans en toneelspelen. In de Fragmenten uit de roman van mijn leeven (1825) vertelt De Witte dat de broer van Van Zuylekom aan Maria een van zijn gedichten liet lezen, waarop zij - die toen al poëzie las en schreef - hem een bezoek bracht. In het begin was hij helemaal niet verliefd, maar hij raakte wel onder de indruk van haar ‘genie en smaak’ in ‘lectuur en [...] letteroefeningen’ (De Witte 1993, p. 143-146). Haar poëtische aanleg bleek hem ook uit het ‘versje’ dat ze vlak na hun kennismaking stuurde en dat hij liet drukken; waarschijnlijk gaat het om ‘Sélinde bij het sterfbed harer moeder’, geschreven in 1786 en opgenomen Van Zuylekoms debuut uit 1788: Mengelingen, in prosa en poësie.

Uit de vriendschap ontwikkelde zich liefde en Van Zuylekom gaf haar baan als gezelschapsjuffrouw op om overdag op de Gevangenpoort te kunnen zijn; ze sliep bij haar ouders, die in de verkering toestemden. In 1789 werd hun eerste kind geboren; drie dagen na De Wittes vrijlating in 1790 trouwden ze. De vrijheid bracht echter een turbulenter leven dan de gevangenschap. Verschillende gewesten van de Republiek waren voor De Witte verboden terrein en op zoek naar baantjes zwierf hij langs onder meer Rosmalen, Oss, Groningen en Breda. Hij werd herhaaldelijk gearresteerd wegens fraude en verbreking van zijn verbanning, terwijl ook eenmaal sprake was van een buitenechtelijke verhouding. In het begin volgde zijn vrouw, met hun vier kinderen, hem trouw; in 1801 ging ze met speciale toestemming van het stadsbestuur in Alkmaar wonen, om daar haar man in zijn gevangenschap bij te kunnen staan. Van een breuk schijnt geen sprake geweest te zijn, maar na 1807 is De Wittes verblijfplaats onbekend. Zijn vrouw woonde vanaf 1809 in Haarlem; ze overleed in 1831 in Den Haag. Behalve haar geschriften had ze nog twee literaire erflaters: haar derde dochter, Johanna, schreef in 1813 een ‘lierzang’ en werd later de moeder van J.J.L. ten Kate.

Volgens zijn eigen zeggen introduceerde De Witte zijn geliefde in literaire kringen. Hij liet in 1788 haar debuutbundel drukken, die - alweer in zijn lezing - aanleiding was voor haar lidmaatschap van het Haagse ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’ (KSGV); rond 1789 volgde het Utrechtse ‘Vlijt is de voedster der wetenschappen’. In datzelfde jaar publiceerde het paar een briefroman (Henriëtte van Grandpré), zoals het eveneens op de Gevangenpoort verblijvende duo Cornelia Lubertina van der Weyde^o en haar toekomstige echtgenoot Jean Henri des Villates ook zou doen (Henry en Louize, 1794). Met haar echtgenoot schreef Van Zuylekom nog het epos De Verlosser (1792).

De Witte gaf behoorlijk op van zijn steun aan schrijfsters: zijn plan een bloemlezing De geest der Nederlandsche dichteressen uit te geven strandde weliswaar, maar wel was hij korte tijd redacteur van de Almanak van vernuft en smaak en Almanak voor vrouwen door vrouwen. Zijn werkelijke drijfveer was echter persoonlijk eerherstel, bijvoorbeeld in de vorm van een lidmaatschap van KSGV. Daarnaar strevend, beval hij in 1789 Petronella Moens^o en Adriana van Overstraten^o bij het genootschap aan en dankte het ook uit hun naam voor de verkiezing tot buitengewoon lid, zonder dat de uitverkorenen ergens van wisten. Toen zij ver-

[p. 716]

ontwaardigd reageerden en Van Overstraten zelfs schamper verklaarde dat zij het echtpaar nog nooit gezien of gesproken had, werd Van Zuylekom als lid geroyeerd - haar man hoorde immers niet tot KSGV. Protest en royement geschiedden in 1791, wat overigens Van Zuylekoms op november 1789 gedateerde en in 1790 verschenen lofdicht op Moens' en Van Overstratens epos Ruth in een merkwaardig daglicht plaatst. Was het contact beperkt tot schrifteiijke communicatie of was het gedicht zelfs enkel via contact met derden, bijvoorbeeld de uitgever, verworven? Mogelijk is de aanduiding ‘mijne geliefde vriendinnen’ boven dit gedicht eerder een cliché dan de weerspiegeling van een werkelijke vriendschap. Overigens merkte Van Zuylekom pas in 1792 dat ze was verbannen, toen ze ingezonden werk geretourneerd kreeg.

De schrijfster publiceerde ook alleen. Op haar naam staan een toneelspel (Osman en Ophelia, 1790), een briefroman (Ismene en Selinde, 1792) en nogal wat gelegenheidspoëzie, bijvoorbeeld een grafdicht voor Lucretia Wilhelmina van Merken^o (1790). Het laatste verscheen in de almanak Bijdragen tot het menschelijk geluk; Van Zuylekom zond regelmatig bijdragen aan deze jaarboeken, bijvoorbeeld de Almanak van vernuft en smaak, de Almanak voor vrouwen door vrouwen en De Vaderlandsche Muzen-almanak. Het laatste van haar bekende werk, ‘'t Is geen goud al wat er blinkt’ (1839), verscheen in 1840 in de Almanak voor dienstboden.

In het voorbericht bij Osman en Ophelia bekent Van Zuylekom dat schrijven voor haar een tegenwicht tegen het zware leven was. Door op papier haar gevoelens uit te drukken, kan de ziel haar kalmte hervinden: het persoonlijke doel van het werk gaat zo boven de regels voor een goede kunst. In Van Zuylekoms ogen profiteren vooral schrijfsters van deze steunende functie van kunst, maar brengen mannelijke recensenten daarvoor te weinig begrip op, wat bijvoorbeeld bleek uit de honende kritieken op het werk van Hennert-De Timmerman^o. Zelf is ze ervan overtuigd dat kunst uit het hart even eervol en nuttig kan zijn als volgens de voorschriften gemaakt werk, een opvatting die ze ook al verkondigde in haar debuutbundel. Evenzeer mag de kunstenaar - van welke sekse of nationaliteit ook - het eigen vernuft volgen, wat in Van Zuylekoms geval bijvoorbeeld leidde tot een treurspel van eigen vinding. Juist imitatie kwam de schrijfster als een vernedering van verbeeldingskracht en genie voor.

1. Opdracht aan den weledelen geboren here Jacob Eduard de Witte

In 1789 draagt Van Zuylekom haar, in het volgende jaar gedrukte, treurspel Osman en Ophelia op aan haar toekomstige schoonvader. Ze schetst hoe ze met zijn zoon de moeilijke tijd in de gevangenpoort doorbracht en hoe ze daardoor werd geïnspireerd tot het onderhavige toneelstuk; de suggestie dat De Witte jr. een belangrijk aandeel in het resultaat had, dient misschien vooral om de vader gunstig te stemmen; in een eveneens bij dit toneelspel opgenomen gedicht geeft De Witte jr. zijn geliefde de volle eer voor haar werk. Van de achttien strofen zijn hier alleen strofe 1 en 6-16 opgenomen. De weggelaten gedeelten prijzen de deugdzaamheid en het kunstoordeel van De Witte sr.

Aan u, wiens hart de zucht tot elke kunst kan strelen,
Aan u, wiens scherpziend oog het ware schoon doorgrondt,
U, durft mijn zangeres haar eerstling³ aanbevelen,
Aan u, bij wien de kunst, zo vaak, bescherming vond!
[...]

Uw zoon - mijn waardste vriend, heeft in zijn tegenheden,
Heeft, door zijn voorbeeld, 't eerst de ontwende lier gesnaard,

3 Osman en Ophelia is niet Van Zuylekoms debuut, maar wel haar eerste toneelstuk

[p. 717]

126 Illustratie opgenomen in Maria van Zuylekom, Osman en Ophelia (1790)

Hij zaaide de eerste bloem der dichtkunst op mijn treden;
Hem zij voor deze gunst mijn reinste dank bewaard!

Zijn hart, nooit door 't gewicht des rampspoeds neergebogen,
Nooit uit zijn kring geschokt, hoe fel ook 't onweer loeit,
Hield vaak zijn vijand zelfs verwonderd - opgetogen,
En 't oor van kunst en deugd aan zijne lier geboeid -

Hoe dikwerf moest mijn oog zijn woedend lot betreuren! -
Hoe rilde ik toen ik, eerst¹⁴, zijn sombren kerker zag! -
Ach! 'k durf uw vaderhart niet door die schets verscheuren;
Uw zoon vertoont hoe veel een grote ziel vermag!.

Mijn hart is, met zijn hart, ver boven 't lot verheven;
Ik leerde aan zijne zij - in zijn gevangenis,
De waarde des gevoels - ook de edelheid van 't leven,
En welk een wangedrocht ons oud vooroordeel is!²⁰

Ik lei dat schrikdier af; en heb, vijf bange jaren,
Met hem één lot gedeeld, en 't woên des ramps weerstaan.
Hoe? daar 't de mensheid geldt, zou ons een boei vervaren?
Neen; 'k zie met bil'ker²⁴ oog de ellend des stervlings aan!

14 de eerste keer

20 nl. dat gevangenen slechte mensen zouden zijn

24 redelijker

[p. 718]

25

Een gade van De Groot, kon vaak mijn hart verrukken,

 

Ene eedle Reigersberg schrok voor geen Loevestein;^25-26

 

Ik voelde, als zij, den schok der treffendste ongelukken;

 

Geen kerker kon voor haar - kon voor mij aklig zijn! -

 

 

 

Dit treurspel is een vrucht, geoogst in zijnen kerker,

30

't Is dáár door mij voltooid - ontworpen op zijn raad,

 

Met ijver doorgezet; zijn bijzijn maakt mij sterker,

 

Ik dicht, met vrijer vlucht, als hij mij gadeslaat!

 

 

 

Dus rollen de uren weg; wij zien de ellenden wijken,

 

Of liever: tijd noch smart benevlen ons niet meer;

35

Daar teerheid aan de zij der wetenschap mag prijken,

 

Legt ras een schuldloos hart 't gewicht des onspoeds neer! -

 

 

 

't Is waar: er zwelt, somwijlen, een traan in beider oogen,

 

Als wij te diep in 't lot, dat ons omsingelt, zien;

 

Vaak wordt mijn tedre ziel ontroerd - gedrukt - bewogen,

40

Wen zij niet, zo zij wenst, mijn vriend haar hulp kan biên!

 

 

 

Dan, in die slingring van geschokte en reine liefde,

 

Verruimt een nadrend heil ons neergeslagen hart;

 

De ware - zuivre trouw, die ons belangloos griefde,

 

Veredelt ons gevoel, en overwint de smart! -

 

 

45

Ja, vader van mijn vriend! eerlang zijt gij ook mijn vader!

 

Ontvang deze eerste gift van uwer dochters hand,

 

Deze eerste proef der kunst! - misschien een weinig spader,

 

Biedt ze u ene eerbieds hulde, aan juister schoon verpand!

25-26 Van Zuylekom zou graag haar man bevrijden, zoals Maria van Reigersbergen, de echtgenote van Hugo de Groot deed: zij smokkelde haar in een boekenkist verborgen man in 1621 slot Loevestein uit

2. Bij de uitgave van ‘Ruth’ in vier boeken

In dit drempeldicht uit 1789 bejubelt Van Zuylekom de prestatie van Moens^o en Van Overstraten^o in hun epos Ruth. Al in de zestiende eeuw was het de gewoonte dat schrijvers lofdichten maakten voor het werk van collega's; dat Van Zuylekom de twee schrijfsters in kwestie mogelijk niet kende, geeft aan hoezeer deze traditie aan het eind van de achttiende eeuw ingesleten was. Toch vernieuwt het genre zich ook nog: in de geest van haar tijd portretteert Van Zuylekom Moens en Van Overstraten als onaardse wezens, die als engelen onsterflijke kunst maken. Ze geeft zo de kunstenaars bovennatuurlijke eer. In woordkeus sluit dit gedicht aan bij Van Alphens Een gelovige ziel in de eerste ogenblikken na den dood, waarin de verbeeldingskracht op dezelfde ‘fantastische’ wijze ontplooid wordt. Van Zuylekoms gedicht werd afgedrukt in de editie van Ruth uit 1790.

[p. 719]

Bij de uitgave van ‘Ruth’ in vier boeken, door mijne geliefde vriendinnen, Petronella Moens en Adriana van Overstraten

 

Wie zie ik, met verheven vlucht,

 

Verrukt ten starrenhemel varen?

 

Wier glorietoon doorklieft de lucht?

 

Wie troont de serafs⁴ bij haar snaren? -

5

Wie zingt, in vloeiend maatgeluit?

 

Wier galm wordt door geen aard gestuit?

 

Wie toont⁷ als engel, in dit leven?......

 

Wier melodij doordringt mijn oor?

 

Wie gaat de Cherubijnen⁹ voor;

10

Om hen en maat en toon te geven?

 

 

 

Verrukking! ben ik nog op aard,

 

Op aard, aan 't laag des worms gekluisterd?

 

Neen; 't doodsdal wijkt! - door grootser vaart,

 

Ontzinkt het stof dat mij ontluistert!

15

Hoe! wenkt de blijde onsterflijkheid?

 

Wat zang! wat hoge majesteit!.......

 

Zou zo het lied eens sterv'lings klinken?

 

Wat zie ik? zou dit waarheid zijn?....

 

Twee maagden - maar in englenschijn¹⁹,

20

Doen mij die kelk der vreugde drinken! -

 

 

 

Twee maagden? - halsvriendinnen! ja,

 

Het was uw lier die mij verrukte -

 

Mijn hart vloog ieder toontje na,

 

Zo vaak uw hand den citer drukte!

25

Heel lofzang²⁵, zong ik aan uw zij -

 

De klimming uwer melodij

 

Klonk²⁷ mijn gevoel in zachten keten;

 

'k Schonk Ruth, in elke levenskring,

 

Mijn aandacht - mijn bewondering

30

Zij deed mij vaak deze aard vergeten!

 

 

 

't Is groots, wanneer des dichters hand,

 

De deugd met edlen zwier doet pralen -

 

't Is groots, wanneer een scherp verstand,

 

De kroon der glorie weg mag halen;

35

Maar grootser, als een tedre maagd,

 

De hoge vlucht eens serafs waagt,

 

Om 't pleit der godsvrucht te voldingen! -

 

Maar grootser, als haar hemels lied

 

Haar onderwerp die kleuren biedt

40

Die ons der sterflijkheid ontwringen!

 

 

4 engelen; Moens en Van Overstraten tronen naast hen door hun poëzie

7 klinkt

9 engelen

19 in de gestalte van een engel

25 ik, geheel lofzang geworden

27 boeide

[p. 720]

 

Mijn Moens! hoe vreugdvol klopt mijn hart!

 

Mijn Overstraten! lieve vrinden!

 

Een vriendschap, die zelfs eeuwen tart,

 

Doe ons elkander waardig vinden^43-44!

45

Ik juich - ik dank d' Alzegenaar,

 

Voor zulk een edel vriendenpaar,

 

Wier ziel door kunst - door deugd verheven,

 

Het vaderland ter glorie zij -

 

Dat, grensloos, in der dichtren rei,

50

Gezegend, hun ter eer, zal leven! -

Bronnen
(1) M. van Zuylekom, ‘Opdragt [...]’. In: Osman en Ophelia. Treurspel. Amsterdam 1790. (UBL sign. 1095 B 56)
(2) M. van Zuylekom, ‘Bij de uitgave van Ruth in vier boeken, door mijne geliefde vriendinnen, Petronella Moens en Adriana van Overstraten’. In: P. Moens en A. van Overstraten, Ruth. In vier boeken. 's-Gravenhage 1790. (UBU sign. LB-Ned LXVIII Kal 37)

Literatuur
C.B.F. Singeling, Gezellige schrijvers. Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800. Amsterdam 1991.
J.E. de Witte, Fragmenten uit de roman van mijn leeven. Ed. G. Drewes en H. Groot. Egodocumenten 6. Hilversum 1993.
LvG

43-44 nl. als we elkaar na de dood in de hemel ontmoeten

* Jacob Eduard de Witte sr. bekleedde hoge militaire functies, eerst in dienst van de Republiek en, vanaf 1784, in dienst van de Russen