Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 572]

‘Grootste dichteresse onzes lands’
Lucretia Wilhelmina van Merken
(Amsterdam, 21 augustus 1721 - Leiden, 24 oktober 1789)

‘Gij zijt mevrouw Van Winter & ik ben maar een boerse domineesvrouw, heel goed; gij zijt de grootste dichteresse onzes lands & ik schrijf gerijmde proza; ik weet het’.

Dit schreef Betje Wolff^o op 2 januari 1777, in een brief waarmee zij na jarenlange bewondering-op-afstand rechtstreeks toenadering zocht tot de dichteres Lucretia Wilhelmina van Merken, echtgenote van de rijke Amsterdamse makelaar en dichter Nicolaas Simon van Winter. Het was Wolffs derde en laatste vergeefse poging: Van Merken had de eerste keer beleefd maar koel teruggeschreven en de overige fanmail onbeantwoord gelaten. Vanwaar die afstandelijkheid? Vond de gevestigde Amsterdamse diva het beneden haar waardigheid zich in te laten met het aankomende concurrentje uit de polder? Misschien, misschien ook niet. De feiten zijn onbekend, aantrekkelijke speculaties zijn er te over. Zo kunnen we ons wel indenken dat Van Merken een bepaalde scepsis tegenover Wolff had ontwikkeld. De domineese had zich eerder in de jaren zeventig gemanifesteerd als een doordrammerig polemiste toen zij zich veelvuldig mengde in allerlei kerkelijke en politieke geschillen. Dat deed ze op een manier waarmee ze weliswaar de lachers op haar hand kreeg, maar die verder niets opleverde. Haar geestigheden waren ook niet zonder persoonlijk risico, vond Van Merken: ‘de schrijfster [...] zal, vrezen wij, terwijl zij andren doet lachen, zich zelf nog eens een onheil op den hals halen; wij hopen er echter het beste van’ (in een brief van 8 mei 1776). Wie iemand zo op haar plaats zet, wil afstand bewaren. En misschien voorvoelde Van Merken ook wel dat Wolffs adoratie op het punt stond om te slaan in principiële aversie tegen het conventionele en gepolijste van haar poëzie. Of mogelijk wist ze zelfs dat Wolff haar ooit al - in een eerste vlaag van afkeer tegen de ‘gelikte’ versificatie à la Van Merken en andere leden van de dichterskring rond de Amsterdamse boekhandelaar-uitgever Pieter Meijer - ‘d'afgodin van het likkersveem’ had genoemd.

Hoe het ook zij, in Van Merkens leven was geen plaats voor contacten met Betje Wolff. Maar deze ‘grootste dichteresse onzes lands’ heeft wel andere contacten gehad en ze is zelfs een voorbeeldfunctie gaan vervullen.

Lucretia Wilhelmina van Merken werd in 1721 te Amsterdam geboren als eerste kind van Jacob van Merken en Susanna Wilhelmina Brandt, een kleindochter van de beroemde geschiedschrijver en dichter Geeraert Brandt. Op 24 augustus 1721 werd Lucretia gedoopt door een Remonstrantse dominee. Het gezin Van Merken, dat twee jaar later nog uitgebreid zou worden met een tweede dochter, Wilhelmina, woonde aan de Keizersgracht. Vader Van Merken dreef een bontwinkel in de buurt. Al behoorden de Van Merkens tot de deftige burgerij, van hun rijkdom moeten we ons geen grote voorstelling maken: met een jaarinkomen van f 1500,- stond Jacob van Merken in zijn buurt op het niveau van bijvoorbeeld een stadschirurgijn en een tapper.

Over Van Merkens jeugdjaren is weinig bekend. Ze zal als koopmansdochter behoorlijk onderwijs hebben gekregen. Dat zij leergierig en ijverig was, valt af te leiden uit latere bronnen, zoals het voorwoord bij haar treurspel Het beleg der stadt Leyden (1774), waarin zij verslag doet van uitgebreide voorstudies. Belangstelling voor de dichtkunst kreeg zij mogelijk door toedoen van haar moeder, die haar het voorbeeld gaf door vreugdevolle huiselijke omstandigheden te bezingen. Maar haar werkelijk grote voorbeeld werd Vondel. Contacten met dichtende tijdgenoten, onder wie haar latere echtgenoot Nicolaas Simon van Winter, begonnen in de jaren vijftig.

In 1745, op 24-jarige leeftijd, debuteerde Van Merken als dichteres met het treurspel Artemines (Amsterdam, bij Izaäk Duim). Om niet duidelijke redenen - is zoals vaker in dergelijke gevallen vrouwelijke bescheidenheid in het spel? - stond op de titelpagina niet haar naam, maar de zinspreuk ‘La vertu pour guide’. Deze leuze zou toepasselijk worden voor haar hele dichtwerk, want ‘deugd’ in de ruime zin van

[p. 573]

vrome berusting blijkt daarin een constante te zijn. Artemines is lange tijd Van Merkens enige toneelstuk gebleven; pas in 1774 en daarna verschijnen haar andere zes toneelwerken, alle treurspelen. Ze zijn zowel afzonderlijk uitgegeven als opgenomen in de twee delen Toneelpoëzy van Nicolaas Simon van Winter en Lucretia Wilhelmina van Merken (Amsterdam 1774 en 1786, bij Pieter Meijer). Drie stukken, waaronder het al genoemde Het beleg der stadt Leyden, handelen over onderwerpen uit de vaderlandse geschiedenis. Het meest opmerkelijke van de overige drie treurspelen is Gelonide (1786), omdat Van Merken het aangedurfd heeft er reien in te laten optreden, terwijl die onder invloed van het Franse classicisme al ruim een eeuwlang van het toneel verbannen waren. In het ‘Voorbericht’ maakt de dichteres evenwel geen ophef over dit experiment; we lezen er niet meer over dan: ‘Verders vordert de aard der zaken, dat de reien, bij de vertoning van dit stuk, in statig muziek moeten gezongen worden, naar het gebruik der Ouden’.

We keren terug naar de beginperiode van Van Merkens dichterschap, die zeker niet probleemloos is geweest. Dat ze het al niet gemakkelijk heeft gehad met het schrijven van Artemines, haar eerste dichtproeve, zou afgeleid kunnen worden uit de aanhef van een uit 1748 daterend huwelijksdicht:

Mijn kunstmeceen, Fontein, die door uw lessen
Mijn zangster, daar ze, alleen en afgemat,
De dichtkunst zocht op 't glibbrig gloriepad,
Het voetspoor weest naar 't koor der dichteressen;

De aangesproken mecenas is de doopsgezinde dominee Pieter Fontein; hij zou haar muze (‘zangster’) het juiste spoor hebben gewezen, terwijl deze ‘alleen en afgemat’ op het glibberige pad van eer de dichtkunst zocht. Het is verleidelijk hier een bepaald ontwikkelingsproces van de dichteres in te lezen: eerst zocht mijn muze in haar eentje en uitgeput de weg naar de dichtkunst en nu heeft ze, dankzij uw lessen, het juiste spoor gevonden. Leidde dit spoor naar minder hoog verheven genres dan de tragedie? Vermoedelijk wel, want kijken we waar Lucretia's muze terechtkwam, dan komen we uit bij gelegenheidspoëzie, bijvoorbeeld een rouwklacht op het overlijden van haar vriend David van Mollem, de bezitter van het Utrechtse landgoed ‘Zydebalen’ (1746), een gedicht op de ‘Verheffing van Willem Karel Hendrik Friso, Prins van Oranje’ (1747) - dat ze volgens Van der Aa persoonlijk aan de prins aangeboden zou hebben -, een ‘Feestzang op het eerste eeuwgetijde der Nederlandse vrijheid’ (1748) en het huwelijksgedicht voor Fontein. Na 1748 gaat dit spoor verder: Van Merken levert met negen andere dichters een bijdrage aan de bundel Dichtlovers (1750) voor de hoogbejaarde schilderes Rachel Ruisch en zij schrijft opdrachtgedichten voor onder andere Dirk Smits' Rottestroom en Van Winters Amstelstroom (1755). In deze jaren zal ze vermoedelijk wel al begonnen zijn aan de zeven helden- en heldinnenbrieven, die opgenomen werden in haar tweede zelfstandig uitgegeven werk van enige omvang uit 1762: Het nut der tegenspoeden, brieven en andere gedichten (Amsterdam, bij Pieter Meijer).

Enkele jaren voordat deze publicatie het licht zag, werd het gezin Van Merken door zware verliezen geteisterd. Eerst stierf Lucretia's vader en niet lang daarna bleek haar enige zuster, Wilhelmina, aan een ongeneeslijke ziekte te lijden, een onbekende kwaal die haar aan bed gekluisterd hield, met hevige pijnen kwelde en haar lichaam misvormde. In januari 1760 overleed ze, negen maanden na Van Merkens moeder, die aan geestelijke uitputting was bezweken. Het moeten rampzalige jaren geweest zijn en in haar poëzie getuigt Van Merken herhaaldelijk van haar persoonlijke en eenzame verdriet, maar tegelijk ook van haar diepe godsvertrouwen dat haar berusting schenkt. We zien dat bijvoorbeeld in ‘Zielzucht tot God’ (1758) en ‘Nachtgepeinzen’, dat iets later ontstaan zal zijn.

Uit deze periode van beproevingen dateren ook de eerste contacten met Nicolaas Simon van Winter, zoals bijvoorbeeld blijkt uit zijn gedicht ‘Ter nagedachtenisse van Jonkvrouwe Wilhelmina van Merken’. Van Winter, die toen nog gehuwd was met zijn eerste vrouw Johanna Muhl, woonde niet ver bij Van Merken vandaan. De wederzijdse verstandhouding was zeer vriendschappelijk. De Van Winters bewonderden Van Merkens moed en stimuleerden haar dichterschap. Zij ging psalmen berijmen en werkte tegelijkertijd aan het

[p. 574]

leerdicht Het nut der tegenspoeden, dat zij een afzonderlijk toewijdingsgedicht voor haar vriendin Johanna Muhl meegaf, die al langdurig ziek was (zij stierf in 1768, waarna Van Winter hertrouwde met Van Merken). Van Winter zal Lucretia geïnformeerd hebben over het clubje bevriende dichters waarvan hij deel uitmaakte en dat - mogelijk ten huize van uitgever-boekhandelaar Pieter Meijer - bijeenkwam om elkaars gedichten volgens de classicistische kunstregels bij te schaven. Onder de zinspreuk ‘Laus deo, salus populo’ werkten deze dichters eendrachtig aan een nieuwe psalmberijming, waaraan Van Merken een flink deel bijdroeg. Het is evenwel niet erg aannemelijk dat zij aan de besprekingen heeft deelgenomen. De huiselijke beslommeringen zullen dat niet toegelaten hebben.

Van Van Merkens latere publicaties verdienen de heldendichten David (1767, al in 1768 herdrukt) en Germanicus (1779) vermelding. Op 24 oktober 1789 is Van Merken in Leiden overleden, waar het echtpaar sinds 1783 woonde. Enige jaren na haar dood gaf Van Winter haar nagelaten gedichten uit, waaronder het leerdicht De waare geluksbedeeling (1792). Voor die gelegenheid graveerde Reinier Vinkeles een portret van de schrijfster-in-actie: achter haar werktafel gezeten, kijkt ze tevreden naar ons op, ganzeveer in de aanslag en schrijfpapier gereedhoudend.

104 Reinier Vinkeles (naar H Pothoven), Lucretia Wilhelmina van Merken (1792). Deze gravure was opgenomen in haar nagelaten gedichten en circuleerde als zelfstandige prent

[p. 575]

1. Nachtgepeinzen (kort na 1758)

In deze elegie wordt een contrast opgeroepen tussen de harmonieuze nachtelijke rust buiten en de van het geleden verdriet wakker liggende ‘ik’, die nog geen innerlijke rust kan vinden. De tekst verraadt intensieve lectuur van het werk van de vroegachttiende-eeuwse dichter Hubert Korneliszoon Poot, zoals ‘Zomerse avond’ en ‘Nacht’. Betje Wolff heeft dit gedicht graag gedeclameerd voor haar echtgenoot.

Het gedicht wordt door vele allegorische personages bevolkt.

De vale schaduw spreidt haar vlerken,
En houdt op onzen aardbol wacht,
Op 't nadren van den stillen Nacht;
Die, eer wij zijnen invloed merken,
De zorg en 't hartewee verzacht.

Terwijl de bleke schemeringen
Verschijnsels vormen in het woud,
Daar 't windje met de golfjes trouwt
De trage beekjes fluistrend zingen,
En stille Rust haar zetel bouwt;

Luikt Slaapzucht met fluwelen handen
Elks ogen, van het licht vermoeid,
En streelt de moede leên, en boeit
Elk op de koetse aan zachte banden,
Terwijl de kracht door 't sluimren groeit.

De zon, beneên de kim gezonken.
Maakt plaats voor 't flauwe licht der maan,
En duizend duizend brede paên
Voor heldertintelende vonken,
Die al den kreits²⁰ der lucht beslaan.

Het pluimgedierte staakt zijn zingen.
Het vee herkauwt geen voedzaam gras,
Het visje sluimert in den plas,
En weeft geen kringen meer bij kringen
Al dansende op het vloeiend glas.

De landman, moede van zijn slaven,
Vlijt de afgematte leden neer;
De nijvre burger draaft niet meer;
De rijkdom ligt in slaap begraven,
En dienstbaarheid erkent geen heer.

't Rust alles wat zich roert in vrede,
Als had men nooit van twist gehoord,
De krijgsklaroen blaast brand noch moord;

20 kring, uitspansel

[p. 576]

 

Zelfs 't bloedig zwaard slaapt in de schede:

35

Och! wierd zijn sluimring nooit gestoord!

 

 

 

Ons huis, bestormd door tegenspoeden,

 

Dat zuchtend 's Hemels roede kust,

 

Ziet ook zijn smart in slaap gesust:

 

De Rampen laten af van woeden,

40

Op 't lief gezicht der stille Rust.

 

 

 

Slechts ik, door deernis aangedreven,

 

Ik waak, en tors mijn drukkend kruis,

 

En wens dat geen gevreesd gedruis

 

De rust stoor' die Gods gunst wil geven

45

Aan ons zo fel bestreden huis.

 

 

 

Och! schiep, na zo veel bange dagen

 

En lange nachten vol verdriet,

 

De Algoedheid, die ons lijden ziet,

 

Eens in ons taai geduld behagen!

50

Och! drukte ons zo veel onheils niet!

 

 

 

Dan waar' mijn hart de rust beschoren,

 

Die 't nu, helaas! in schijn vertoont;

 

Dan wierd ons huis met heil bekroond:

 

Dan zou men lofgezangen horen

55

In tenten daar de Droefheid woont.

 

 

 

O Nacht! wat zaagt gij, uit mijn sponden

 

Al tranen, zuchten en geklag,

 

Met zorg gesmoord bij heldren dag,

 

In stilte naar omhoog gezonden,

60

Als mij geen sterflijk wezen zag!

 

 

 

Getuige mijner stille smarte,

 

Wat heb ik, in uwe eenzaamheid,

 

Mijn hart en ogen uitgeschreid!

 

Maar ook, hoe dikwerf wierd mijn harte,

65

In u, met rust en troost gevleid!

 

 

 

Wanneer 't barmhartig Alvermogen

 

Mijn zwak vertrouwen bijstand bood;

 

Mijn ziel deed hopen in den nood;

 

Of, door uw zachte hand, mijne ogen,

70

Vermoeid van 't wenen, gunstig sloot.

 

 

 

Laat dan mijn lier u welkom zingen,

 

O Nacht! door wien de rouw bedaart;

 

Verkwikker van de vaakrige aard',

[p. 577]

 

Vertrooster aller stervelingen,

75

Met smarte of ongeluk bezwaard.

 

 

 

Al blijft voor mijn gezicht verborgen,

 

Of in dit aaklig tranendal,

 

Of in dees nacht, vol ongeval,

 

Het licht van enen blijden morgen

80

Mijn droeve ziel bestralen zal:

 

 

 

Mijn geest, bezadigd neergezeten,

 

Wil echter thans, o stille Nacht!

 

Die 't onheil van ons huis verzacht,

 

Een ogenblik het leed vergeten

85

Dat mij den naasten morgen wacht.

 

 

 

O Gij, die nachten vormde en dagen,

 

Volmaakte Goedertierenheid,

 

Tot wie mijn hart om bijstand schreit!

 

Leer mij het kruis gelaten dragen,

90

Dat mij tot eeuwig heil bereidt.

2. Het beleg der stad Leyden

(treurspel (1774); fragment: vierde bedrijf, zesde scène). In 1774 was het twee eeuwen geleden dat de stad Leiden een langdurige belegering door de Spanjaarden, die met pest en hongersnood gepaard was gegaan, had weten te doorstaan. In de overlevering had burgemeester Van der Werf zich langzamerhand tot een vaderlandse held ontwikkeld. Van Merken portretteert hem als een voor iedereen zorgzame burgervader, een irenische figuur die zich boven politieke meningsverschillen plaatst, die rotsvast op God vertrouwt en belangeloos het heil van het vaderland beoogt. Onderstaand fragment illustreert dit met een staaltje retoriek dat voor de toeschouwers van destijds een hoogtepunt geweest zal zijn: Van der Werf offert zijn lichaam aan de door hongersnood opstandig geworden burgerij.

Eerste burger. Ach! wisten wij slechts raad om 't leven te onderschragen!
Tweede burger. Wij zullen nevens u opnieuw het uiterst wagen,
Indien gij slechts het woên des dollen hongers stilt.
Wij sterven door gebrek, zo ge ons niet voeden wilt.
Van der Werf. Ach! Mannen! zou ik u niet van den dood bevrijden
Zo ik u redden kon? Is u mijn medelijden
En trouwe voorzorg niet gebleken, dag aan dag?
'k Heb al voor u verricht wat enig mens vermag.
Indien ik voedsel had, gij zoudt niet vruchtloos smeken.
Gij ziet uit deernis met uw ramp mijn tranen leken.
Toeft nog een weinig tijds. Doch duldt de nood zulks niet,

[p. 578]

105 Gravure uit Het beleg der stad Leyden van Lucretia van Merken Te zien is hoe burgemeester Van der Werft zijn vlees als voedsel aan het hongerend volk aanbiedt

Aanvaardt dan 't enige dat mij nog overschiet.
Daar is mijn zwaard. Komt, slacht me, om u den dood te ontrukken.
Scheurt dan mijn lijk vanéén, en deelt het om aan stukken;
Zo wordt ge, als ik u niet kan redden met mijn bloed,
Ten minsten met mijn vlees, 'tgeen ik u schenk, gevoed.
Tweede burger. O hemel! zouden wij dit gruwelstuk volbrengen!
Eerste burger. Wij 't onwaardeerbaar bloed des trouwsten vaders plengen!
Tweede burger. Veeleer getroosten we ons den smartelijksten dood. De burgers knielen allen.
Eerste burger. Veeleer zwere al het volk, in 't woeden van den nood
Den enen arm 't gebrek groothartig toe te wijden,
Terwijl wij 't vaderland met d' andren arm bevrijden.
Van der Werf. Rijst op; dit dulde ik niet. Rijst, dierbre burgerschaar!

[p. 579]

 

Wie tart voor zulk een volk niet willig 't grootst gevaar?

25

Steunt op des Hoogsten hulp en uwer vadren zorgen.

 

Licht sleet ge uw bangsten dag. Wie kent het lot van morgen?

 

Gelooft mij; zo de raad de stad onredbaar vond,

 

Men had de handling niet vertraagd tot dezen stond.

 

Hoort gij den zuidenwind niet door de wolken gieren?

30

Hij, die den storm gebiedt, kan ook den vloed bestieren.

 

Het water bruist vast aan, en wast van tijd tot tijd.

 

Licht dat zijn krachtige arm dit uur voor Leiden strijdt.

 

Gaat; troost het arme volk, tracht nieuwen moed te wekken.

 

Een weinig toevens kan tot groten zegen strekken.

35

Tweede burger. O goede hemel! red de stad en Van der Werf!

 

Eerste burger. Of valt de stad, spaar hem in 't algemeen verderf!

Bronnen
(1) Lucretia Wilhelmina van Merken, Het nut der tegenspoeden, brieven, en andere gedichten. Amsterdam 1762. p. 312-317.
(2) Het beleg der stad Leyden. Treurspel, 1774. In: Nicolaas Simon van Winter en Lucretia van Merken, Tooneelpoëzij. Deel I. Amsterdam 1774. p. 94-95.

Literatuur
P.J. Buijnsters, Wolff & Deken. Een biografie. Leiden 1984.
E. van Logchem, ‘Lucretia van Merken (1721-1789) en het dichtgenootschap “Laus Deo, Salus Populo”’. In: Voortgang 6 (1985), p. 285-360.
J. Wille, ‘De leerschool van Lucretia Wilhelmina’. In: J. Wille, Literair-historische opstellen. Zwolle 1962. p. 202-249.
J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandse letterkunde. Deel 5. Utrecht/Leeuwarden 1973 (reprint), p. 391-407.
MMD