Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 580]

Een Haarlemse kring
Femina Heems
(Haarlem, 1724 - Haarlem, 1781)

De stad Haarlem kent in de achttiende eeuw een eigen literair leven, dat vooral verbonden is met de naam van Pieter Langendijk (1683-1756) en met een paar oude rederijkerskamers die zich geleidelijk aan ontwikkelden tot herensociëteiten, zoals ‘Trouw moet blijken’ en ‘De wijngaardranken’, de laatste onder de zinspreuk ‘Liefde boven al’. Wie in deze context zoekt naar een letterkundige rol van vrouwen komt aanvankelijk bedrogen uit. Knuvelder signaleert rond Langendijk vooral negatieve invloed van vrouwen, te weten van zijn ‘spilzieke, slechtgehumeurde en aan de drank verslaafde moeder’ en van zijn ziekelijke en verkwistende vrouw. Pas in tweede instantie duiken er bij de waarneming van Haarlem in de achttiende eeuw ook namen van dichteressen op: Elizabeth Koolaart-Hoofman^o en Femina Hugaart-Heems.

Wat over Femina Heems bekend is, is niet veel. In 1840 verscheen te Haarlem in het derde deel van de Vruchten ingezameld door de aloude rederijkkamer De wijngaardranken een korte schets van haar leven en werk, waaruit we leren dat Femina in 1724 werd geboren uit bemiddelde doopsgezinde ouders. Haar vader, Abraham Heems, was fabrikant van zijden stoffen en ook dichter van bijbelpoëzie en toneel; haar scholing ontving ze in een keurig ‘instituut’ voor meisjes uit de aanzienlijke stand, dat werd gedreven door Hugenootse dames. Ze werd er gevormd naar hart en geest ‘tot een edel en welgevallig gedrag in de samenleving’. Dat moet goed zijn gelukt, want Femina bleef, aldus de anonieme schrijver van 1840, tot haar dood beminnelijk, helder van verstand en bevallig, zij het ook dat de kinderpest haar uiterlijke schoonheid had aangetast.

Langendijk heeft ze persoonlijk gekend. Daarnaast liet ze zich leiden en inspireren door het werk van andere Haarlemse dichters als W. Kops en P. Merkman jr. Vooral het toneel had haar belangstelling, een belangstelling die ze van haar vader had geërfd. Ter bevordering daarvan stichtte ze zelfs een declameerkring voor jonge mensen:

Had de smartelijke ramp harer jeugd haar niets van hare bevalligheid benomen, de jaren verminderden ook de beminnelijkheid van het karakter dezer waardige vrouw niet, in dewelke godsvrucht en deugd; zachtmoedigheid, nederigheid en alle schone eigenschappen, opgeklaard door verstand en velerlei gaven en gepaard met blijmoedigheid en gezellige vrolijkheid, een licht ontstaken, dat voor haar, in alle kringen, bij alle jaren en standen, eerbied en liefde wekte. De beschaafde jeugd vond bij haar steun en aanmoediging op het pad van wetenschap, kunst en zedelijk vermaak, waartoe zij steeds raad en hulp vaardig had. Groot voorstanderesse van het leerzaam schouwtoneel, verenigde zij zelfs een kring van jongelieden, om zich in de declamatie en treurspeelkunst te oefenen, aan haar gastvrij huis.

In 1745 trouwde ze met Gerard Hugaart, doopsgezind en rijk. De trouwdag, 7 april, was tevens zijn verjaardag. Het huwelijk duurde ruim dertig jaar en het echtpaar kreeg een zoon en een dochter. Het slot van Femina's leven was zwaar. In 1778 werd ze blind, van de ene op de andere dag. ‘Zelfs gedurende hare blindheid bleef haar dichtvuur gloeien en bespeelde zij, onder anderen, nog, met moederlijke tederheid, de bruiloftslier, bij het huwelijk harer dochter’. Drie jaar later, in 1781, stierf ze aan verzwakking en felle koortsen.

Haar kinderen moeten moeders dichtijver niet hoog hebben aangeslagen, want ze veronachtzamen de literaire nalatenschap, zodat vrijwel al haar werk verloren is gegaan. We weten nog iets van wat er in zat: een lierdicht geïnspireerd op Richardsons Clarissa en een treurspel Nitetis, een navolging van de Nitteti van de Italiaanse toneelschrijver Pietro Metastasio (1698-1782), en veel gelegenheidsgedichten.

[p. 581]

1. Klinkdicht

Voor haar nicht Johanna van Dalen en Martinus Arkenbout schreef Femina Heems, zelf even in de twintig jaren oud, een huwelijksdicht. Het epithalamische sonnet bevat de gebruikelijke stilistische kenmerken, zoals naamspeling en mythologische sier. De Trojaan Paris koos Helena als de schoonste zelfs boven godinnen. Door haar te schaken, ontketende hij de Trojaanse oorlog.

De zon, die vrolijk daagt, heeft u veel heil verklaard,
Geleerde bruidegom, wie kan uw vreugde malen?
Uw liefde zegepraalt op liefelijke Dalen,
Die haar bevalligheid met jeugd en zeden paart.

Minerva's afgunst en vrouw Juno's wrokkende aard
Belette Paris niet, den Griek Heleen te onthalen⁶;
Maar gij, met zacht geweld, berooft ons van de stralen,
Den blos van haar gelaat, welks glans verwondring baart.

Johanna zal uw zorg en diep gepeins verpozen
Door hare vriendlijkheid, als ze op een bed van rozen
Tot zachte rust u noopt en in haar arm verblijdt.

Ga, bruidegom, vind lust in 't werk van uw verlangen;
Zo zal u 't Leidse Atheen met dubble vreugd ontvangen
En smaken 't zoet genot van uwe kunde en vlijt.

6 ontroven

2. Heilwens aan Gerard Hugaart

Bij haar eigen huwelijksverjaardag, tegelijkertijd de verjaardag van de bruidegom, dichtte zij een epithalamisch vers voor haar echtgenoot, dat klassieke motieven en persoonlijke omstandigheden combineert met een christelijk heilsperspectief. In regel 14 klinkt misschien een echo uit Vondels Gysbreght van Aemstel (‘Waar werd oprechter trouw dan tussen man en vrouw ter wereld ooit gevonden’).

Dat blonde Cytheré, met haar gevleugeld wicht¹,
Die hart en zinnen naar heur weelde buigt en richt,
Noch Hymens³ huwlijksgloed, ontstoken op de altaren,
U thans verhindring geve in 't roeren uwer snaren,
Mijn waarde Klio⁵! neen, stel vrij uw doffe luit;
Geen bruiloftsgalm alleen lokt thans uw ijver uit,
Hoezeer die rijmstof ook mijn zinnen moog' bekoren,
Een nieuw ontvonkte drift komt mijnen geest hier sporen,
Nu 's Hemels milde gunst mijn bruidegom bestraalt,
En zijn geboorte- met zijn echtfeest tevens praalt;
Een gunst, die mijne luit bezielt en doet herleven,
Om u, mijn echtgenoot, mijn zegewens te geven.
Zo wordt een minnares van eedle drift vervoerd,

1 Venus met haar zoontje Cupido

3 Hymen was de god van het huwelijk

5 de muze van de geschiedschrijving

[p. 582]

 

Wanneer oprechte trouw de harten samensnoert;

15

Nu, daar wij samen zijn in 't echtgareel geslagen,

 

Mag ik niet toeven u mijn zielwens op te dragen:

 

Des hemels zegen blijv' voortaan¹⁷ ons huwlijk bij

 

En krone uw jaarreeks nog met een gewenste rij;

 

Hij blijve ons door de knoop van zuivre liefde binden;

20

Zo zullen we in dees band het zoetst genoegen vinden,

 

Dat immer sterveling op aarde viel te beurt:

 

Een leven, vergenoegd en door geen ramp gesteurd;

 

Dan zal onze echtstaat, in Gods dierbren naam begonnen,

 

(Slaan wij de deugden gade²⁴) alle onheil tarten konnen;

25

Want onderlinge min maakt alles licht en goed,

 

Verandert leed in lief en bitter vaak in zoet;

 

Dus aan elkaar verknocht, rekk' God ons saam het leven

 

En wille ons 't voorgenot van 't eeuwig heilgoed geven,

 

Dat met geen tegenheên in 't minst bezwangerd gaat,

30

Maar in volmaakte weelde en eeuwig heil bestaat,

 

Totdat wij, als de dood op aarde ons eens zal scheiden,

 

In 't zalig hemelhof elkander weer verbeiden.

Bron
Anonymus, ‘Herinnering aan de Haarlemsche dichteres Femina Hugaart, geboren Heems.’ In: Vruchten ingezameld door de aloude rederijkkamer De wijngaardranken, onder de zinspreuk: Liefde boven al, te Haarlem. Deel III. Haarlem 1840.
(1) p. 44.
(2) p. 43.

Literatuur
C.B.F. Singeling: Gezellige schrijvers. Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800. Diss. Utrecht. Amsterdam 1991. p. 35.
Vruchten ingezameld door de aloude rederijkkamer De wijngaardranken, onder de zinspreuk Liefde boven al, te Haarlem. Deel III. Haarlem 1840. p. 40-47.
AJG

17 ook verder

24 als wij het oog op de deugd gericht houden