Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 441]

Dichterlijke documenten uit een veelbewogen leven
Elisabeth Hoofman
(Haarlem, 23 februari 1664 - Kassel, 4 juli 1736)

Elisabeth [Koolaart-]Hoofman werd geboren op 23 februari 1664 als dochter van een zeer vermogend Haarlems koopman. Over haar leven zijn we ingelicht door haar jongere plaatsgenoot Willem Kops, die in 1774, ruim dertig jaar na haar dood, een selectie uit haar gedichten heeft uitgegeven met een biografische inleiding, waarvoor hij zich baseerde op persoonlijke mededelingen van Petronella Harmes-Koolaart, Elisabeths dochter. Volgens deze bron toonde Elisabeth als kind al een grote belangstelling voor literatuur. Ze leerde onder leiding van een huisleraar Grieks en Latijn en op zestienjarige leeftijd had ze alle oden van Horatius vertaald. Ook begon ze al vroeg zelf met dichten, aanvankelijk voornamelijk in het Latijn. Hierdoor kwam ze in contact met de beroemde neolatijnse dichter Joan van Broekhuysen. Tot haar literaire kennissenkring behoorden verder David van Hoogstraten, ook een bekend neolatinist, en de Amsterdamse uitgever-dichteres Katharina Lescailje^o.

In 1693 trouwde Elisabeth met de al wat oudere Pieter Koolaart, evenals haar vader een rijk Haarlems koopman, bekend als een liefhebber van kunst en wetenschap. Uit een vorig huwelijk had hij een dochter, Hester, die doofstom was en schrijf- en spreekonderwijs ontving van de Zwitserse arts Joan Koenraad Amman. Zelf werd Elisabeth moeder van één dochter, Petronella.

79 Titelpagina van de door Willem Kops uitgegeven Naagelaatene gedichten (1774) van Elisabeth Hoofman Het vignet met de drie putti is gemaakt door Reinier Vinkeles

[p. 442]

Als echtgenote van een voornaam burger had Elisabeth talrijke sociale verplichtingen. Zo ontvingen zij en haar man in 1717 de Russische tsaar Peter de Grote en diens gemalin Catharina bij een bezoek aan Haarlem. Maar in hetzelfde jaar verloor Pieter Koolaart nagenoeg heel zijn vermogen aan ongelukkige speculaties en verliezen op zee. In 1721 aanvaardde hij een betrekking als adviseur van Karel I, landgraaf van Hessen-Kassel; in 1722 vestigde Elisabeth zich daar eveneens. Ze overleed, vier jaar na haar man, in betrekkelijk armoedige omstandigheden, in 1736.

De poëzie van Elisabeth Koolaart-Hoofman bestaat vooral uit gelegenheidsgedichten, in de eerste plaats voor familie en vrienden, en in de tweede plaats voor de vorstelijke personen van wie ze in haar Kasselse tijd afhankelijk was. Sommige gedichten hebben een meer meditatief karakter. Tijdens haar leven is maar weinig van haar werk gedrukt - ze verzette zich trouwens uitdrukkelijk tegen publicatie - en niet alles is bewaard. Het restant is grotendeels overgeleverd in handschriften (deels ontwerpen, met toevoegingen en doorhalingen), die na haar dood in één band bijeengebracht zijn door haar dochter Petronella; een selectie daaruit is in 1774 uitgegeven door de al genoemde Willem Kops, met een opdracht aan Lucretia van Merken^o. Kops heeft zich daarbij overigens, zonder dat expliciet aan te geven, nogal wat soms vrij ingrijpende stilistische ingrepen in de teksten veroorloofd, vermoedelijk om tegemoet te komen aan de strenge formele eisen die in zijn tijd aan poëzie werden gesteld. In de negentiende eeuw en later hebben de gedichten geregeld de aandacht getrokken als ‘documents humains’ bij een veelbewogen leven.

Klagten over de zwaare krankheid van mijn Echtgenoot

De dichteres bezweert haar ernstig zieke man dat het haar onmogelijk is niet te huilen: haar hevige verdriet moet zich uiten. De gedachte dat hij mogelijk zal sterven maakt haar radeloos: zou dat het lot zijn dat de goede God haar heeft toegedacht? Als de dood een einde aan hun volmaakte verbintenis zou moeten maken, dan zou zij liever zelf als eerste sterven. Nog liever zou ze de zekerheid verwerven dat zij en haar man tegelijk zouden sterven, zodat hun band ook in de hemel zou blijven bestaan.

Om vergelijking tussen beide versies beter mogelijk te maken, is in dit geval van het aanpassen van spelling en interpunctie afgezien. De meeste veranderingen betreffen details, maar sommige gaan veel verder: in r. 22-28 krijgt de dood (22, 28), wellicht in overeenstemming met wat passend werd gevonden, een meer passieve rol; ‘gespaard tot’ (24) klinkt wat beeldender, ‘wranger’, dan het enigszins vlakke ‘beschooren’; het ongewone (en daarom voor Willem Kops waarschijnlijk minder gewenste) beeld van de ‘vergruisde’ liefdesband is vervangen. En mogelijk vond hij r. 33-34 wat te weinig emotioneel van toon, gezien de gevoelens die op het spel staan.

a. Versie handschrift p. 72^ro.

Mijn lief, mijn halve ziel, wat poogtge mij uit d'oogen

De brakke tranen-vloed te droogen?

Zal ik mijn zugten dan, getuigen van mijn Smart,

Versmooren inden grond van 't hart?

Ach! 't hart te diep verward in bange kommerstrikken,

Zou ligtlijk in zijn droefheid stikken,

Indien 't door mond, en oog in zugt en zilte vogt

Zig niet bij tijds ontlasten mogt.

Ik kerm niet reedeloos als uw gevaar en lijden

[p. 443]

10

Mijn ziel met bittre rouw doorsnijden.

 

Daar 's lichaams eene helft verteert in felle pijn

 

Kan de andre niet gevoelloos zijn.

 

Zoo kwijnt het jeugdig gras, wanneer een worm den wortel

 

Doorknaagt: zoo steent de trouwe tortel

15

In steenrotsreeten om haars weergaês droeven ramp.¹⁵

 

Zoo ziet de volle maan haar lamp

 

Bezwalken, als haar d'aard verhindert uit de Straalen

 

Der gouden zon haar licht te haalen.

 

Helaas! mijn bloed verstijft; van boven tot beneên

20

Doorrilt een koude schrik de leên;

 

Als mij mijn geest verbeeld met levendige verven

 

Dat u de dood den draad mogt kerven:

 

Heeft mij, zoo zugt mijn ziel, heeft mij de goede God

 

Beschooren zulk een bitter lot,

25

Dat zoo volmaakt een band, van reine samenvoeging,

 

Door teedre liefde en vergenoeging,

 

Zo hecht als staal gesmeed, door 's Doods te wreede vuist

 

Helaas, zo schielyk werd vergruisd?

 

En moest dit zijn, mijn Lief! zoo wenschte ik eerst te sterven.

30

Maar mogt ik zekerheid verwerven

 

Dat eene beê van mij gehoor erlangen zou,

 

'K bad als Philemons grijze vrouw³²

 

Dat eene dag ons zou ten levens-eindpaal strekken:

 

Dat eene grafzark ons bedekken

35

En onser beider ziel, zoo dierbaar hier verknocht,

 

Gepaard naa boven vaaren mogt.

1694.

15 verwijzing naar Hooglied 2:14

32 Philemon en Baucis: een oud echtpaar dat om hun gastvrijheid en rechtschapenheid een verzoek mag doen aan de goden. Ze wensen tegelijk te mogen sterven.

b. De tekst in de editie Kops.

Mijn lief, mijn halve ziel, wat poogt ge mij uit de oogen

Den brakken tranen-vloed te droogen?

Zal ik mijn zugten dan, getuigen van mijn smart,

Versmooren inden grond van 't hart?

Ach! 't hart, te diep verward in bange kommer-strikken,

Zou ligtlijk in zijn droefheid stikken,

Indien 't, door mond en oog, in zugt en zilte vogt

Zig niet, bij tijds, ontlasten mogt.

Ik kerm niet reedeloos, daar uw gevaar en lijden

Mijn ziel met bittren rouw doorsnijden:

[p. 444]

 

Daar 's lighaams ééne helft verteert in felle pijn,

 

Kan de ander niet gevoelloos zijn.

 

Zo kwijnt het jeugdig gras, wanneer een worm den wortel

 

Doorknaagt: zo steent de trouwe tortel

15

In steenrotsreeten om haars weêrgaes droeven ramp:

 

Zo ziet de volle maan haar lamp

 

Bezwalken, als haar de aard verhindert, uit de straalen

 

Der gouden zon haar licht te haalen.

 

Helaas! mijn bloed verstijft; van boven tot beneên

20

Doorrilt een koude schrik de leên;

 

Als mij mijn geest verbeeldt, met leevendige verven

 

Dat ik uw leevensdraad zie kerven.

 

Heeft mij, zoo zugt mijn ziel, heeft mij de goede God

 

Gespaard tot zulk een bitter lot,

25

Dat ik mijn liefdeboei, door reine samenvoeging,

 

Door teedre trouw en vergenoeging

 

Zoo vast geklonken, daar de wreede Dood genaakt,

 

Helaas! zo ras moet zien geslaakt?

 

En moest dit zijn, mijn Lief! zoo wenschte ik eerst te sterven.

30

Maar mogt ik zekerheid verwerven,

 

Dat ééne beê van mij gehoor erlangen zou;

 

'k bad als Philemons grijze vrouw;

 

ô! Dat ons beide één dag ten leevens-eindpaal strekken;

 

ô! Dat één grafzark ons bedekken

35

En onzer beider ziel, zoo dierbaar hier verknogt,

 

Gepaard na boven vaaren mogt!

1694.

Bronnen
(1) E. Koolaart-Hoofman, Nederduytsche en Latynsche gedichten, benevens een catalogus van haar nagelaten poëzie. Manuscript, p. 72r. (UB Leiden, Mij LTK 1042)
(2) E. Koolaart-Hoofman, De naagelaatene gedichten. Bijeengebracht en ingeleid door W. Kops. Haarlem, Jan Bosch, 1774. p. 30-32. (UB Leiden, 709 D 21)

Literatuur
‘Willem Kops aan den leezer’. In: E. Koolaart-Hoofman, De naagelaatene gedichten. Bijeengebracht en ingeleid door W. Kops. Haarlem, Jan Bosch, 1774. (UB Leiden, 709 D 21)
Saskia Stegeman, Patronage en dienstverlening. Het netwerk van Theodorus Janssonius van Almeloveen (1657-1712) in de Republiek der Letteren. Nijmegen 1996. p. 65-66.
TvS