Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 421]

Een vrouw droomt over het priesterschap
J(ohanna) d(e) G(avre) of d(e) G(rave)
(Antwerpen, laatste kwart 17de - eerste kwart 18de eeuw)

Biografisch is over de dichteres J.d.G., van wie de initialen traditioneel worden geïnterpreteerd als Johanna de Gavre of de Grave, vrijwel niets bekend. Zij is de auteur van drie geestelijke liedboekjes, die alle met zeer welsprekende titels in Antwerpen zijn verschenen: Den Goddelycken Minnenpyl. Inhoudende alder-hande schoone gheestelijcke liedekens, seer bequaem om ghesonghen te worden in allen tijt ende om den gheest te vernieuwen ende te verrecreeren [verheugen] in Godt (Antwerpen, J. de Bodt, 1678), Den Gheestelycken Echo gheseydt het nieuw Boeck der Gheestelijcke Sanghen vervult met nieuwe gheestelijcke liedekens, dienende tot instructie en opweckinghe, troost ende versterckinghe inde liefde Godts, ende om te becoomen volle contentement, ruste, ende vrolijckheydt van gheest voor alle godtminnende zielen (Antwerpen, Wed. J. Wiliemsens, 1694; heruitgave bij H. Verdussen in 1717) en De Geestelycke Jacht tot Godt ende sijne H. Liefde vol nieuwe liedekens verthoonende den drift der zielen om volmaecktelijck tot ende in Godt te geraeken, met haer selven (ende al dat buyten Godt is) te doorbreken, als mede het geluck, rust en hemelsche blijschappen der gener die op soo een maniere tot Godt geraeckt zijn (Antwerpen, J.P. Robyns, 1722).

Op het titelblad van de eerste bundel wordt zij een ‘geestelijke dochter’ genoemd. Uit de opdracht van haar tweede werk, gericht tot Egidius vander Schelstraten, kanunnik van de Antwerpse kathedraal, valt op te maken dat zij in de Scheldestad leefde. Zij spreekt de geestelijke aan als een in ‘ons’ Antwerpen gerenommeerde geestelijke leider en als stichter van een school ‘tot opkwekinge ende instructie zo in 't geestelijk als wereldlijk, van alle verlatene ende arme kinderen’. Met genoegen stelt ze vast dat de kanunnik in zijn armenschool de geestelijke dochters van de stad als meesteressen inzet, een experiment waarvoor zelfs andere steden grote belangstelling tonen.

Haar tweede bundel, Echo, heeft ze geschreven om ‘enigszins participant’ te zijn ‘in zo goddelijke werken’. De bundel is derhalve niet alleen bestemd voor religieuzen, begijnen, geestelijke dochters, getrouwde en ongetrouwde personen, maar ook voor ‘alle publieke scholen en vergaderingen’. De opdracht eindigt met een opvallend nadrukkelijke vertolking van de topos tegen de Momussen, de ‘scherpzinnige personen’ die haar liedboek - ‘ene jonge arme verlaten weze’ - zouden ‘besmallen, bemurmureren, berispen [...], corrigeren’. Kreeg de aspirant-‘participante’ ergens af te rekenen met tegenwind? Op de dedicatie volgt nog een bericht tot de ‘lezer’ - dit soort liedboeken wendt zich vaak tot mediterende lezers -, waarin ze de titel toelicht: Echo dient opgevat als een metafoor voor de navolging van Christus (diens galm dient weergalmd); in deze tekst manifesteert ze zich als een onderlegde en ‘geleerde’ zaakwaarneemster van het geestelijk liedgenre: liederen zijn therapeutisch, ze vormen een tegengif, bevorderen het gebed en de vrome ingesteldheid en zijn een ideaal middel om God te loven en te danken. De bekende gemeenplaatsen weliswaar, maar dan doorspekt met een aantal erudiete verwijzingen.

De opdracht van haar derde bundel is gericht tot de heilige Drievuldigheid. Terugkijkend draagt zij daarin elk van haar drie liedboeken op aan een van de drie Goddelijke Personen. Op deze wijze profileert ze zich ten aanzien van haar publiek als de auteur van een coherent oeuvre. Achter de nederigheid waarmee ze haar identiteit, althans voor het nageslacht, heeft verhuld, ontwaart men een sterke persoonlijkheid of, in haar eigen woorden: ‘een schutter die het wit [doel] wil bekomen’.

Deze indruk wordt door de liederen bewaarheid. Gemeten aan het vaak hopeloos gerijmel van andere contemporaine Zuid-Nederlandse liedboekschrijfsters behoren de bundels van De Gavre tot de betere soort. Ze zijn, zoals in het genre vaak het geval was, niet gericht op een begeleiding en beleving van het kerkelijk jaar, maar op de persoonlijke geestelijke opgang. Deze wordt vertolkt vanuit een vertrouwdheid met het, toen weliswaar inflatoir geworden, mystieke taalgebruik. De Gavre bezit een religieuze cultuur. Er zijn

[p. 422]

duidelijke reminiscenties aan Lucas van Mechelen (wiens bundels worden gememoreerd in de lange titel van Den gheestelycken Echo) en andere mystieke schrijvers. Inhoudelijk valt het accent echter vooral op de wereldverzaking en de zelfonthechting, die gemotiveerd en gestimuleerd worden in het raam van de door het Hooglied geïnspireerde bruidsmystiek.

De Antwerpse geestelijke dochter beschikt bovendien over een aantal literaire vaardigheden. Zo bezitten haar bundels een hechte structuur die niet alleen gebaseerd is op de gang van de spirituele ontwikkeling: van ascese naar vervulling. De liederen worden tevens gedomineerd door de beeldspraak van de titel. Op deze wijze is Den Goddelycken Minnenpyl uitgebouwd rond het Teresiaanse beeld van de hartsverwonding, hier vooral gezien als een door versterving en verlangen pijnlijk maar beloftevol liefdesproces. Op dezelfde wijze weerklinkt de Christus-weergalming in Den Gheestelycken Echo vaak in dialogen of zelfs echoliederen in de letterlijke zin van het woord. De Gavres laatste bundel, die bijna vijfenveertig jaar na haar debuut is verschenen, is ongetwijfeld haar beste. De Gheestelycke Jacht handelt over de ‘drift’ van de jagende ziel die ‘ja lopen moet door hagen, door grachten oft springen oft baden’ om in volmaaktheid bij God te geraken. Slapend ‘aan een rivier daar 't zilver-water stroomde’ wordt zij door ‘een hemels kind, een aardig Cupidoken’ (7) gewekt en in vlam gezet om de jacht te beginnen: ‘Ziet eens hoe die hazewinden / Lopen om een prooi te vinden’ (10). In deze bundel, die meer dan de vorige de aspecten van de vertroosting en het geestelijk geluk bezingt, citeert De Gavre François de Sales en Teresa van Avila. Het geheel eindigt met een bijvoegsel Het palm-tacxken der victorien genaamd: een aantal liederen die het geestelijk leven in vaak zeer viriele militaire beeldspraak voorstellen als een strijd.

76 Titelpagina van Het collegie-boek (1693), mogelijk van de hand van Johanna de Gavre

Vanwege de initialen wordt aan J. De Gavre ook een soort catechismus toegeschreven: Het collegie-boek, in december 1687 kerkelijk goedgekeurd. Ons is slechts een editie van 1693 bekend (Antwerpen, Niclaas Braau). Het boek behandelt in een klare taal, op het schema van vraag en antwoord, opwerping en

[p. 423]

weerlegging, de officiële katholieke lering gegroepeerd in hoofdstukjes over God, de schepping, Christus, de sacramenten, de deugden en de vier uitersten. Merkwaardig is de tekst die de voorrede vervangt: ‘Ik en gebruik geen Voor-reden omdat God die d' eerste en het begin van alles is, ook het begin van dit boek zoude zijn’. Het is bekend dat geestelijke dochters vaak deelnamen aan het godsdienstonderricht van jonge kinderen. Als ook deze publicatie van de hand van De Gavre is, ligt het bewijs voor van haar ‘theologische’ geschooldheid.

77 De approbatie en, op de rechter pagina, de veelzeggende uitleg waarom een ‘Voor-reden’ in Het collegie-boek ontbreekt

1. De ziel gewond zijnde

Lied over de ziel die door de goddelijke liefdespijl is verwond en van liefde wenst te sterven. In deze tekst over de mystieke hartsverwonding blijkt De Gavres hyperbolisch en inflatoir gebruik van specifieke termen uit de mystieke traditie (verdwijnen, zinken, smilten, tuk, grond) en de voor haar typische combinatie van religieuze emotionaliteit en ascetische radicaliteit.

De ziel gewond zijnde van den goddelijken schicht, wenst te kwelen en te sterven van liefde

Op de wijze: Nuit agréable

Wat zijn 't voor pijnen,
Die vol van plezier,
Mij doen verdwijnen,
In een minnevier,
Die mij doen zinken,

[p. 424]

 

In dees vrolijkheid,

 

Wie komt mij schinken

 

Zulken zoetigheid.

 

 

 

Wie doet mij smilten,

10

Door dien zoeten tuk¹⁰,

 

Vol zoete stilten,

 

O wat een geluk!

 

Komt mij doch naarder,

 

Alderliefsten, kom,

15

Mijnen zoeten vader,

 

Mijnen bruidegom.

 

 

 

Schiet uit de stralen

 

Van uw vlammend oog,

 

Doet in mij dalen

20

Dat hemels vertoog,

 

Verguld de schichten,

 

Daar gij mij mee wondt,

 

Al mijn gewrichten

 

Zuivert tot den grond.

 

 

25

Doet mij vrij kwelen²⁵

 

Door de liefde puur,

 

Wilt mij ontstelen

 

Alle creatuur,

 

Opdat ik mag

30

Tot u alleen, o Heer,

 

Nacht ende dag

 

Nemen mijnen toekeer.

 

 

 

Kwetst mij met wonden

 

Van uw liefde groot,

35

'k Zal ongeschonden

 

Blijven tot der dood,

 

En ik zal treuren,

 

Als ik die word kwijt,

 

De dood bezeuren³⁹,

40

Zo gij vluchtig zijt⁴⁰.

10 mystieke aanraking of overrompeling

25 lijden

39 de dood doorstaan, bezuren

40 als gij mij ontvlucht.

[p. 425]

2. De ziel verkiest verworpen te zijn

Gebedslied van de ziel die op deze wereld wenst verworpen te zijn. In combinatie met het bijbelse beeld van het Huis des Heren verbeeldt De Gavre het verlangen naar diepe deemoed door een muis. Een vrouwelijk huiselijke vertolking van de absolute deemoed.

De ziel verkiest verworpen te zijn in het huis des Heren

Op de wijze: Van den helle wagen (ofte)
Van den langen man.

Heer, al 'tgeen den mens behaagt,
Heb ik nooit van u gevraagd,
Eer en staten,
Wil ik haten,
Omdat gij
U vernederd hebt voor mij.

'k Wens veel liever in uw huis
Klein te zijn gelijk een muis,
Zo ootmoedig,
Snel en spoedig,
Stil en klein,
Als een muisken kan gezijn.

't Muisken dat en neemt geen acht
Oft men zingt, oft kijkt, oft lacht,
T' alle steden
Is 't in vreden,
Als 't maar en heeft
Kleine morseltjens, daar 't bij¹⁸ leeft.

Maar mijn bede is vooral
Bewaart mij van de rattenval,
Wilt mij houwen
Uit de klauwen,
Van de kat,
Die zo menige muis opat.

Want men in verworpenheid
Zelfs ook vindt hovaardigheid,
Vol van rede,
Is mijn bede,
Dat ik zij,
Van de helse klauwen vrij.

18 waarvan het

[p. 426]

3. De ziel doet haar meditatie

Fragment van meditatielied over de kruisiging. Wreedaardige voorstellingen van het lijden van Christus zijn in de devotieliteratuur van de zeventiende eeuw schering en inslag. Ze zijn gericht op het bewegen van de affecten. Achter dit tegelijk sentimentele en pathetische discours schuilen levens getekend door haast onvoorstelbare zelfpijniging en boete.

De ziel doet haar meditatie op de kruisinge Christi

Op de wijze: Wat gaat de weerden priester aan.

Ach ziel van rouw en droefheid smielt¹,
Het eeuwig Leven is geschonden,
Gods Zoon is gehakkeld en vernield,
Als oft hij waar verscheurd van d'honden.

Gaat achterhaalt hem, 't bloedig spoor
Zal tonen waar hij heeft getreden,
En stukken vlees, die hem tevoor
Gescheurd zijn van zijn tere leden.

Hij heeft een doornenkroon op 't hoofd,
Van meer dan tienmaal zeven takken,
Dat schoonste wezen is verdoofd,
Vervuild met fluimen en blauw plakken.

Zijn lippen blauw, de tanden uit,
Zijn wangen zwart, en dik gezwollen,
Komt ziet, o ziel en lieve bruid,
Laat tranenvloed uit d' ogen rollen.

[...] Slaat voor uw borst en kent uw schuld,
Want gij door uw zo grote zonden,
Aan Jezus hebt den kelk gevuld,
Die hij zo bitter heeft gevonden.

1 smelt

[p. 427]

4. Wordt betoond dat alle de zaken des werelds passeren gelijk enen droom

Alles is droom en ijdelheid. Curieus en dubbelzinnig is het droomlied waarin De Gavre op de wijze van de profane liefdesdroomliteratuur uit haar intiemste verlangens naar een mannelijke heiligheid ontwaakt en deze onderkent als een vorm van vanitas. Eerst wordt ze in de hemel verrukt, dan wordt ze minderbroeder en vervolgens martelaar in Japan. Het hoogtepunt - haar wijding tot priester! - brengt meteen de definitieve ontgoocheling van het ontwaken. Het lied is niet gespeend van humor. Aan de vanitas van haar verlangen moeten uiteindelijk ook de (benijde?) mannelijke geestelijken deelhebben. Wie zijn rol goed speelt, die heeft wel gedaan.

Wordt betoond dat alle de zaken des werelds passeren gelijk enen droom

Op de wijze: In de eeuw van Adams tijden.

Lestmaal heb ik wonder dingen
Liggen dromen, want mij docht
Dat ik d' aard' wou overspringen,
En gaan vliegen door de locht.
Ik drong t' midden door de wolken,
Tot verwondering der volken,
Totdat ik op 't lest vernam,
Dat ik in den hemel kwam.

Ik van vreugden zonderlingen
Heel vervuld, wierp mijn gezicht,
Om te zien veel wonder dingen,
'Tgeen besluit dat hemels licht.
Ik versmolt schier in 't verblijden,
't Scheen de wereld mij benijdden,
'k Vond mij weer op d' aarden staan,
Al mijn vreugd die was vergaan.

Zijnde weer gesteld op d' aarde,
Wou ik uit godvruchtigheid,
't Minderbroeders kleed aanvaarden,
't Welk mij wierd toegezeid.
Tot mijn vreugd wierd ik ontvangen,
De grauw kap mij aangehangen,
En dee mijn noviciaat,
Maar de professie²⁴ kwam te laat.

'k Voer daarnaar met volle zeilen,
Maar ik was zeer haast geland,
Want den voorwind blies somwijlen
Aan den Japanesen strand.
Daar zag ik 't geloof floreren,
Spijt des duivels triumferen,
Zo menig vroom martelaar,

24 aflegging van de plechtige geloften

[p. 428]

 

Oft in d'eerste tijden waar.

 

 

 

'k Zag de markten vol van staken³³,

 

Kruisen, vieren en schavot,

35

'k Stond en vlamde om te geraken

 

Bij Gods vrienden in het hof.

 

'k Wierd gevangen en verwezen³⁷,

 

Om levend verbrand te wezen,

 

Zo dat het mij docht voorwaar,

40

Dat ik was Gods martelaar.

 

 

 

Hiernaar wierd ik opgenomen

 

Tot het weerdig priesterschap,

 

'k Was van vreugd schier ingenomen,

 

Ziende mij op dezen trap.

45

'k Wierd gewijd, gezalfd, geschoren,

 

Groot geluk scheen mij geboren,

 

Maar 't en kwam mij niet te pas,

 

Mits het maar een droom en was.

 

 

 

Leert o mens dat d' aardse zaken,

50

Oft in droom is, oft in 't zijn,

 

Al op een manier vermaken,

 

Want zij niet langdurig zijn.

 

't Zijn al dromen en comedie,

 

Oft wel eer een droef tragedie,

55

Die zijn act heeft wel gedaan,

 

Zal van God den prijs ontvaan.

Bron
Den Gheestelycken Echo gheseydt het nieuw Boeck der Gheestelijcke Sanghen vervult met nieuwe gheestelijcke liedekens, dienende tot instructie en opweckinghe, troost ende versterckinghe inde liefde Godts, ende om te becoomen volle contentement, ruste, ende vrolijckheydt van gheest voor alle godtlievende zielen. Antwerpen, Wed. J. Willemsens, 1694. (Den Haag, KB 174 H63)
(1) p. 104.
(2) p. 157.
(3) p. 128.
(4) p. 134.

Literatuur
H. Verbeke, ‘Het geestelijk liedboek in de Zuidelijke Nederlanden (1675-1725)’. In: Ons Geestelijk Erf 39 (1965), p. 337-345, p. 351-356.
M.A. Schenkeveld-van der Dussen en K. Porteman, ‘Door eenen vrouwelijken blik’. In: Dietsche Warande & Belfort 140-1 (1996), p. 30-34.
KP

33 folterpalen

37 veroordeeld