Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 483]

‘Zuster komt dat uit uwen koker?’
Anna Theresia Bouvaert
(Antwerpen, 28 augustus 1692 - Antwerpen, 19 april 1742), Catharina Bouvaert (Antwerpen, 2 juni 1690 - Antwerpen, 20 april 1764) en Maria Josina Bouvaert (Antwerpen, 18 augustus 1688 - Antwerpen 12 januari 1768)

Het dichten zat de achttiende-eeuwse Antwerpse familie Bouvaert in het bloed: in het gezin werd jarenlang een exemplaar van de dichtbundel van een oom langs moeders zijde, Adrianus Cosyns S.J. (†1711), als een kostbaar familiejuweel gekoesterd én gelezen. Zoon Jan-Balthazar (1685-1770) - zijn latere kloosternaam was Godefridus - was onmiskenbaar de meest getalenteerde dichter onder de vijf kinderen uit het gezin Bouvaert. Als bibliothecaris van de Sint-Bernardusabdij had hij zich ontpopt tot een gedreven en veelschrijvend literator die tal van kennissen - en ook zijn broer en zijn drie zussen - ertoe bracht om de dichterspen uit te proberen. Zelf zou hij later wat trots maar ook met veel ironie noteren ‘dat wij alle vijf kinders enige kennisse van de dichtkunde hebben; nochtans niet genoeg om énen goeden poëet te maken’.

De kinderen Bouvaert muntten uit door een devote levenswandel: de tweede zoon Jacobus Henricus († 1739) voelde zich tot het priesterschap geroepen; de dochter Catharina werd net als haar oudste zus Maria-Josina omschreven als een ‘fille retirée’ en ook de jongste zus Anna Theresia leefde sinds 1715 als begijn op het Antwerpse begijnhof. In 1734 bracht deze laatste het zelfs tot convents- en novietenmeesteres. In die hoedanigheid zou ze gedurende zes jaar een vijftiental meisjes hebben begeleid. In 1640 bij haar 25-jarig jubileum als begijn werd in een lofdicht met de titel Roem der krankheyt gealludeerd op haar zwakke gezondheid. Bij die gelegenheid werd trouwens ook een Bley-eyndig Spel van de H. Theresia, geschreven door Godefridus, door de begijnen voor haar opgevoerd. Anna Theresia's zwakke gezondheid heeft het haar in de daaropvolgende jaren niet gemakkelijk gemaakt en leidde in 1742 tot een relatief vroegtijdige dood.

Het dichtwerk van de gezusters Bouvaert is ons overgeleverd via de afschriften die Godefridus ervan heeft gemaakt en die in diens handgeschreven dichtbundels waren opgenomen. Daaruit blijkt dat Maria Josina en Catharina van de drie zussen het minst de muze van de dichtkunst hebben gediend. Hun oeuvre bestaat slechts uit enkele gedichten. Zo schreven ze elk een lofdicht op het dichtwerk van Godefridus en ook een berijmde gelukwens toen Anna Theresia op 20 juni 1715 in het Antwerpse begijnhof het begijnenkleed aantrok. De overige gedichten die wel eens aan Maria Josina en Catharina werden toegeschreven, zijn niet van hun hand. Dit is bijvoorbeeld het geval met het tafeldicht en het daarbij horende lied voor de vijftigste verjaardag van broer Godefridus. De verzen waren wel door de broer en de drie zussen aan de jubilaris opgedragen, maar alleen Anna Theresia blijkt de dichteres-van-dienst te zijn geweest. En het tafeldicht (met lied) bij de zeventigste verjaardag van Godefridus - de enige verzen die ook als gelegenheidsdrukje zijn verschenen - mag dan al door Maria Josina en Catharina ‘uit affectie’ aan de jubilaris zijn opgedragen, het dichtwerk is voor het merendeel een reprise van de verzen die de inmiddels overleden Anna Theresia bij de vijftigste geboortedag van haar broer had vervaardigd.

Van de drie zussen is Anna Theresia ongetwijfeld de meest begaafde en ook de meest productieve dichteres geweest. Haar forum was aanvankelijk de directe familiekring en later de begijnengemeenschap waartoe ze behoorde. Het dichtrepertoire varieerde dan ook van het wat obligate maar vaak ook met familiale anekdotiek doorspekte gelegenheidswerk voor broer Godefridus en een zevental bij wijlen pittige (nieuwjaars)brieven aan deze laatste, tot teksten die onmiskenbaar voor de begijnengemeenschap waren bestemd: een ‘Liedeken van den Begijnenstaat’ (1715), ‘Bemerkingen om enen Staat [nl. die van begijn] te verkiezen’ (met bijbehorend lied) (1715), ‘Gebed’ (1715), een jubileumdicht voor begijn Isabella Mennes (1724), een ‘Liedeken tot Vernieuwinge van den inwendigen mens’ en een ‘Ander Liedeken op de kledinge van ene geestelijke Dochter’.

[p. 484]

Binnen de eigen familiekring werden Anna Theresia's verzen bijzonder gewaardeerd - in 1715 deden zowel Godefridus als Maria Josina er wat geëxalteerd over -, maar toch stond haar dichttalent er, geheel terecht, in de schaduw van de poëticale begaafdheid van broer Godefridus. Dit kwaliteitsverschil verklaart ook waarom Godefridus, wanneer het er echt op aankomt, zonder enige gêne Anna Theresia voorfluistert wat uit haar dichtpen dient te vloeien (zie fragment 2). In de begijnengemeenschap zelf evenwel is Anna Theresia de veel gevraagde huispoëet. Zo heeft Anna Theresia het er in haar brieven aan Godefridus herhaaldelijk over hoe zij door de begijnen tot het schrijven van verzen wordt aangezet. En in zijn afschrift van een berijmde dankbrief van Anna Theresia's conventoverste, juffrouw van Bombergen, noteerde Godefridus laconiek: ‘waarschijnlijk gemaakt van mijne jongste zuster Anna Theresia Bouvaert, begijn’. Bovendien blijkt Anna Theresia ook degene te zijn die haar medebegijnen met (vaak kluchtige) teksten wist te verstrooien. Nauwelijks een jaar nadat zij het begijnenkleed had aangetrokken, schreef Anna Theresia reeds vol trots aan Godefridus:

Ja zelfs ook in dit huis, ik meen in ons convent,
Wordt die poëterij meer als tevoor bekend.

1. Gebed

Blijkens de notitie van Godefridus Bouvaert werd dit gebed door Anna Theresia geschreven op het ogenblik dat zij zich op het begijnhof terugtrok en het begijnenkleed aantrok (20 juni 1715).

O God, aan 't kruis gehecht met handen ende voeten,
Ik kom om troost en raad u hier ootmoedig groeten.
O Bruigom van mijn ziel, voor heel het hemels hof
Worp ik mij hier voor u te neder in het stof.
O mildheid zonder eind, wilt mij de gratie geven,
Opdat ik nu verkies den rechten staat van leven,
Die uwe wijsheid weet mij 't meest te zijn bekwaam
En die uw majesteit zal wezen aangenaam;
Waarin ik u oprecht mag dienen en beminnen,
En duivel, wereld, vlees zo kloek mag overwinnen,
Dat ik mag weerdig zijn, na 't breken van den band,¹¹
Te treden door uw jonst in 't hemels Vaderland.

11 bij mijn dood

2. Zevensten brief (fragment)

Een brief van Anna Theresia aan Godefridus Bouvaert (17 juli 1717). In 1717 ontving Anna Theresia, door toedoen van Godefridus, een boek van de abt van de St. Bernardusabdij te Hemiksem. In een berijmde brief maant Godefridus zijn zus aan om de abt voor dit gebaar met een bevlogen gedicht te bedanken:

Verzoekt de Saint Esprit het licht,

betrouwt op Hem met kloeken moed;

en maakt een kort, maar net gedicht,

want lange brieven zijn niet goed.

[p. 485]

 

Valt u misschien niets beters in,

 

gebruikt dit briefken van mijn pen:

 

verandert, lengt, of kort den zin,

 

daar ik u wel bekwaam toe ken.

Anna Theresia - zo blijkt uit haar brief aan Godefridus d.d. 17 september 1717 - had de wenk begrepen: het voorgefluisterde gedicht werd onveranderd overgenomen en in haar naam aan de abt toegestuurd. Godefridus' wat vreemde handelwijze was ingegeven door welbegrepen eigenbelang. Het dankdicht voor de abt was immers een nauwelijks verhuld pleidooi om Godefridus de taken te laten behouden die hem tot dan toe in de St. Bernardusabdij waren toebedeeld. Deze voorgeschiedenis gaf Anna Theresia een licht ironische brief in de pen, dit keer wel degelijk een zelfbedachte. Afgedrukt is de aanhef.

Monfreer, den laatsten brief, die gij mij hebt gezonden
Heeft mij veel meer als ooit tot dankbaarheid verbonden.
Ik stond dan wat versteld zo ik hem openbrak,
Dat voor Mijnheer Prelaat daar enen binnen stak⁴.
Maar als ik had verstaan wat daarvan was de reden,
Heb ik le Saint Esprit terstond om licht gebeden.
Daar kwam mij niet een woord gerezen in 't verstand,
Ik heb dan uwen brief geschreven met mijn hand.
Ik docht, als ik hem schreef, nu doe ik als de apen,
Die wel kastanjen uit d'hete kolen rapen
Met enen kattenpoot¹¹. Den brief was van mijn hand,
Maar was tevoor gedicht door uw vernuft verstand.
Mijn pen is onbekwaam om dankbaarheid te tonen
Voor d' onverdiende jonst: ik zeg, God zal 't u¹⁴ lonen.
't Is waar, dit woord is kort, maar hier in ons convent
En is men niet gewoon een ander compliment.

4 er nog een brief was toegevoegd

11 een verwijzing naar de bekende fabel van de aap die de kat de kastanjes uit het vuur laat halen

14 m.n. Godefridus Bouvaert

3. Vijfden brief

Van Anna Theresia aan haar broer Godefridus (d. d. 22 september 1718). In deze brief heeft Anna Theresia het over de grote brand in de niet ver van het begijnhof gelegen Antwerpse Jezuïetenkerk, de Carolus Borromeuskerk. Op 18 juli 1718 sloeg de bliksem rond het middaguur in: alleen de voorgevel, het koor, de zijkapellen en de bijgebouwen bleven gespaard. Een groot deel van de rijke binnenversiering - met onder meer Rubens' zolderschilderingen - is in de vlammen opgegaan. Ook de marmeren zuilen van het middenschip sprongen door de hitte en werden later door zuilen in natuursteen vervangen.

Ik heb met vreugd verstaan dat Joffrou vander Beken¹
Heeft onlangs d' eer gehad van wat met u te spreken.
Ik vraagde hoe het al met uw gezondheid was?
Zij zei: ‘God zij geloofd, mijnheer is wel te pas.

1 een van Anna Theresia's medebegijnen

[p. 486]

5

Hij doet een klein verzoek, of gij hem eens zoudt geven

 

Het dichtjen dat door u nu onlangs is geschreven

 

Van de Jezuïetenkerk, wanneer zij stond in 't vier.

 

Zo gij mijnheer dat zond, dat waar hem groot plezier.’

 

Ik zei: ‘Wel hoort eens aan! Monfreer neemt mij te kwellen;

10

Ik heb nog 't eerste woord daarvan in rijm te stellen’.

 

Masseur Van Merlen zei: ‘Wel maakt daarvan nu wat’.

 

Ik zei haar dat ik dat zo niet gereed en had.

 

Masseur de Wolf die zei: ‘G'en moet geen rijmken maken,

 

Men kan wel aan een dicht van diën brand geraken.

15

Mijn broeders meester heeft hiervan wat raars gemaakt;

 

Zend uwen broeder dat, zo gij daaraan geraakt’.

 

Ik heb dan hier en daar naar dat gedicht gaan talen¹⁷.

 

Maseur van Houten heeft het ergens nog gaan halen.

 

Men wordt nog schier beroerd wanneer men 't maar en leest,

20

Maar 't kan niet zijn gezeid, gelijk het is geweest.

 

Monfreer, waar 't dat ik kost, 'k zou ook een dicht gaan maken;

 

Maar eens recht uit gezeed²², 't zijn al te grote zaken;

 

't Is geen begijntjens werk, daarom ik despereer;

 

Dat zoude beter zijn door uwe pen, monfreer.

25

Ik weet wel dat den brand door bliksem is gekomen,

 

Die van den toren had een brok eweg genomen;

 

Maar zou de macht zo groot dan van den duvel zijn,

 

Om zulke schaai te doen? O neen, gelijk ik mein.

 

Wat mens kan 't oordeel Gods dan hierin wel doorgronden,

30

Dat hij staat toe dat zo zijn Kerke wordt verslonden,

 

Daar zo veel konstig was en zo veel kostelijk?

 

Ik meine dat de schaai is onwerderelijk³².

 

't Zijn niet als hopen gruis die schone gaalderijen;

 

En niet als assen zijn die schone schilderijen.

35

'k Heb klein verstand daarvan, maar nu z' er niet en zijn,

 

Zo doet mij dat verlies nog hertzeer ende pijn.

 

Daar is mij wel gezeed, eer dat de Kerk verbrandde,

 

Dat zo niet een en is in al de naaste landen,

 

Ja in Europa niet, in zo veel konst gelijk,

40

En die wierd in deez' week niet als een stenen lijk.

 

Wij hebben niet gezien als die pilaren sprongen;

 

Den lust⁴² en heeft zo ver, God lof, ons niet gedrongen.

 

Wij waren zeer verbaasd, ons Hof⁴³ kwam heel vol rook;

 

Het brandde te Westmal hier achter onzent ook.

45

Hun schaai van diën brand is ivers⁴⁵ honderd ponden,

 

Een ander zegt wat meer, men weet geen vaste gronden⁴⁶.

 

Wij zagen langs ons huis den toren zonder berd⁴⁷,

 

En zonder schaliewerk, de stenen zagen zwert.

17 navraag naar gedaan

22 gezegd

32 niet te schatten

42 nieuwsgierigheid

43 begijnhof

45 ongeveer

46 men weet het niet precies

47 houten betimmering

[p. 487]

 

Maar diën goeden God heeft ons nog willen sparen

50

En onze kerk en 't hof van zulken brand bewaren.

 

Den palmboom in 't convent was maar geheel verschouwd⁵¹

 

Doch die wordt eerder groen als⁵² ene kerk herbouwd.

 

Men hoorde 's anderendaags alhier Te Deum zingen

 

Omdat wij waren vrij van zulke droeve dingen.

55

Men deed tot diën eind⁵⁵ een solemnele mis,

 

Die van mijnheer pastoor hier zelfs gezongen is.

 

Hiermede houd ik op, en ga mijn reden staken

 

En ken mij onbekwaam om een gedicht te maken

 

Als zo een kerk vereist: maar uw gevoegzaamheid⁵⁹

60

Zal maken dat gij hier ook mee tevreden zijt.

Bronnen
(1) Bornem, archief St. Bernardusabdij, hs. 212, p. 174-175.
(2) Bornem, archief St. Bernardusabdij, hs. 214, p. 366.
(3) Bornem, archief St. Bernardusabdij, hs. 214, p. 362-364.

Literatuur
H.J. Vieu-Kuik en J. Smeyers, De letterkunde in de achttiende eeuw in Noord en Zuid. Antwerpen/Amsterdam [z.j.]. (p. 421-422).
MvV/HV

51 mer roet bedekt

52 dan

55 daarvoor

59 aanpassingsvermogen