Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 129]

De eerste Nederlandse dichteres die een sonnet schreef
Eleonora Carboniers
(Veere, ? - ?, na 1584)

Eleonora Carboniers, de echtgenote van Lucas d'Heere, was een dochter van Pieter, burgemeester en rentmeester van Veere in Zeeland. Zijn schoonzoon gedenkt hem in een grafdicht dat hij in Den hof en boomgaerd der poësien heeft opgenomen als een niet onverdienstelijk rederijker. Het huwelijk heeft waarschijnlijk ca. 1560 plaatsgevonden. Mogelijk heeft Eleonora een rol gespeeld bij Lucas' overgang tot het protestantisme. We weten dat ze op 14 juli 1577 met haar man deelnam aan het negentiende avondmaal van de hervormde gemeente te Middelburg. Achter deze schaarse biografische gegevens schuilt het bewogen leven van een vrouw die haar man in ballingschap naar Engeland heeft gevolgd (na 1566) en met hem naar Gent is teruggekeerd in 1577.

De twee enige gedichten die van haar bewaard bleven, zijn te vinden in haar mans spraakmakende Den hof... (1565), de eerste bundel met renaissance-allures uit de Nederlandse literatuur. Beide teksten zijn een primeur. Carboniers' versje tot de lezer maakt haar tot de eerste Nederlandse schrijfster die onder eigen naam in het voorwerk van een bundel verschijnt. Haar tweede bijdrage tot Den hof is een vertaling van een Frans sonnet van haar man en daarmee was zij in onze letterkunde de eerste vrouwelijke auteur van een sonnet.

Elders in de bundel is Eleonora uitdrukkelijk aanwezig als de geprezen bestemmelinge van Lucas' gedichten. Hij laat er enkele ‘amoureuze zendbrieven’ afdrukken die dateren van voor hun huwelijk, toen hij zich als schilder en dus als ambachtsman moest verdedigen bij de rijke erfdochter uit Zeeland:

Och dat mij fortune nog zo weinig is mede
Dat ik als Leander moet over 't water minnen!

Zeer sympathiek is het sonnet dat hij haar als zijn echtgenote opdraagt: de lof van een harmonieus huwelijk:

Lief, ons liefde begonst gelijk op enen tijd
Van God gejond, die ons deze gratie dede,
Welke liefde blijft eenvoudig [een], mits dat [doordat] gij zijt
Van minen zinne [gezindheid] ende ik ook van den uwen mede.

1. Eleonora Carboniers tot den lezer

Het versje gaat uit van de titel van de bundel. Het vertoont alle trekken van de rederijkersstijl die overigens ook in d'Heeres half ouderwetse, half renaissancistische verzameling te vinden is.

Komt, vermaakt u hier in dezen boomgaard plezant
Daar² poëetse vruchten gegroeid staan abundant.
Wilt, zegge ik, hier lezen³ de blomkens excellent
Maar neemt vooral de beste, zo men ooit bevand⁴
Dat 't bieken 't honig neemt uut alle blomkens gent⁵.

2 waar

3 lezen, ook in de betekenis van uitlezen, kiezen

4 zoals men ooit heeft opgemerkt

5 lieftallig (met een woordspelende hint naar Gent?)

[p. 130]

2. Sonnet getranslateerd bij de huisvrouwe van den auteur

Voor de vroegste Nederlandse renaissancisten - men denke ook aan Jan van der Noot - was het normaal dat ze verzen in de nieuwe trant eerst in het Frans schreven en pas daarna dezelfde onderneming in het Nederlands gingen overdoen. Het is verrassend te zien hoe Eleonora in deze situatie haar man als het ware terzijde staat en haar vertaling verstechnisch beslist standhoudt naast de Nederlandse sonnetten van d'Heere. Het gedicht is het oudste voorbeeld van een dialoogsonnet in het Nederlands. Het onderwerp is een bekende kunstenaarsanecdote: een schilderij is zo natuurgetrouw dat het lijkt te leven. Het geprezen doek is een vrouwelijk naakt van de Antwerpse schilder Willem Key (ca. 1520-1568).

Sonnet getranslateerd bij^* d'huisvrouwe van den auteur, uit een François sonnet bij^* hem gemaakt op een schilderije van M. Willem Key 't Antwerpen

* door

* door

A

Au¹ gezelleken wat is hier, daar voor u, ziet!
Ik zie ginder een naakte vrouwe zeer bekwame²!

B

Maar mij dunkt zij en verroert haar³ weinig of niet.
Slaapt zij? Neens, want ik zie open d'oogskens eerzame.

A

Van haar bij te komen niemand van ons en schame,
Want wie zou verschrikt zijn van⁶ dat gezichte klaar?

B

Maar mij dinkt, van onze komste (naar den betame⁷)
En verschiet zij niet, haar houdende stil eenpaar⁸.

A

Is dat niet een goed stuk⁹, als ik 't werde gewaar⁹?
't Is schilderije, tast, wilt uw hand geloof geven!
Zijn wij niet wel bedot ende uitgestreken¹¹ daar?

B

Neen, neen, wij en zijn niet bedrogen tenegaar²²,
Hebbende voor een levende vrouwe beseven¹³
De beelde die zo wel is geschilderd naar 't leven.

1 he

2 mooi

3 zich

6 terugschrikken voor

7 gelijk het betaamt

8 steeds

9 prestatie

9 zoals ik het waarneem

11 bedrogen

22 geheel en al

13 (waar)genomen (beseft)

[p. 131]

24 Den hof en boomgaerd der poesien (1565) van d'Heere, opengeslagen bij het sonnet dat werd vertaald door zijn vrouw Eleonora Carboniers

Bron
Lucas d'Heere, Den hof en boomgaerd der poësien. Gent, Ghileyn Manilius, 1565.
(1) p. (2).
(2) p. 60.

Literatuur
P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw. Amsterdam 1943. p. 62, noot 106.
W. Waterschoot (ed.), Lucas d'Heere, Den hof ende boomgaerd der poesien. (Met inleiding en aantekeningen). Zwolle 1969. p. 2, 54, 125.
W. Waterschoot, ‘Receptie van d'Heere in de zestiende eeuw: Houwaert en van Mander’. In: G. van Eemeren en F. Willaert (ed.), 't Ondersoeck leert. Studies over middeleeuwse en 17de eeuwse literatuur ter nagedachtenis van prof dr. L. Rens. Leuven 1986. p. 138 en noot.
W. Waterschoot, ‘Het sonnet van Eleonora Carboniers’. In: Henk Duits, Arie Jan Gelderblom, Mieke B. Smits-Veldt (ed.), Klinkend boeket. Studies over renaissancesonnetten voor Marijke Spies. Hilversum 1994. p. 9-12.
KP