Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 523]

Vrome lessen in poëtica
Sara Maria van Zon
(?, ? - Utrecht, 27 juli 1755)

Sara (ook gespeld: Zara) Maria van Zon, een achttiende-eeuwse Utrechtse dichteres, is in 1755 - ongetrouwd - gestorven, na een ziekelijk leven. Haar zuster schrijft in het voorwoord van de in 1756 postuum uitgegeven bundel Verzameling van stichtelyke gedichten dat hun vader zich met Sara Maria's onderricht in de dichtkunst bezig heeft gehouden. Toen hij het eerste probeersel van zijn nog jonge dochter met een gift wilde belonen, kreeg hij van haar te horen dat zij niet ‘om loon’ dichtte. Vanaf het eerste begin werkte zij, in de woorden van haar zuster, ‘tot nut en stichting van haar evenmens’.

De gedichten van Van Zon zijn dan ook stichtelijk van aard. Niet alleen de geestelijke poëzie, maar ook de vele gelegenheidsverzen in haar verzamelbundel bevatten vooral lering. Op zijn minst twee gelegenheidsgedichten van Van Zon zijn als pamflet uitgegeven: Op het eeuwgetijde van Utrechts Hoogeschoole uit 1636 en Zielsopwekking, ter gelegenheid der verkiezinge van zyne vorstelyke hoogheid, Willem Karel Hendrik Friso uit 1747. In het Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek (Deel VI, p. 1176) wordt nog een pamfletuitgave van Van Zon genoemd, Gedachtenisviering der Nederlandsche vrijheit op het Eeuwgetijde van den Munsterschen Vrede [...] toegeeigend aan Mr. Pieter Boddaert (1748). Van deze tekst is nog geen exemplaar gevonden. Van Zon biedt stichting in dergelijke gedichten door het verband tussen de gebeurtenis die zij beschrijft en de godsdienst te benadrukken. In het pamflet op het eeuwfeest van de Utrechtse universiteit bijvoorbeeld worden alle wetenschappelijke disciplines geroemd, maar Van Zon laat zien dat hun waarde bepaald wordt door de mate waarin ze een bijdrage leveren aan de studie der theologie.

Aan de postume uitgave van de Verzameling van stichtelyke gedichten heeft Van Zons zuster samen met een goede vriendin van haar gewerkt. Mogelijkheid is dit Vrouwe C.P. (Catharina Pietersdr. de Wilde^o) geweest, een met Sara bevriende, eveneens in Utrecht woonachtige dichteres. Als we op de drempeldichten in de bundel afgaan, behoorden tot de vriendenkring van Van Zon onder meer de Middelburger Pieter Boddaert en de Utrechtse hoogleraren Hieronymus Simonsz. van Alphen en D. Mill. Allen horen thuis in achttiende-eeuwse piëtistische kringen, waar Van Zon mogelijk al voor het verschijnen van de Verzameling van stichtelyke gedichten enige bekendheid genoot. Boddaert noemt haar immers in zijn grafdicht voor deze bundel de ‘godvruchtige’ en ‘beroemde dichteresse’. Uit het feit dat het gedicht op de universiteit van Utrecht geschreven lijkt te zijn op verzoek van Van Alphen - het is voor zijn Leerrede over Jesaias Voorsegging opgenomen -, kunnen we eveneens afleiden dat Van Zon tijdens haar leven onder piëtisten niet onbekend was.

De ‘geestelijke dichtkunst’ lag Van Zon na aan het hart. In de Verzameling van stichtelyke gedichten is een ruim dertig bladzijden lang leerdicht met voorschriften en adviezen voor christendichters te vinden, gedeeltelijk gebaseerd op Vondels Aenleidinge. Zo betrokken is Van Zon bij de christelijke poëzie, dat zij kritiek heeft op dichters die in haar ogen ondermaats werk afleveren. Arnold Moonen bijvoorbeeld, de zeventiende-eeuwse predikant-dichter uit Deventer, heeft in zijn pastorale gedichten volgens Van Zon forse fouten gemaakt. Zij valt hem onder andere aan vanwege het misplaatste geleerdheidsvertoon in zijn ‘Heilige herderszangen’ (opgenomen in Moonens Poëzy, Amsterdam 1700), die in de eerste helft van de achttiende eeuw over het algemeen toch positief beoordeeld werden. Waar velen Moonens eenvoudige en natuurlijke herderstaal prezen, noemt Van Zon ergens de stijl van de predikant ‘verachtlijk’.

De dichteres heeft zich wel vaker op scherpe toon over de verrichtingen van haar mannelijke collegadichters uitgelaten. In het puntdicht ‘Aan D.***’ (p. 226) wordt een dichter die slechts ‘rijmerijen’ schrijft op de hak genomen: ‘Al wat den veder voert hoeft geen poëet te zijn’. Van Zon beperkt zich dus bepaald niet tot het bekritiseren van haar seksegenoten. De poëzie die haar wrevel opwekt, is vaak door mannen geschreven. Dat ze aan haar kritiek uiting geeft, is in het licht van haar tijd bepaald opvallend.

[p. 524]

96 Titelpagina, in rood en zwart gedrukt, van de postume uitgave van Sara Maria van Zons Stichtelyke gedichten (1756)

Van Zon kijkt niet alleen kritisch naar het werk van anderen, maar ook naar dat van haarzelf. Want poëzie die in dienstbaarheid aan God geschreven wordt, moet aan hoge eisen voldoen. Alle geestelijke poëzie kan volgens deze maatstaf beoordeeld worden: aan dat besef ontleent Van Zon het recht om anderen zowel als zichzelf aan te sporen en te verbeteren. Dat haar eigen gedichten tijdens haar leven niet in druk verschenen zijn, is misschien wel de uiterste consequentie van haar zelfkritiek geweest.

1. Zielsopwekking

In dit fragment uit Van Zons gelegenheidsgedicht voor Willem Friso schrijft de dichteres over eigen dichtkunst.

Terwijl der dichtren rei 't geschal alom doet horen;
Moest deze stof, zo schoon! mijn ijver niet bekoren,
En heffen mijne ziel, van de aarde, hemelwaart?
O ja! Maar ach! ik voel mij stuiten in mijn vaart;
Hoezeer mijn geest zich noopt, om Gode lof te geven,
Wijl 't zwakke lichaam kwijnt, en leidt een stervend leven;
Die thans niet waardig spreekt houdt zich met wijsheid stil.

[p. 525]

 

Ik volg, in needrigheid, eerbiedig 's Hemels wil:

 

Want, schoon der vrienden schaar mij persen mag tot zingen,

10

Een opgehelderd brein is niemand aan te dwingen,

 

Nog treedt mijn poëzij niet luisterrijk in 't licht;

 

Mijn ziel vindt echter zich verbonden aan den plicht

 

Om dezen weg van God, en wisseling der zaken,

 

Daar heel Europa op ziet, zich ook ten nut te maken.

15

Dies dicht ik voor mij zelve, en doele op gunst noch eer;

 

En, slaagt mijn poging niet, ik leg den veder neer.

 

O God! wil door Uw Geest mijn scheemrend oog bestralen!

 

Verlevendig mijn hart om thans eens af te malen¹⁸

 

Tot welke werkzaamheid een ziel die 't hoogste goed

20

Verlangt, dit tijdsgewricht, zo zeldzaam, dienen moet.

18 zichtbaar te maken

2. De geestelijke dichtkunst

Uit dit leerdicht in drie delen zijn de meest treffende passages overgenomen. Van Zon heeft, zeker in het eerste deel, veel aan Vondels Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste (1650) ontleend: de nadruk op het benodigde talent en oefening, en de aandacht voor het taalgebruik en voor de kritische blik die een dichter altijd over zijn eigen werk moet laten gaan. Op twee punten slaat Van Zon een eigen weg in. Ze stelt ook aan de inborst van de poëet hoge eisen: men kan pas goede geestelijke poezie maken als men zelf godvruchtig en vroom is. En de bijbel is voor christendichters het enige voorbeeld, de klassieken dienen zij niet te imiteren.

a. [Eerste deel]

Het eerste deel gaat over de eisen die een christendichter aan zichzelf en zijn werk moet stellen. Van Zon betoogt dat men behalve godsvrucht beslist ook talent en oefening nodig heeft.

De Godsvrucht dient vooral dan in uw hart te wonen,
Zal zij haar zuivren glans in uw gedicht vertonen,
En u den eernaam van een christelijk poëet
Verwerven, dien geen kunst in 't sterflijk brein gesmeed
U immer waardig maakt. Dus kan in zulk een schrijver
Een vroom gemoed volstaan, met een ontvonkten ijver?
Dat meen ik niet: o neen! Sta nog een weinig stil,
Eer gij de pen opvat. Men zegt wel dat de wil
In enig groots bestaan genoeg is:^8-9 maar men rekke
Die spreuk, opdat men zijn vermetelheid bedekke,
Niet verder dan het voegt. Elk christen is verplicht
Door zijn belijdenis, naar mate van het licht
Hem toegedeeld, in al zijn woorden en bedrijven
Op 's naasten stichting ook te doelen; maar te schrijven
In verzen is een last aan niemand opgelegd;
't Vereist natuur met kunst en Godsvrucht saamgehecht.

8-9 in magnis voluisse sar est (Propertius) - mogelijk wist Van Zon niet dat ze hiermee de heidense liefdesdichter aanhaalde!

[p. 526]

 

Valt u natuur niet mede, uw arbeid is verloren:

 

Men maakt een redenaar, een dichter wordt geboren.

 

Verheven poëzij, die op hare afkomst roemt,

20

Van de Ouden reeds, met recht, een hemelgaaf genoemd,

 

Wordt noch door tijd, noch vlijt, noch onderwijs verkregen:

 

Schoon allen die ten top der dichtkunde immer stegen,

 

Tijd, vlijt en onderwijs behoefden, eer hun naam

 

Door 't wijde wereldrond gevoerd wierd door de faam.

25

't Verstand, hoe levendig, hoe vruchtbaar, hoe verheven,

 

Zo 't in de regelen der kunste is onbedreven,

 

En zijn gedachten niet naar zeekre wetten leidt

 

Staat bloot, elk ogenblik, voor alle uitsporigheid.

 

Oplettende oefening, gelijk ze in alle zaken

30

Vereist wordt, kan dan ook den dichtstijl beter maken;

 

Wen zij de wetten volgt door 't redenlicht gesmeed,

 

En menige eeuw getoetst en goedgekeurd; maar weet

 

Dat alles wat de kunst den leerling bij kan dragen

 

In geen³⁴ dan die natuur te baat heeft, ooit zal slagen.

35

Heeft u de hemel met de gaaf der poëzij,

 

Aan weinige uitgedeeld, beschonken? Denk dat gij

 

Verplicht zijt, tot zijne eer, haar weder aan te leggen;

 

En schaam u niet een werk (wat de onkunde ook mag zeggen,

 

Die 'tgeen ze niet vermag bespot) ter hand te slaan³⁹,

40

Waarin Gods Geest zo vaak u zelf is voorgegaan.

Hierna volgt een gedeelte waarin Van Zon stijleisen behandelt. De christendichter mag zich niet verliezen in allerlei zogenaamd geleerde uitwassen, maar moet ‘deftig’ (sober, helder en zuiver - deze term werd al in de zeventiende eeuw vaak door christendichters gebruikt -) schrijven.

De boeken door Gods Geest en tolken ons beschreven
Vertonen enen stijl die min of meer verheven
Maar altijd deftig is. Een oog, van God verlicht,
Ontdekt hier enen glans waarvoor al 't aardse zwicht.
Dit woord wordt bij een vuur en hamer vergeleken,
En kan een hart zo hard als steen en steenrots breken;
Doorlees dan dag en nacht die schriften, zo volmaakt;
Bid dat het Godlijk licht, dat op die blaadren blaakt,
Met ware wetenschap uw duister brein versiere,
Uw ziel ten hemel leide, uw hart en pen bestiere.

34 niemand

39 nemen

[p. 527]

Als de dichter de juiste eigenschappen en talenten bezit en getrouw de juiste stijl hanteert, kan hij zijn werk aan een criticus laten zien, die hem van advies kan dienen over met name de theologische kant van de zaak.

Zoek enen vriend, niet slechts in letterkunst bedreven;
Maar vaardig en bekwaam in zaken meer verheven
U te onderrichten; die, wanneer uw geestlijk dicht
Iet af mocht wijken van een nauw beperkten plicht,
U aanstonds dat gebrek met oordeel kan vertonen;
En wil nooit, overtuigd, uw wanbegrip verschonen.
Volg zijnen wijzen raad; maar wien dat ge ook voldoet,
Tracht zelf voldaan te zijn, voor God, in uw gemoed.

b. [Tweede deel]

Hier behandelt Van Zon verschillende geestelijke genres en hun voorschriften Bij ieder soort gedicht (de herderszang, het treurgedicht, het lier-, klink- en puntdicht) hoort een aparte stijl. Moonen heeft de juiste eenvoudige toon in zijn lyrische herderszangen niet weten te vinden. Soms lijkt het eerder om een epos te gaan. Ter illustratie van het feit dat in zijn gedichten stijlbreuken te vinden zijn, haalt Van Zon fragmenten uit Moonens ‘Heilige Herderszangen’ (over de geboorte van Jezus) en een gelegenheidsgedicht aan.

Men wete 't Moonen dank, die ons tot Goëls¹ lof,
Op zijne Duitse fluit, een geestelijke stof
Deed horen: doch hoezeer we zijne keuze ook prijzen,
Dat hij den toon niet trof is mooglijk aan te wijzen.
Wat mens, in poëzij bezittende enig licht,
Kan twijflen of hij hore een lier- of heldendicht,
Als ik dus spreke, en zwijg dat mijne geiten grazen:
‘Een ondier op wiens naam de heuvels straks verbazen,
De wouden sidderen en loeien, de Jordaan,
De landstroom rugwaart deinst en naar zijn oorsprong aan.’¹⁰
Geen voeglijkheid, die trouw den dichter bij moet blijven
Liet ooit een herdersknaap den oorlog dus beschrijven.
't Verstand door gene kunst geleid noch aangekweekt,
Is gans eenvoudig in zijn denkinge; al ontbreekt
Hem geen natuurlijk licht van 't oordeel; dies ze ook dolen
Die herders kouten doen als of ze in hogescholen
Het netelig verschil der Godgeleerdheid lang
Doorkropen hadden. Maar laat mede uw veldgezang
Vermijdende ene klip, niet op ene andre stuiten,
Met zich te ruw, te boers en onbehaaglijk te uiten.
Wien walgt het niet wanneer de dichter, straks gemeld,
Na hij een hogen toon deed schaatren over 't veld,

1 Jezus' (Goël betekent in het Hebreeuws verlosser)

10 Vijfde Herderskout, Bladz. 26. (noot Van Zon)

[p. 528]

 

En zong de heileeuw met Emanuël geboren,

 

Die de oorlogspoorte sloot, zich lager dus laat horen:

25

‘De Herder merkt zijn schaap, de landvrouw 't botervat,

 

Gods erfzoon Eerland, zijn lijfeigendom en schat.’²⁶

 

Dit luidt verachtlijk: zoekt dan beter te beseffen

 

Hoe veel men klimme of dale, en 't rechte spoor te treffen.

26 Eerland, Herderklagte, Bladz. 149. (noot Van Zon)

c. [Derde deel]

Dit is een pleidooi voor een stofkeuze uit de bijbelse in plaats van heidense, mythologische verhalen. In dit gedeelte herhaalt Van Zon zich in talrijke variaties om de boodschap over te brengen dat een dichter niet naar leugens hoeft verwijzen, omdat de enige bijbelse waarheid zo duidelijk en bruikbaar is. Waarom zou men de Metamorfosen van Ovidius/Naso verkiezen boven het door Mozes geschreven bijbelboek Genesis? Waarom het verhaal van Philemon en Baucis (een oud echtpaar dat de goden onthaalde en daarna uit een zondvloed gered werd) vertellen, als er ook het bijbelverhaal van Abraham is waarin hij drie engelen ontving die hem en zijn neef Lot toen later bij de ondergang van Sodom redden?

Elk weet hoe 't heidendom, door overlevering,
Of kundschap van² Gods woord, wat² wetenschap ontving,
Gelijk een schemerlicht, der meest voorname zaken;
Zo⁴ die de schepping, en 't geluk des mensen raken
In 's aardrijks lente; als ook den wijden wereldvloed;
En 't stout bestaan van hun wier trotse en ijdle moed,
Met saamgevoegde macht, ten hemel wilde stijgen;
En meer, voor mijn gedicht te veel om plaats te krijgen.
Hier heeft de leugengeest verdichtsels aangehecht,
Waaronder 't waar verhaal bijna bedolven legt.
Wat dwaasheid nu, daar elk de zuivre bron mag naderen,
Te drinken uit beroerde en gans vergiftige aderen!
Deze ondaad pleegt de pen die Mozes' trouw verhaal,
Of eer Gods eigen, wraakt voor Naso's leugentaal:
Wie 't meer behaaglijk schijnt te melden hoe voorhenen
De goden, in gedaante als mensen, zijn verschenen
Aan de oude Baucis en Filemon hoog bejaard,
Die hen vergastten; hoe 't naburig volk, ontaard
Van zeden, geen gebod noch hemelgoden eerde;
Waarom hun wraak 't gewest in een moeras verkeerde,
De vromen sparende in dien derelijken stand;
Dan²² 't gene aan Abraham ontmoet is, en den brand
Van 't heilloos Sodom, dat, terwijl 't Gods lankmoed hoonde,
Wierd omgekeerd in toorn, die 't huis van Lot verschoonde.

2 bekendheid met

2 een beetje

4 bijvoorbeeld

22 ‘dan’ herneemt het ‘meer’ van vs. 15.

[p. 529]

Overigens wil Van Zon niet beweren dat men helemaal niet van de klassieke wijsheid gebruik kan maken. Integendeel, zoals de apostel Paulus (de ‘kruisgezant’) in zijn brieven wel eens klassieke auteurs aanhaalde, zo mogen ook lateren dat doen. Wel dient men ervoor te zorgen dat de waarheid van het christendom niet weersproken wordt.

Maar niemand moest ook hier mijn mening avrechts vatten;
Als wilde ik, woest van aard, geleerdheids letterschatten
Verachten: neen, elk mag een spreuk, of gulden les,
Gelijk de kruisgezant, uit Epimenides,
Menander en Araat, of andre schrijvers trekken,
En wat, schoon ongewijd, zijn werk tot roem kan strekken.
De Godshut⁷ pronkte eertijds ook met Egyptes goud,
En Salomons gesticht⁸ met Tyrus' cederhout.
Och die des Heren lof eerbiedig wil verbreiden
Toetst alles aan zijn woord, en laat zich niet verleiden
Tot iets dat met den zin des Geests onvoeglijk is:
Zijn poëzij vermengt geen licht en duisternis.
Wat reeks van schrijveren stond mijne pen te melden
Zo ze alle noemen moest, die werken samen stelden
Op een wanschapene en gedrochtelijke wijs!

Bron
Z.M. van Zon, Verzameling van stichtelyke gedichten. Utrecht 1756. (KB 2106 A 23)
(1) p. 113-114.
(2a) drie fragmenten: p. 2-3, p. 7, p. 10.
(2b) p. 12-13.
(2c) twee fragmenten: p. 24-25, p. 26.

Literatuur
Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel VI, p. 1176.
Lia van Gemert, ‘Onwederstanelyken drang’; het vrouwelijk schrijverschap in achttiende-eeuws Nederland’. In: De achttiende eeuw 27 (1995), p. 127-140.
ES

7 de tabernakel in de woestijn

8 de tempel