Met en zonder lauwerkrans

Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 156]

‘Omtrent de kinderwieg’
Johanna Coomans
(?, ? - ?, 1659)

Van de jeugd en opvoeding van Johanna Coomans is niets bekend. Ze is op 29 mei 1611 getrouwd met de patriciër Johan van der Meersche, rentmeester van de Staten van Zeeland, een hoge ambtelijke functie. Het echtpaar kreeg zes kinderen. Uit haar gedichten spreekt een zekere belezenheid, bijvoorbeeld op het gebied van de mythologie. Als we een van de lofdichters op haar werk mogen geloven, is Johanna vrij plotseling aan het dichten gegaan: de ene maand was er nog niets, de andere maand was ze ineens aan de slag. Mogelijk heeft haar lectuur van Cats een beslissende rol gespeeld. Haar werk is duidelijk door hem geïnspireerd, zowel formeel als inhoudelijk.

Van haar gedichten is niet veel overgeleverd. Uit 1618 zal een lofdicht dateren op Cats' in dat jaar verschenen embleembundel Sinne- en minnebeelden. Cats wijdt haar op zijn beurt in 1620 het gedicht ‘Sinne-beelt’, waarmee hij zijn Self-stryt afsluit en vermeldt in het bijbehorende lofdicht dat ze er een voorbeeld van is dat ook getrouwde vrouwen kunnen dichten. Hij prijst haar dat ze zich niet afgeeft met aardse minnelyriek maar zich aan religieuze dichtkunst wijdt, o.a. ‘een lied van Mirriam’ (niet overgeleverd). Haar bekendheid blijkt ook daaruit dat Cats weet te vertellen dat Anna Roemers^o haar in 1619 een ‘sierlijke lauwerkrans, met eerbiedige lofdichten’ heeft gezonden. Haar meeste werk heeft een plaats gevonden in de verzamelbundel De Zeeusche nachtegael uit 1623. Het boek bevat van haar het openingsgedicht ‘Wapenschild alle eerlijke jong-mans toe-geeigend’, een gedicht dat duidelijk geïnspireerd is door Cats' ‘Vrijster-wapen’; een welkomstgedicht van haar aan Anna Roemers; een lofdicht op Cats ‘Apollo-feest’ en het al genoemde lofdicht op de Sinne-en minnebeelden; een dankdicht aan ds. Abraham van der Myle voor een aan haar gewijd vers; en een gedicht op Oud- en Nieuwjaar, waarin ze op Catsiaanse wijze lessen trekt uit wat ze in de winter waarneemt.

28 in Johan van Beverwijcks Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts (1643) staan verscheidene schrijfsters genoemd Als afbeelding is opgenomen het door Coomans ontworpen ‘Wapen-schild’ met daarop een tong, voor de eerbare jongemannen Het was bedoeld als parallel voor het ‘Wapenschild’ dat Jacob Cats de eerbare jonkvrouwen had toebedeeld

[p. 157]

De Zeeuwen zijn kennelijk trots op haar. Verschillende mannen nemen de gelegenheid te baat haar lof toe te zwaaien. Hun grootste bewondering gaat uit naar het feit dat in dit geval de dichtkunst wordt beoefend niet door een ongetrouwde vrouw - daarvan waren al uit de Oudheid voorbeelden bekend en ds. Van der Myle weet uit de Italiaanse Renaissance ook Vittoria Colonna te noemen - maar door een echtgenote en moeder. Johanna vindt dat zelf ook opvallend en bescheiden wijst ze erop dat ze haar huistaken altijd voorop laat gaan, maar haar vrije uren graag aan de poëzie besteedt.

Johanna Coomans heeft als een van de vroegste Renaissance-dichteressen een zekere reputatie opgebouwd. Over de contacten met Anna Roemersdr. Visscher is hierboven al het een en ander opgemerkt. In de tweede druk van Revius' Overijsselsche sangen en dichten (1634) zijn enkele lofdichten op haar en haar werk opgenomen. Johanna Hoobius^o noemt haar in het Lof der vrouwen (1643) en ook in Johan van Beverwijcks Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts neemt ze een eervolle plaats in.

1. Aan Anna Roemers

Een welkomstgedicht bij haar aankomst in Zeeland vanuit Amsterdam. Ze wordt om haar kunst en wetenschap geprezen, maar krijgt toch ook te horen dat zij te lang ‘maagd’ is gebleven en haar worden man en kinderen toegewenst.

Nadat uw weerde naam gereisd heeft vele dagen,
En uw begaafde geest van Fama voortgedragen
Door landen en door steên, is nog na lang verwacht
In 't eind uw geestig lijf alhier bij ons gebracht:
De zee was heel in vreugd wanneer gij kwaamt gevaren,
Neptunus hem vergat met al zijn woeste baren;
De nimfen dienden u, en Aeolus met lust
Dreef 't schip, met zachte wind, recht naar de Zeeuwse kust.
Zo haast en was uw voet niet op het land getreden,
Of de gezwinde Faam die kwam terstond gereden,
Opdat zij uwe komst zou melden door de stad,
Boodschapte 't iedereen, maar mij alleen vergat;
't Geruchte liep ras voort, want niemand heeft gezwegen,
Zodat ik nog op 't lest de tijding heb gekregen,
En als ik wist uw komst, hoe kon ik wezen stom?
Van herten dan jonkvrouw, heet ik u wellekom.
Wat zal ik dees godin nu verder gaan toe wensen,
Die zo rijk is begaafd, ver boven alle mensen,
Met wijsheid en verstand, ja waarvan dat men spreekt,
Is 't wetenschap of kunst, dit al haar niet ontbreekt;
Zij heeft der goden gunst, en is bemind van allen,
En al hetgeen zij doet heeft ieder goed gevallen;
Maar nog ontbreekt er wat aan dees begaafde maagd,
Dat is dat zij die naam van maagd te lange draagt:
Ik wense dan, jonkvrouw, dat u wordt toegezonden
Een, waar gij naar uw wens mocht worden aan gebonden
Met enen zoeten band van enigheid en rust,

[p. 158]

 

Van ware liefd' en vreugd die nooit wordt uitgeblust,

 

Een vriendelijken band, waardoor een zoete zegen

30

Op u wierd uitgestort als een gewenste regen,

 

Dat gij als moeder mocht voorttelen een geslacht

 

Dat alle druk verdrijft, wanneer 't maar eens en lacht;

 

En als 't dan kwam dijn hals t'omvangen met zijn vlerken³³,

 

Dat waar u meer vermaak als al uw konstig werken:

35

Dit wens ik u, jonkvrouw, en dat gij 't ook wel raakt,

 

Want 't meest u nog ontbreekt, om heel te zijn volmaakt.

33 armen

2. Aan Abraham van der Myle

Dit gedicht is interessant vanwege autobiografische en poëticale trekjes. Ze bedankt Van der Myle voor een lofdicht aan haar, niet zozeer vanwege die lof, maar vanwege de kunstvaardigheid ervan. Zijzelf heeft nooit zo hoog willen reiken, maar wel heeft ze het dichten als ontspanning beoefend. De kwaliteit ervan acht ze niet hoog: het is maar naast de wieg ontstaan. ‘Vrouwenwerk’ slechts, zo luidt de conclusie. Evengoed beheerst ze het toenmalige dichterlijke jargon, inclusief mythologische beeldspraak, naar behoren. In de regels 30-32 klinkt een verwijzing naar Horatius' ode I, 1 door.

Met wonder zag ik toe als mij daar werd gegeven
Dat zoet bevallig dicht van u, aan mij geschreven,
Wanneer mij onverwacht gekomen is ter hand
Van uw genegen hert dat aangename pand;
Zo ras als ik 't ontsloot en maar begost te lezen
Kwam straks een nieuwen geest in mijnen geest gerezen,
Mij dochte dat ik werd gedreven op Parnas,
En dat Apollo zelf daar tegenwoordig was;
Ik hoorde (zo mij docht) de negen maagden zingen,
Ik hoorde zoet geluid diep in mijn oren dringen,
Zo liefelijk beviel mij uw beleefde taal,
Veel zoeter als de zang van enen nachtegaal.
Niet omdat ik terstond daaruit kwam te beseffen
Dat uw voornemen was mij daardoor te verheffen,
Dat steld' ik aan d'een zij, en hield het voor uw gunst,
Maar had alleen het oog gedurig op de kunst.
'k En hebbe nooit getracht te rijden op de wagen
Die Fama door de lucht placht om en om te dragen;
'k En ben niet die vermaard door al de wereld vlieg,
Maar zitte meestendeel omtrent de kinderwieg:
Mijn wil is ooit geweest, dat ik het ambt der vrouwen
Gedurig in mijn hoofd en zinnen mocht behouwen,
Dat is, mijn lieven man in alles te voldoen
In zorge van het huis; en kinders op te voên.
Doch, zo 'gelijk de boog niet altijd is gespannen

[p. 159]

 

Zo kan des mensen geest niet eeuwig zijn gebannen

 

Van zijn gewenste lust nog staag aan ene zaak,

 

Hij moet ook alternet bekomen zijn vermaak.

 

't Vernuft²⁹ en is nooit stil door 't woelen van de zinnen,

30

Waardoor dat dees en geen verscheie³⁰ kunst beminnen,

 

Een ieder heeft het zijn. Aangaande dan van mij,

 

Ik heb altijd bemind de zoete poëzij.

 

En om den zwaren geest somwijlen te verlichten

 

Heb ik dan altemet³⁴ bestaan een werk te dichten,

35

En is u van dit werk gekomen in de hand,

 

Denkt dat het is gedaan omtrent de wiege-band.

 

Hoe zou ik uw vernuft met alzo kleine zaken,

 

En uw verheven geest bewegen tot vermaken;

 

Hoe zou ik uw vermaak daarmede kunnen voên,

40

Dewijl ik mijn gehoor toch niet en kan voldoen.

 

Want als ik overmerk den loop van uw gedichten,

 

Die van uw kloek verstand ten volle ons berichten,

 

Zo treffelijken werk, en van zo hogen stof,

 

Hetwelke vrij verdient meer dan gemenen lof.

45

Dan staan ik heel verzet, en denk wat mag ik maken,

 

Wat moeien met de kunst? Ik mocht het beter staken,

 

Want ziet, mijn trage geest en ongeleerde pen

 

Die wederhoudt mijn wil en laat mij waar ik ben.

 

Ik zal dan weerde vriend, uw zoete gunst-gedachten

50

In danke nemen aan; maar wilt mij geenszins achten

 

Voor wat ik niet en ben. Want, zo ik zellef merk,

 

Al wat ik maken kan en is maar vrouwen-werk.

Bron
Zeeusche nachtegael en bijgevoegd A. vande Venne Tafereel van Sinne-mal. Facsimile-editie van exemplaar PB Zeeland 3 K 1 van de druk Middelburg 1623 met een verantwoording en indices door P.J. Meertens en P.J. Verkruijsse. Middelburg 1982.
(1) p. 7-8.
(2) p. 168-170

Literatuur
P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw. Amsterdam 1943. p. 222-225.
RS

29 geest

30 verschillende

34 soms