Noord en Oost Tartarye

(1705)–Nicolaas Witsen– rechtenstatus

Inhoudsopgave

Aan de Alder-doorlugtigste, Alder-grootmachtigste groote Heer Zaar en Groot Vorst. Peter Alexewitz

Noord en Oost Tartarye; [Eerste deel:] Niuche.

Niuche of Oost Tartarye. Uit den Sineeschen Atlas van den Jesuit Martyn.

Brief. Afschrift uit een Brief, die in 't Jaer 1663 van Tonquien na Batavia is geschreven, van zeeker persoon, welke onder een Hollandschs Gezantschap in Sina had geweest. Hier by gevoegt, om dat daer in van de Niuchische en andere Tartaren gewag werd gemaekt.

Uit de Tartarische en Sineesche historie van François Rougemont, Nederlandsche Jesuit; nopende d'Ooster Tartaren van Niuche.

Volgen eenige aenmerkingen over den aerd, omgang en handel der Tartaren van Niuche, die Sina hebben overheert: genomen uit het Spaensche verhaelboek, van M. de Palafox, Bisschop van Osma, die het overgaen van het zelve Rijk, aen den Tartar, wytloopig heeft ontleedt.

Bericht Van de Ooster-of Niuche Tartaren, uit de schriften van den Nederlandschen Jesuit, Philip Couplet.

Verhael, Belangende de Sineesche, of Niuchische Tartars, volgens schriftelijk berigt aen my gedaen, van zekeren Heer, die zich langen tijd in Sina had opgehouden.

Volgen eenige aenteekeningen, uit het dagregister van de Reis naer Pekin, door een Neerlandschen Gezant, in 't Jaer 1686 afgelegt: belangende eenige voorgekomene zaeken, en berichten der Sineesche Tarters.

De toedragt der verschillen, tusschen Moscovien en het Rijk, van Sina, zoo als zulks aldaer van de Jezuiten, en it 't byzonder van Pater Grimaldi wierd verhaelt, en my uit Pekin toegekomen is als volgt:

Niulhan, Jupi, enz, uit den Jesuit Martijn Maffeus.

Korea

Volgt het geen Arnoldus Montanus, in zijne Japansche beschryving, van Korea melt.

Korea uit den Sineeschen Atlas, van den Jesuit Martyn.

Bericht over Korea en Jeso, ter neer gestelt in Japan, en my toegezonden.

Het Landschap Dauria en aengrenzende plaetzen.

Beschryvinge van de groote Rivier d'Amur, die langs en door het Landschap Dauria loopt, en des zelfs takken, volgens 't bericht, dat my uit Tartarye en Sina, daer van toegekomen is.

Van de Volken Giliaki of Gilaitski en andere, en van de Zeekusten omtrent hen gelegen, met de strekksingen of loopen van Rivieren, Plaetzen en Gewesten, in het uit terste Noord en Oost-Asie of Tartarye gelegen.

Het Gewest of Landschap van Leaotung, uit den Sineeschen Atlas van den Jezuit Martyn.

Groote Sineesche Muur, die Tartarye va Sina scheit.

Jesso, Jezo, Ezo anders Yeco, enz.

Volgt een kort verslag, uit de beschryvinge van het Land Jesso, nevens de gewoonten, ziden, ommegang, en gestalte van des zelfs Inwoonderen: zoo als zulks 't eerst in den Jare zestien honderd drie en veertig, door die van het Hollands Oost-Indisch Schip Kastrikum, bezeilt en ondervonden is.

Volgt bet dubbelt van zeekeren Brief, die, noopende de ontdekking van het Landschap Eso of Jesso, en Tartarye, uit Batavia, in den Jaere zestien honderd vier en veertig herwaerts aen it geschreven.

Bericht wegens het Landschap Jesso of Ezo, volgens zekeren Brief van den Vader Hieronymus de Angelis, geschreven in 't Jaer zeftien honderd twee en twintig.

Aenmerkinge van Dirk Rembrantfz van Nierop, over de Reize, die de Nederlanders, tot ontdekking van Tartarye, hebben gedaen, als wanneer zy Jesso bezeilt in aengedaen hebben.

Bericht op de bevolking van Amerika: waer by blijkt, hoe de zelve uit Noord-oost Asia of Tartarye geschied kan zijn. Als mede klaerblijkelijk, vertoog, op de Volk-planting der meest onbezochte Zuidlanden.

Reize van P. Ferdinand Verbiest, na het Landschap van Leaò-tum en Niuche, of Oost-Tartarye, des Jaers 1682, den 23 van Lentemaent, ondernomen. By de welke verscheide Steden, in die beide gewesten tot noch toe onbekent, ontdekt zijn.

Volgt een Jagt-reis, die den tegenwoordigen Tartarischen Keizeer van Sina heeft gedaen, over de groote Muur, in het naby gelegen West Tartarye,

Brief, van Vader Ferdinandus Verbiest uit Peking, Hooftstad van Sina, na Europa afgezonden: behelzende eene tweede Reize die hy met den Keizer van Sina, over de Groote Sineesche Muur, tot in Tartarye heeft gedaen.

Het Land Mugalia, Moegalie, of Mongal, enz.

Volgt einig bericht van de Niuchische, Mugaelsche en Kalmaksche Volken: ook van de Jupi,

Kalmakkia, of Kalmakken-land.

Bericht, hoedanig de Landwegen uit Sina, na de Rivier Oby, enz. en te rug, door Tartarye, Moegalen Land, langs Kalmakken Land, en andere Tartarsche Vorstendommen, te bereizen zijn:

Volgt een andere Reis-beschryving

Bericht, Nopende het Kalmaksche volk, zoo als aen my zulks, door zekeren Europischen Christen, die zich een geruimen tyd in Georgia heeft opgehouden, over geschreven is.

Van de oorspronk der Riviere de Ganges: en van der Heidenen overgeloovigheit omtrent de zelve Rivier.

Tangut, anders Tanyu of Tannu

Van de herkomste en eigenschap des woords Paep Jan.

Beschryving Van den Geestelijken Almanak der Tangutsche, en andere omleggende Heidenen, dat is, verhael op wat wys, zy Maendelijk baren Goden vieren, met de namen der Maenden, en wat Goden de zelve toe geeigent zijn.

Tibet, of Tebet.

Het Landschap Caskar.

Usbek of Zagatay.

Volgt eenig bericht, nopende de Usbeksche Tartars, zoo als zulks aen my, uit Georgia, door zeker Europisch Christen, in een Brief is toegezonden.

Alsogd of Sogd.

Een korte aenmerkinge van de Vliet Oxus.

Het Landschap van Buchara.

Het Landschap van Chorasan.

Kataloog of naemlyste

Verhael uit de reis-beschryving Van Antonis Jenkinson, Engelsman: om t'ontdekken de weg na Katay door Tartarye, over 't Bucharen en Usbekken Land.

Aenmerkingen

Verhael der oorlogen en beroerten,

Aentekeninge

Byzondere aentekeningen,

Volgen eenige wegen in Mazanderaan, En daer omtrent: door de Persiaen Rustembeeck my mede gedeeld.

Aenmerkingen Uit de Gedenkshriften van Konink Abas de Groote genomen, rakende de Landen van Mazanderaan, Gilaan, enz.

Het volgende is uit de mond van een Persiaan, tot Mesihadi-ser geboortig.

Volgt het geen uit de mond van eenen Muhhammed Tsadik-beek, van Gilaan geboortig: die van Heraat, over Balch in Indostan gereist was, omtrent het Jaer zestien honderd en zeventig, aen is getekent.

Zeker aenzienelijk Armenisch Koopman, in Dzjulfa woonachtig, had op papier, de afstand tusschen voorname Steden; in Asia en India gelegen, aengetekent, die hy my in 't Jaer zestien honderd acht en zestig mede gedeelt heeft gehad: waer uit dan zoo veel, als hier ter stoffe dient, uitneme, en ter neder stelle; als,

Bericht,

Verdeeling der Kozakken Nabuuren, ten deele des Usbekken Lands, en der Kaspische Zee.

Volgt Iets van de Khalmákhen of Khalmaakh, zoo veel als in Persien van de zelve, ter tyd van mijn verblijf aldaer, kundig ben geworden.

Beknopt verhael,

Het landschap Turkestân: Beneffens eenige Mawaranarsche, dat is, Over-Oxusche, en bygelegene, zoo Persische als andere gewesten.

Op de Reede van Batavia, uit het Fluitschip, het Huis te Bergen. Den negenden October zestien honderd negen en zeventig.

Volgt iets van het bestier, en de verdere handel en wandel van de voornaemste Turksche stammen, welke zich in de Persiaensche Velden, wyd en zyds, ophouden, zoo als my zulks schriftelijk, uit Ispahan toegezonden is.

Volgt 't geene aen my, in 't Jaer zestien honderd zeven en tachentig, den acht en twintigsten October, uit Pekin of Pekim, nopende de Reis van omtrent de Kaspische Zee, na Sina, over Turkestan, en omleggende Landschappen, is overgeschreven.

Abulfeda brengt onder Mawaranahr de volgende Steden en Landschappen.

Het Landschap van Ciarkian.

Net Koninkryk van Nekbal.

Het Landschap Baktriana, volgens berichten der oude Schryvers.

De Tartersche Princen, zoo Moegalen, Kalmakken als Usbekken, en andere, hebben de Sineesch-Tartarschen Keizer in groote achting; zoo als uit zeker Brief, aen my uit Peking geschreven, blijkt; waer by te zien is, hoe een der zelver zijn Majesteit door zijn eigen Zoon quam begroeten.

Volgen eenige aentekeningen,

Op een ander plaets spreekt de bovengemelde Persische Schryver, aldus: Chata.

Dzjihhoen.

Chaledzi.

Bahhjoe.

Een korte Aentekening.

Noord en Oost Tartarye; Tweede deel: Behelzende de Landschappen Georgia, Mengrelia, Cirkassia, Crim, Astakkia, Altin, Tingoesia, Siberia, en Samojedia, Door Nicolaes Witsen.

Volgt Een Woord-list van de Georgiaensche of Iberische Spraek.

Bericht, Nopende de Georgianen, daer onder begrepen de Mengrelers, beneffens de verdeilinge hunner Landschappen, zoo my, in 't Jaer zestien honderd vier en tachentig, uit Konstantinopolen is toegezonden.

Dubbel van de reis-beschryvinge, Gedaen door den Arts Dresscher, met den Konink Artschin, den 14 July, in het Jaer 1688, uit de Stad Moskou na Meletyn.

Volgt dubbeld van een Brief, geschreven uit Schamachie, den 14 April 1699, over dezen Vorst, aen zeker Armenisch Koopman van Julsa in Tauris, en door den zelven aen den Schryver van dit Werk, toegezonden.

Zeker Beschryvinge van Persien,

Het Landschap Mengrelia.

Kort Verhael van Mengrelia, Zoo als my zulks uit Konstantinopolen is toegezonden.

Van de Petigorsche Cirkassen, Spreekt zeker bericht, door een Hoogduitsch Heer uit Poolen my toegezonden, aldus:

Crim.

Volgt een beschryving Van de Stad Caffa, in het Landschap Crim, uit Chardyn.

Lyst Zommiger Crim-Tartersche Wooden.

Volgt een korte schryving Van het Meotische Palus, Moeras of Meir, in de Nabuurschap van de Crim gelegen, zoo door my tot Konstantinopolen, uit de mond van Turksche Zee-luiden, is doen aentekenen.

Volgt het tweede Bericht

Het derde Verhael is een Dag-lijst, gehouden in het Schip, dat de Moskovische Gezanten uit Asoph, over de Zwarte Zee, in Konstantinopolen gebragt heeft, als volgt.

Volgt zeker bericht, Op het Landschap Crim, en onderscheidene gewesten en plaetzen, in de Nabuurschap van de Kaspische Zee gelegen;

Van de Volkeren Ostiakki, of het Landschap Astakkia.

Altin.

Tingoesia, of Tungoesia, En aen, of by gelegene plaetzen.

Bericht, Gedaen door zeker Moskovisch krygs-bediende Wolodimer Otlasofd, Hooft-man over vyftig, noopende een Reize die hy afgelegt hadde van Jakutskoy in Siberien Oostwaerts, Noord en Zuidelijk, tot verzameling van Schatting, en ontdekking eeniger Volkeren.

Dubbelt uit een Brief, aen my in 't Jaer zestien honderd acht en negentig, van Archangel, belangende den Ys-kaep, benoorden het Korilen Land gelegen, geschreven.

Eenige woorden van de Jakutsche Spraek, dat is, der Volkeren die aen de Oost zyde van de Rivier Lena woonen, genaemt Jakuti.

Eenige getal-woorden van de Lamutsche Spraek, dat is, der Volken welke gansch na 't Noorden en Noord-oosten woonen, genaemt Lamuti.

Volgt, Verslag uit een Brief, die geschreven is in den Jare zestien honderd zeven en tachentig, van Selenginskoy, rakende een togt over het Baikalsche Meir.

Het Vader-Ons in de Joekagiersche Tael, volgens de Slavonische vertaling.

Het Kaspische Meir, en omleggende gewesten; de Stad Aftrakan, mitsgaders eenige beneden plaetzen aen de Oever van de Rivier Volga, en in des zelfs Nabuurschap gelegen.

Namen der Tartaren, die omtrent de Kaspische Zee woonen, volgens bericht aen my schriftelijk gebonden, van den Wel-edelen Heer, Baron van Keller, Afgezant van haer Hoog Mogende, de Heeren Staten Generael der Vereenigde Nederlanden, aen 't Hof in Moskau.

Volgt zeker gedeelte eener Reis-beschryvinge, uit Persien, na Astrakan, over de Kaspische Zee, gedaen in den Jare zestien honderd zes en tachentig, onder het geleide van den Edelen Heer Constantinus Gurski, Afgezant zijner Majesteit van Poolen, my schriftelijk toegekomen.

Volgt eenig bericht, noopende de Tartarishe Volken, die zich omtrent de Kaspische Zee onthouden, my door zeker Europiaensch Christen, die zich lange in Georgia heeft opgehouden, toegezonden.

Korte Beschryvinge Van de Kaspische Zee, en de Steden daer aen gelegen;

Astrakan.

Wiatka.

Volgt bericht van eenige Steden aen den Don geleg en, zoo als van oog-getuigen ben verstendigt.

Van eenige Vloeden aldaer.

Gewesten en Plaetzen omtrent de vermaerde Vliet Oby gelegen, als Siberia, en anderen.

Volgt zeker bericht, my toegezonden uit Denemarken, van de Noorder Siberische Rivieren, Oby, Petsora, Jenisea, Lena, en Kolima.

Volgt het afschrift van een Brief, by J. Vossius,

Siberia.

Volgt een ander bericht van het geslacht Stroganovi, of Stroganof, en het innemen van Siberia, zoo als my zulks mede uit de Nabuur-gewesten toegezonden is.

Volgt iets, 't geen men my uit Solkamskoy, den vierde Mey, in 't Jaer zestien honderd en twee en negentig, over de Reis-wegen daer omtrent heeft bericht.

Het Gebed onzes Heeren, in de Tael van Permien.

Beschryvinge Van eenige Steden en Plaetzen in Siberien, my van een voornaem Rusch Heer ter hand gestelt, die dezelve in den Jare zestien honderd negen en tachentig, alle had bereist.

Volgt Zeker vertoog van Siberien, voor omtrent twaelf Jaren in Rusland ter neder gestelt, en my ter had gekomen.

Bericht op Siberien, Zoo als zulks voor ruim twintig Jaer, by zekere perzoonen aldaer ter neder is gesteld.

Aenwyzinge Van wegen en plaetzen in Siberien, volgens haer toestant voor omtrent veertig Jaren, zoo als my zulks van Reizigers dier tyds ter hand is gestelt.

Naricht, Op het reizen uit Siberie na de Dauwersche gewesten.

Volgt Een kort verhael van de Wegen en Rivieren uit Moskovia,

Reis-streek Van Siberia na Sina, uit den mond van eenige Grieksche Reizigers, de welke in den Jare zestien honderd en tachentig, uit Sina wederom zijn gekomen.

Volgt

Zeker onbekend Engelsch Schryver, in 't Jaer zestien honderd een en zeventig tot London, door John Winter in 't licht gebragt, spreekt van Siberia, Samojedia, Crim, en Kalmaks Tartarye, aldus.

Vertoog Van zekere Land-meting in de Siberische gewest, gedaen in 't Jaer vyftien honderd drie en zestig.

Weg-wyzer Op de gewesten en Landschappen, gelegen by de Muur die Tartarye van Sina scheid, en omtrent de Vliet Oby; als mede in het Noord-ooster gedeelte van Asia, zoo als zulks berest is geweest?, en waer van my de berichten uit Peking, en van elders toegezonden zyn.

Lyst Der verte in mylen, vyf wurst op een myl gerekent, van Tobol, Hooft-stad in Siberie, tot in Moskou; zoo als zulks door zeker Krygs-overste is bereist, die het zelve my mede heeft gedeelt.

Bericht, Van plaetzen in 't Noord-oosten van Asia, beneffens hunne afgelegentheit, aenvang nemende met de Sinesche Hooft-stad Peking,

Reis-wegen Na Sina, volgens berichten van de Jezuit Avril, zijn

Byzondere Lyste Van afgelegentheit eeniger plaetzen in Siberie:

Volgt Een andere Lyst van Steden en Plaetzen, met hunne afgelegentheit, en benamingen, zoo als men in, en na Siberie reist, gelijk ze my uit die gewesten toegekomen is.

Reis-streek Van de Stad Moskou, in Rusland, tot in Siberie, langs, of omtrent de Zee-kant.

Kort begrip, Uit de Reize des Gezantschaps,

Verhael Van voorgevallene onlusten, tusschen hunne Tzaersche Majesteiten, en den Grooten Kataischen Chan, mitsgaders de Moegalen zijne Nabuuren.

Vertaling Van een Brief by den Kataischen Budi, of Bogdi Chan,

Volgt Een beknopt bericht, van de Reize, door den Hoog Edelen Heere, Faedor Alexewits Golowin, hunner Tzaersche Majesteiten Grooten Gezant, gedaen na de Sinesche Grenzen,

Volgt Dubbelt van een Brief welk geschreven is by zeker Roomsch Geestelijk perzoon, die de boven gemelte Sinesche togt, en Vrede-handel by had gewoond, gedagtekent omtrent de Vesting Nipeheu, of Nertsinskoy.

Volgt Een korte aentekeninge, genomen uit zekere Dag-lyst, van voorgevallene zaken in Peking, by zeker bediende der Roomsche Geestelijken aldaer, gehouden, over de verschillen tusschen Rusland, en Sina.

Volgt Dubbelt van zeker andere Brief, uit Peking den achtsten van Herfst-maend, zestien honderd acht en tachentig herwaerts aen geschreven,

Verscheide verhalingen, belangende het voorgevallene omtrent eenig verschil, dat tusschen hunne Tzaersche Majesteiten, en den Sineschen Keizer, ontstaen was

Volgt dubbelt van een Brief, by de Vaders Jezuiten in Sina, na Romen geschreven.

Een andere Brief luid als volgt.

Uit Tobol is my, wegens het Rus-Christendom in Sina, en van den Busuckti-Chan, Kalmaks Vorst, het volgende bericht toegezonden.

Verhael Van de laetste metinge, gedaen in 't Jaer zestien honderd een en zeventig, der gewesten, by, en aen geene zyde van de vermaerde en groote Rivier Oby.

Volgt Eenig ander byzonder bericht, noopende de afgelegentheden zommiger plaetzen in de boven gemelte gewesten, dat my uit Denemarken schriftelijk toegezonden is.

Bericht, Noopende Tartarische Volken, die voor het grootste gedeelte de Siberische Landschappen bestaen, en onder de gehoorzaemheit van hunne Tzaersche Majesteiten staen;

Beschryving van Siberien,

Samojedia, En Nabuurige plaetzen.

Van der Samojeden doen, is my uit Mangaseof het volgende bericht.

Verhael Uit Purchas Reis-boek, rakende de Samojeden.

Korte beschryvinge Van der Samojeden leven, wooningen, en zeden, zoo als zulks tot Archangel van zeker Engelsch Koopman ter neder is gestelt, en my toegezonden.

Andere beschryvinge Van de Samojeden, Nova Zemla, en de Zee-kust langs, of by de Rivier Oby, zoo my van zeker Heer, die zich tot Archangel had opgehouden, toegekomen is.

Volgt eenig bericht Op de doortogt van Waigats, begrepen in een Brief van zeker Hoogduitsch krygsbediende, welke ten dienst e hunner Tzaersche Majesteiten in die gewesten heeft geweest, aen mj geschreven.

Kort begrip; Uit de aentekeningen van Richard Johnson, welke in den Jare vyftien honderd zes en vyftig is uit geweest, tot ontdekkinge van Waigats en Nova Zemla, gemelt in de Engelsche Reis-beschryvingen van Richard Hakluit.

Vertaling van een bevel-schrift, Door Thomas Randolffe,

Brief,

Volgen eenige Berichten Van de Noorder en Ooster gewesten, getogen uit de oude Engelsche Reis-beschryvinge van den ver maer den Purchas.

Reis-beschryvinge Na Pechora, in't Jaer zestien honderd elf, door Willem Gourdon van Huil, Stuurman, tot ontdekkinge van de Rivier Oby, enz. uit Purchas getoogen.

Namen Van de voornaemste plaetzen, welke de Ruschen langs zeilen, wanneer zy van Mezeen na Pechorskoye Zavorot, of de Haven van Pechora varen, in 't Jaer zestien honderd elfter neder gestelt.

Aenwyzinge Om te zeilen van Pechorskoye Zavorot na de Stad Pechora, of Petzora.

Namen Der plaetzen, langs welke de Russen reilen van Pechorskoye Zavorot tot Mongumsey, met de wyze van haer reizen, en de afgelegentheit van ieder plaetze, en wanneer men zeilen, roeyen, of trekken moet, zoo als zulks voor omtrent tachentig Jaer door een Reiziger, die tot Mezeen was geweest, is aengetekent, enz.

Zekere weg-wyzer, Om van Mezeen met kleine Schuitkens te reizen langs de Rivier Peoza, en van daer na Peaskanoy Navalock, of de zandige Overhael, en van daer over andere Rivieren, tot aen Oust-Selma en Pechora, of Petzora.

Verhael Van omleggende gewesten, by de Rivier Pechora, aen Josias Logan, ter welver plaetze gedaen.

Verslag Uit Purchas Reis-boek, sprekende van de Permakken, Tingoesen, en Samojeden.

Oude reis-beschryvinge Der Landstreeken van omtrent de Rivier de Dwina, na Petzora, door Jugoria, tot aen de Vliet Oby.

Volgt een kort verhael, In wat gedaente Noord en Oost Tartarye by voorgangers is vertoont geweest,

Volgt Tot slot van dit Werk, eenig kort verhael der Oude Oorlogen, die de Tartaren, zedert eene lange reeks van Eeuwen, met de Sinezen hebben gevoerd: getrokken uit oude Sinesche Gedenk-schriften.

Bladwyzer.