Noord en Oost Tartarye

Volgt een Jagt-reis, die den tegenwoordigen Tartarischen Keizeer van Sina heeft gedaen, over de groote Muur, in het naby gelegen West Tartarye,

beschreven door Vader Pereira, die de zelve by heeft gewoont: waer uit eeniger maten de toestant dier woeste gewesten, kan werden bespeurt.

IK (zegt hy) was voornemens in 't verhaelen van de Sineesche zaeken, na mijn gewoonte, kort te zijn: maer om den weetgierigen te voldoen, zal ik voor oogen stellen die Bergen, welke ik langs dezen weg reizende, naeuwkeurig hebbe bezien. Doch alvoorens zal melden de reeden waerom deze Reize door my is ondernomen, en daer na de lieftalligheit en achtinge, met welke de Keizer ons gestadig heeft bejegent. Als hy wiste dat zedert eenige Jaeren door ons konstelijk gemaekt waren eenige buizen, of pypen van verscheiden aerd, de welke eensdeels door toedoen van Menschen, en anders ook zonder 't zelve, over en weer een bequaem geluit gaven, verzocht hy te weten de reden en wys, waer door zulks zoo behendig konde geschieden: dit verstaen hebbende, begon hy t'eenemael verstelt zijnde, uit te roepen, en deze zoo zeekere wetenschap te verheffen.

De Keizer, zijnde een zeer wys en voorzichtig Man, verstandig en goetaerdig, heeft geerne bekent, dat deze konst tot die tyd toe, den Sineezen niet was bekent geweest, begeerde de zelve van ons te verstaen. Zijn behagen was het Zomer gety van dat Jaer door te brengen omtrent de Bergen van Tartarye, om de aengenaemheit des Luchts: derhalven vermaende hy my met deze of diergelijke woorden: na dat ik de kunst van U Muzyk aendachtelijk hebbe doorzien, behaegt de zelve my zeer: Uwe Wiskonst gevalt my wonderlijk, dies voegt u, deze Reize geduurig, tot mijn metgezel, op dat ik uwe wetenschap onder de Jacht ook deelachtig werde. Hy wenschte dat Wiskonstige en diergelijke Boeken in de Sineesche Taele gestelt, en gedrukt wierden, zeggende dat zijn Volk die met byzonderen yver zoude leezen.

Vader Ferdinandus Verbiest tegenwoordig zijnde, wanneer de Keizer zulk zeide, voorziende het ongemak, 't welk my aenstaende was, voornamentlijk door gebrek van kout water, waer van ik veel noodig hadde, voor een ziekte (de Sineezen drinken geen water als dat zeer heet is) 't geen aen zijn Majesteit voorgehouden zijnde, antwoorde hy, te zullen doen bezorgen alles wat noodig is. Wy bedankten nem als 't behoorde. Den volgenden dag beval hy zijn Oom en zijn Schoon-vader dat zy my met eerbewyzingen ontfangen zoude, en dat, 't welk tot die tyd ongewoon was, aen my kleederen uit des Konings kas zoude gegeven werden; misschien heeft hy mishagen gehad in onze armoede, welke van de overdaed zijns Hofs zoo zeer is verschillende. Dit alles wierd aenstonds verricht, zoo veel als de kortheit des tyds wilde toelaten. En zeekerlijk dit quam ons ook niet qualijk te pas, nademael de koude daer ter plaetze naeuwlijks ophoud in Januarius. Daer en boven beval den Keizer, tot bewys van meerder toegenegentheit, en achtinge, dat men aen my daeglijks twee Paerden van zijn stal tot gebruik zoude bezorgen. Ik ondertusschen tot den Reis toegetakelt, begaf my in de mid-nacht met haest na de heuvelen, wanneer den Keizer meerendeels gewoon is zich die tyd te verkiezen om de hitte des daegs te schouwen, en zijn verblijf te nemen aen de Bergen en Muur, welke Sina van Tar-

[p. 195]

tarye scheiden. En nademaelik deze Muur, alle andere te boven gaende in breette en lengte, tot mijn groote verwonderinge zelf hebbe aenschouwt, zal 't ook niet onaengenaem zijn, dat ik daer van hier gewag maeke. Het is een Werk, recht voortreffelijk, 't welk onbegrypelijken arbeid, ontelbaer Geld, en duizenden Menschen heeft gekost: en echter is het een onnutte Vestinge, dewyl zy voor 't gebruik der Menschen geen zeekerheit of bewaringe toebrengt, waerom de stichter daer van noch heden ten dage een zeer quaden naem behouden heeft. De gelegentheit van dit gebouw zoude ik omstandig van 't begin tot het einde verhaelen, ten ware door anderen zoo dikmalen was beschreven, dat ik niet nieuws zoude⁺ voortbrengen, voornamentlijk van de drie honderd mylen, waer in haer lengte zoude bestaen, de welke echter waerlijk wel negen honderd mylen bedraegt, indien men de kromme bogten, en bolwerken, over de Klippen, en de hooge uitsteekende Rotzen, mede rekent, alwaer zich onthouden groote Slangen, en geen ander wild gedierte: zoo als ik gezien hebbe. In de Velden by deze Muur wierden Tenten of Hutten opgeslagen, en de nacht moest aldaer doorgebragt werden, want de Keizer dikmaelen zich legert indelaegten en ledige vlaktens, naby een Riviere, op dat hy den Inwoonderen, en Steden tot geen last zy. Dewyl men eenige dagen aldaer halte maekte, wierden twee Tenten opgerecht, als Paleizen, d'eene tot een Eetzaele, en de plaetze van den Morgen-rust, d'andere tot de Nacht-rust: een zeer groot werk, en in allen deelen volmaekt, alleen van matten gemaekt, doch evenwel acht duizend Ducaten waerdig. De Princen en Grooten met het overige Volk, ziet men ondertusschen zeer regelmatig legeren.

Het is verwonderens waerdig, indien men wil acht geven op de lekkernyen en versche Vruchten van Pekin, door verscheide Booden derwaerts gezonden. En als men let op de bestieringe der Vierscharen, waer van hem niets verborgen is, en daer alles zoo wel verricht word, als of hy tegenwoordig ware.

Terwyle deze dingen geschieden, wierd den Keizer geboodschapt van een voordelig voorval met de Russen, omtrent zeekere Vesting, welke noch in de magt van de zelve zijnde, zeer nadeelig was aen de Jagt, en de^* Visserye der Paerlen, weshalven men hem over die uitslag heeft begroet, te meer, wyl dit zonder byzonder bloedstortinge was toegegaen. Dit was een aenleidinge dat my de Keizer na veele zaeken den Russen betreffende, vroeg.

Den derden dag riep hy my zelf, op dat ik wat zoude Musiceren (in welke wetenschap hy wonderlijk vermaek schept.) Ik ontlede deze kunst van de eerste gronden af, tot genoegen van allen, na mijn uitterste vermogen, en de Keizer was zoo aenmerkende, als was daer een Koninkryk aen gelegen: maer als dit geeindigt was, voerde zijn begeerte hem na de Jagt.

Den vyfden dag reisden wy voort tusschen Bergen die ons wederzyds als dreigden. De styltens zijn schriklijk, wegens de naeuwheit des wegs, de welke niet zonder d'aldergrootste kosten, en onvermoeyelijken arbeid, zoo verbetert is, dat den toegank tot de Jagt niet alleen open staet, maer dat veele van de Sineezen hier omtrent en by den Muur haer ter woon komen neder slaen: door welke Staetkunde den Keizer zijn gebied niet alleen verder uitbreid, maer de Westerze Tarters daer door ook van zeer verre afweert, de welke, indien zy magtig genoeg waren, den Sineezen zouden trachten tegen te zijn. En wanneer de Keizer uit trekt, is 't ongelooffelijk, zoo veel Ruiterye hy met zich leid. Tegens den avond wierd het Leger der Zoldaten opgeslagen, in een vlak Veld, 't welk van vier Rivieren tusschen de Bergen werd besproeit. Dit gedeelte van Tartarye werd uitgestrekt (of bestaet) in zeer hooge Heuvelen, de welke aengenaem zouden wezen, indien men haer de zeer style rouwigheit konde benemen: hier vertoonen zich Bosschen. Verscheide Volkeren hebben zich op bevel des Keizers van Sina derwaerts begeven, en daer de Tarters woonen, de welke tot de Jagt voornamentlijk genegen zijn, bouwen zy Hutten, hebbende zy overvloed van Wild-gedierte in de Bosschen, met welkers huiden zy gekleed werden: het Aerdryk is daer zeer vruchtbaer, en brengt genoegzaem voort allerlei slag van Graen. Het Bosch is overvloeyende in vruchtdragende Boomen: daer zijn Peeren, Abricozen, Appelen, Perzikken, in menigte. Daer is niet alleen daeglijks voedzel van Vossen, wilde Zwynen en andere wilde Dieren, maer ook groot voordeel voor die geene welke deze vruchten om niet plukken, en wederom duur genoeg verkoopen, daer zijn ook andere vruchten die by ons niet bekent zijn, en echter duur verkocht werden, aen die geenen welke op deze Bergen Jagen, tot haer spyze: Wanneer ik des Keizers metgezel zijnde, hem geduurig op zy was, smaekte

+ Veele maken deze lengte grooter.

* Of waer is dat 'er twist, aengaende Paerl-vissery zy geweest, twyfele ik zeer.

[p. 196]

na zijn voorbeeld, en begeerte, gaerne deze rouwe spyze, voornamentlijk Druiven van een wonderlijken smaek. Wegens de naeuwheit, en stylheit des wegs van 't Paerd afstygende, leide ik het zelve by de hand. In alle dezen, ging den Keizer de Westersche Koninkskens en anderen, zonder aenzien van 't gevaer, voor. Wat ik hier boven van deze Bergen gezegt hebbe, werde ook verstaen van de overige, ten ware gy wild uitzonderen die zich na 't Westen uitstrekken.

Hier ter plaetze moest men eenige dagen vertoeven, wegens de ziekte van des Keizers Zoon, gebooren uit eene der Koninginnen, voor welkers koetzen de wegen zoo çierlijk geStrooit, en wateren bygebragt waren, dat niets treflijker konde zijn. Het is my tot schaemte geweest, dat ik God, de Heere van Hemel en Aerde, zoo zeer niet diene. Maer als de ziekte nu wat was afgenomen, keerde de Keizer wederom, van hem te bezoeken. Den zes en twintigsten dag hebben wy ons wyders omgord, tot den Reis, en togen over verscheide Rivieren, na dat bruggen daer over hadden geslagen. Een iegelijk trachte over te komen, hoewel met zonder gevaer, dewyle het niet veilig was te overnachten, op die Bergen, daer de Tygers zich gestadig onthouden: het uiteinde van dicDag-reize, werwaerts men wilde, was noch vier mylen afgelegen: en alzoo was dezen dag i de overtogt byna door gebragt. Na dat men deze Rivieren was overgetogen, wierden de bruggen wederom afgenomen, die van groote en zwaere houten gemaekt waren, als masten van schepen, gelijk de Koopluiden van die zelvige Riviere veel groot hout aen 't Hof van Peking stuuren, ontfangende daer voor een ongemeene groote prys. Ik stond verbaest, ziende zoo groote en zwaere Boomen, wasschende uit levende steen. Eindelijk quam men dien Avond aen de voorgenomen plaetze, naby een andere grooter Riviere, de welke na het Zuiden zakkende, roor een korte loop zich uitbreid, als een staende water; maer wegens de verheit, moesten de Tenten door een andere vond opgerecht, en gestelt werden, de wyle men matten herwaerts niet konden brengen: om welke oorzaeke de Keizer in 't aenstaende Jaer, op diergelijke plaetzen, daer gewoon is zich neer te slaen, voor hem van de grond op, Paleizen wil doen bouwen, zonder acht te geven op de grootheit der kosten. Aldaer zullen te zamen komen, alle de Bouw-konstenaren en Werk-luiden van Peking, hoewel zoo veel dage afgelegen: Indien hy geen Opper-heer van zoo grooten gebied, en rykdommen was, dit werk zoude niet konnen volmaekt werden: zes zeer schoone Pavilioenen wierden hier opgerecht, het eerste ten dienste alleenlijk van zoo grooten Heer, de andere voor de Koninginnen na haren rang, voor de Prins van 't Ryk, en volgende oudste Zoon, al te zamen van Laeken en bleeke voering, zeven of acht ellen hoog, op dat niets door die buiten zijn, mogte konnen gezien werden. De deure was na de wyze der Sineezen, tegen 't Zuiden, gemaekt van d'alderkostelijkste Zyde Damast, zoo çierlijk, dat daer door, de ongemakken van storm-winden, gelijk als door een stroo dak geweert werden.

Ten beiden zyden stonden twee Tenten voor de Vorsten en des Ryks Raeden, de welke den Keizer in zijn Hof, tweemael des daegs gaen opwachten; daer is ook een andere plaetze voor al zulken, met welke hy meer gemeenzaemheit heeft, waer onder ik dan ook was, wien 't gebeurde te mogen in en uitgaen, wanneer 't my geviel, maer deze zoo groote vryheit hebbe niet te vergeefs gebruikt. Ik moest verstandig en omzichtig zijn, om den afgunst van anderen niet op my te laden.

Rondsom de Tente welke reeds geprezen hebbe, waren Winkels, en buiten de zelve wierd een net gespannen, van dikke en zware touwen, zeven voeten hoog, 't welk is in plaetze van een tweede muur, waer ook een achterdeure in 't Noorden was, en een andere in 't Zuiden, in welke de benden Lyfwachters waren; maer binnenwaerts was de plaetze der Hellebardiers. Voor de laetste en buitenste ommetrek was noch een kring, van Tenten, zeer dicht aen malkander gevoegt, en als in een geweven in 't ronde, in welke de Zoldaten by dag en nacht, tot meerder zeekerheit wacht hielden. Omtrent twee boogschooten van hier onthielden zich de Vorsten, en den Adel in hare Tenten, zoo naby den anderen, dat zy wel te recht een vierde muur maekten: het overige Volk lag na buiten, in zeer goede rang, zoo, dat een iegelijk zonder moeite zijn eigen woonplaets konde vinden. Aen elken zyde of Oever van de Riviere, een halve of wel een heele myle ver, was een dubbele reye met Tenten opgeslagen, de welke als een Bolwerk de beide ingangen van de Riviere wel beschermden. De Westersche Vorsten bleven buiten dit werktuig. De menigte der Menschen was zoo overgroot, dat het te vergeefs zoude wezen 't getal te willen uit-

[p. 197]

drukken, op dat niet misschien daer omtrent zoude dwalen, of anderen die hier van geschreven hebben, tegen spreeken. Den Keizer gezint zijnde des daegs met de Jagt zich te vermaeken, heeft een vier dubbelt getal van Paerden en Kamelen nodig, en wat voorts tot zijn Majesteits gebruik is vereist, werd zoo spoedig toegevoert, dat hy alles ter bestemder plaetze çierlijk gereed vind, en zonder geraes, niet anders als of daer niets te doen ware, waer uit lichtelijk kan werden afgenomen, dat ten zy de Weide langs de Oevers van de Rivieren zeer Grasryk waren, dat zulks t'eenemael zoude onmogelijk zijn.

Den dertigsten dag van hier wyder opgetrokken zijnde, ontmoetende wy aenstonds een zeer snel loopende Rivier, alwaer den Keizer door mededogentheit beweegt, opentlijk heeft doen gebieden, dat niet meer als twee Ruiters nevens den anderen over de brug zouden ryden, op dat niemand verdrinken zoude, welke langduurigheit den Avond mede bragt, zijnde veele genootzaekt aen deze zyde van de Riviere te verblyven.

Eenige dagen na de Jagt, wanneer een ieder voor Zonnen opgang was opgewekt, trok den Keizer voor alle anderen, en een iegelijk at als 't hem geliefde, dewyle de uure van 't Middag mael onzeeker was. En wanneer half gaer Vleesch (daer deze Menschen groote smaek in hebben) wierd opgedist, was ik met drooge Rys zeer wel te vreden; waerom des Keizers Schoonvader my ter maeltyd noodende, zeide, dat men ons met kout water en drooge Rys overvloedelijk zoude verzorgen.

Als de Tafels weg genomen waren ging ik dagelijks na 't Hof, en wanneer de Keizer te Paerd steeg, volgde zijn Majesteit midden onder de aenzienlijkste Heeren tot Zonnen ondergank, zonder spyze, ten ware men daer voor wil houden, die raeuwe Veldvruchten, welke nuttigde met matigheit. Deze wyze van leven hebbe ik drie Maenden onderhouden. In de Bosschen vond ik eetbare Paddestoelen, die omtrent zoo groot zijn als onze hoeden. Terwyl een iegelijk uit de Dalen komende als men Jagen zal, tot den top des Bergs opklimt, werd den ommekring tegen de wilde Dieren wyd en zyds na des Keizers welgevallen geplaetst, in voegen als volgt.

Als de Ruitery gestelt is, onder haere eigen Standaerden, dan werden na het gegeven Zein, twee Ruiters met blaeuwe Vaendelkens afgezonden, van welke eene na de Vleugel ter rechter zyde, e d'andere ter slinker hand na een gezet perk voort loopt, zoo dat zy in korten ter bestemder plaetze, twee mylen van den anderen zijnde, aenkomen. Boven deze kring, welke dan gemaekt werd, op het leus geven dezer Ruiters, staet noch een zeer lange reye van Ruiteren, op dat zy de wilde Dieren tusschen de Bosschen te lichter opspeuren: in 't midden van deze plaets werd een bleek Vaendel, als des Keizers Standaert zijnde, opgericht, 't welk ook voor den Keizer aen 't hooft van een Rot rydende, gevoert werd. Hy maekte my deelgenoot van deze zoo aengename oeffeninge, misschien om mijn groote baerd, de welke onder ongebaerde Menschen, byzonder uitstak: dit geschiede in 't midde van een vlakte vol van quartelen, van welke hy in korten twintig met Pylen doorschoot voor mijne oogen. Na de opgemelte kring van Ruiteren, volgt een ander, bestaende uit de voornaemste Heeren, welken aenbevolen is te dooden wat der voorigen handen ontkomen is. Tusschen deze voorste en achterste Benden Ruiteren, en na des Konings Standaerd, volgt de geheele Hofstoet, te Paerde, de welke zeer vaerdig zijn om zelf op de minste oogwink acht te slaen, zoo dat op deze Klippen zelf alle dingen by de hand en gereed zijn, als in het Hof: wanneer den Keizer tot de Rotzen gaet, werd een vuur in zeeker zeldzaem werktuig, tusschen Paerden hangende, gedragen, met een ketel, houdende Tartarrische Cha of Teé, en warm water van gesmolten Sneeuw, versche Vruchten, en al 't geen dienen kan, om de Maege graeg te maken, werd met groote vaerdigheit, bereit. Als by geval een nest van jonge Tygers ontdekt wierd, toesde de gesnedenen, die de zorge over de Schapen aenbevolen was, een weinig, waer door de toegang tot de zelve openstond, deschuldige aen dit wachten, wierd aenstonds gedoemt, om nevens de Kameelen te voet te gaen, waer door hy zeekerlijk zoude gestorven hebben, indien den Keizer hem van de straffe niet bevryd hadde, alzoo werd over zoo kleine misdaed, zulken zwaren straffe gedaen.

De laetsten hoop bestaet uit het schuim, van dienstboden en knechts. Maer de Westersche Vorsten als die tot deze Bosschen meer gewent zijn, droegen zich als Bevelhebberen, op dat niemand zijn post verlaten zoude. Veele Harten wegens de groote engte van de plaetze, den Ruiteren aldaer in gevaer brengen, springende wel zes ellen elken sprong. Daer ter plaetze werden gevonden welriekende Katten, Vossen, Wolven, Geiten, Schapen van

[p. 198]

verscheide aerd, wilde Zwynen, Rheen, en andere wilde Dieren. Daer zijn ook Tygers als gezegt, tegens welke den Keizer na zijn aengebooren aerd, zoo verstoort is, dat hy ze geenzints spaert, maer tot de dood vervolgt, tot dien einde heeft hy daer toe bequame wapenen by zich, voornamentlijk twee Vuur-roers, de welke altyd omtrent hem zijn. En wanneer zich een Visch-ryke Riviere opdoet, zet men de Jagt aen een zyde, en men begeeft zich tot de Visscherye: en daerom dragen de Kamelen op haer rug kleine schuitjes in verscheide deelen, de welke in een oogenblik werden zamen gevoegt, als 't noodig is. Maer als men komt in 't gezicht der Tenten, werd de ommetrek der Dieren allenkskens en ordentelijk, rondsom naeuwer besloten, zomtyds ook van twee Bende Ruiteren te Paerd zittende, met blaeuwe Vaendels, 't welk geschied als 't den Keizer zoo behaegt. Ik die boven alles begeerig ben om alleenlijk te Jagen na de Ziele van den Keizer en veele anderen, hebbe evenwel een Dier met mijne voeten gevangen, 't welk by den Keizer in groote achtinge is. Doch het is zoo zeer raer niet, dat zelf d'alderwreedste Dieren zoo lichtelijk gevat worden, nademael de ommekring allerwegen werd t'zamen getrokken. De Ruiters die te voet stygen, laten hare Paerden buiten de kring loopen, op dat zy zich beter te za men sluiten mogen, en't Wild tegen staen, 't welk anders onder de Paerden zoude ontvluchten. Wanneer deze slachtinge der wilde Dieren geschied is, worden de Kamelen daer mede geladen, en haestelijk na den Keizer gevoert, alwaer als in een Vierschaer werd gerecht, wie de huiden zal afhalen, en het vleesch in bequame stukken snyden, dat het door de Zon gedroogt, en tegens de verrottinge behoet zijnde, lang mag bewaert werden: met dezen buit die verdeelt werd, geladen, gaet ieder tegens den Avond na zijn eigen Hutte of Tent, en zijn zy alle den volgenden Morgen voor dag wederom gereed. Als den Keizer van 't Paerd zomtyds afsteeg, gunde ik my zelven een weinig slaep, staende over end, na de wyze der Sineezen, de welke overal wanneer zy te Paerd ryden, door een lichte slaep, lichtelijk over vallen worden; maer, zoo dat zy schynen te waeken. Zomwylen gebeurde het wanneer den Keizer zijne voornaemste Hovelingen wilde begunstigen, dat hy een Hart genomen hebbende, met zijn eigene hand voor zich zelven daer van afsneed, en daer na aen de Aenzienelijkste van 't Gezelschap, de zelve vryigheit gaf: wanneer een iegelijk zich takkenbossen te zamen haelde en my voegende na hare wyze van doen, kreeg ik als een anderen Diogenes, my ook een bondel houts, verzet staende, tot wat einde deze dingen geschiedede. En ziet ik zag veelderhande spitten gereet maken, en groote vuuren aen leggen, voor welke zommige haer vleesch maer eens vertoonden, anderen slokten de stukken, die zy midden in 't vuur te braden, geworpen hadden, wyl 't bloed daer by af liep, zeer graeg na binnen, welke noch oude Mannen waren, maer jonger luiden in Sina gebooren, belachten dit, gelijk ik stilzwygende my over zulks verwonderde. Eenige houden Harten vleesch met Zout en Azijn, voor een groote lekkernye. De Keizer zag dit alles met vermaek aen, als of hy gewoon was alzoo te leven. In deze kreupel-bosschen zijn verscheide aerd van Moeskruiden, namentlijk witte en roode Ajuin, welke ik achte uit AEgypten gebragt te zijn, zeer veel Basilicum, doch wild, en andere kruiden, welkers namen ons onbekent zijn. Persiaenze Roozen zijn daer ontelbaer, als by ons Distelen en Doornen; Nagel bloemen in groote menigte, bestaende uit vier bladeren, maer van geen reuk, en andere dingen meer; op dat ik my niet te verre uitlaete in deze dingen (hoewelze waer zijn) te begrooten. Boomen zonder vrucht als by ons, zijn daer in grooten getale, als Eiken, Populieren, Beuken en andere, die de Bergen overvloedig voortbrengen.

Doorgaens vallen daer eenige kleinder Rivieren af, in die snel loopende (waer van hier boven gewag gemaekt hebbe) van welken het water zeer goed en kout is, door de nabyheit der Bosschen, of de overschaduwinge der Groente, welke door zijn ingebooren aengenaemheit de stralen van de Zon verzacht.

Op deze Bergen, welke na aller Menschen gevoelen nooit door iemand voor dezen zijn beklommen, werden zomwylen Boomen gezien, die door vuur zijn verteert: 't welk als ik 't aenschouwde, wierd verbaest: de Sineezen willen doen gelooven dat die Boomen, na datze verdort zijn, door de stralen van de Zon, alleenlijk werden aengesteken, even gelijk tontel: 't welk ik zoude gelooven, ten ware het vuur zomwylen op groene Boomen hechte, zoo wel als op verdorde: ook is dit haer gevoelen met de reden geenzins overeenkomende; en op dat haer van dwalinge zoude overtuigen, zag ik deze voorschreve Boomen verbrand tegens 't Noorden, zoo wel als tegens 't Zuiden, daer de Zon zoo krachtig niet is, dat hy

[p. 199]

zijne hitte zoude doen ingaen. Daerenboven vind men veele Boomen alzoo verbrand, dev welke staen in gaten en holen daer de Zon niet schynt: ook zijnder veele van welke de stammen onder gebrand zijnde, het overige echter noch groen is. Andere zietmen geheelijk verbrand, terwyl de bladeren noch bloeyen. Ik hebbe zelf bespeurt dat deze brand zijn begin neemt van de stammen, de welke buiten twyffel voor de Zon zoo zeer niet bloot staen, als de takken.

De Sineezen door deze en diergelijke redenen overtuigt zijnde, ondervraegden my naeuwkeuriglijk, na d'oorzaek van dezen brand: ik dede haer na mijn vermogen begrypen, dat de zelve niet was veroorzaekt door de Zon, voortbrengende tot dien einde verscheidene redenen: dat op deze Bergen gestadig werd gejaegt, is een iegelijk bekent, voornamentlijk na Harten, de welke alle Jaeren haere hoorens verwisselen, en wanneer zulks geschied, door de geduurige jeukte zoo gequelt werden, dat zy de zelve met groote kracht heen en weer vryven, zoo lang tot dat zy met de hoorens te gelijk de jeukte quyt raeken.

Hier toe dienen haer de stammen van de Boomen, de welke zy door een geduurige beweginge, en vryvinge zoo heet maeken, datze branden: 't welk geschied opentlijk, gelijk by verscheide voorbeelden te zien is: en wanneer de Boomen alzoo eerst aen de stammen zijn aengestoken, werden de zelve daer na lichtelijk door de vlamme verteert, en zoo veel te eerder door dien Pyn-boomen (als deze zijn) zelf noch groen zijnde, het vuur een groot voedzel toebrengen. Dit antwoord was den Sineezen aengenaem. Verrot hout des nachts een licht of glans van zich geeft, zoo dat ook een brief van 't alderkleinste schrift daer by bequamelijk kan gelezen werden.

Het beliefde den Keizer dat ik hem de oorzaeke van dit licht zoude verklaren; waer op my iets in den zin schoot, 't gene zijne Majesteit voldede, en met de natuurlijke reden over een quam.

Door deze en diergelijke vragen wierd ik gestadig bezich gehouden, maer door mijn antwoord verkreeg ik groote lof en achtinge.

Een van de Grooten van 't Hof zeide tegens my, indien de Tarters een andere Godsdienst moesten verkiezen, zoude ik van harten de uwe omhelzen, dewyle ik van des zelfs Leer-meesteren niets voorstelle, daer op ik niet voldaen werde: daerom is 't dat niemand ons tegenspreekt, op dat hy zich door de omstanders niet doe belacchen. 't Welk den Keizer wetende, zeide boertens gewyze tegens zijne Hovelingen, wilt met de Christene Leeraeren niet twistredenen, want haere wetenschap dwingt u tot een toestemminge, van alle zaeken, welke zy willen indrukken: en dat meer is, zy aenbidden in mijn tegenwoordigheit als 't de gelegentheit vereist, den Hoogsten God; veele dezer Hovelingen, die te vooren den Hemel aenbaden, zijn nu als beschaemt, die te noemen, en alleenlijk het Godlijk Wezen aenroepen.

Ik moet ook gewag maeken van haer goede opzicht en ordre die zy houden op weg, welke zy altyd onderhouden: niemand gaet ter rechter noch ter slinker zyde af, en wanneer de engte niet toelaet dat men ryd, leit een iegelijk zijn Paerd by den toom, en behout zijn gelid, ja of 'er ook een stort-regen viel, zullen zy zich van den rechten weg niet begeven, om onder de Boomen te schuilen, maer bedekken zich met gewaste kleederen.

Den negenden Augusti quamen wy eindelijk aen den Berg Pe-Cha, ten einde van onze voorgenome Reize: deze Plaetze, derwaerts men altyd opklimt, is na de rekeninge van Vader Ferdinandus Verbiest en Philippus Grimaldi, ten opzichte van den Horizont, een geheele myle hoog. Hier was 't zoo kout dat tien duizent Paerden d'eerste nacht daer door gestorven zijn, de welke niet eens gemist wierden, waer uit kan werden afgenomen wat getal Paerden tot dit gevolg behoorden.

Dezen Berg, de welke boven ten naesten by vlak en schoon is, strekt zich omtrent drie mylen uit, en daer zy ongelijk is, was zy met schoone Bosschen bezet, maer de Rivieren daer omtrent zijn meer met modder, als water gevult, 't welk voor de Paerden zeer ongelegen is.

In 't midden is een Meir, na haer zeggen zonder grond, of liever ondoorzoekelijk, zijnde het water altyd bevrozen: des Keizers Schoon-vader daer breed van spreekende, nodigde my nader by, om het te bezien.

Veele Rivieren afwaterende na verscheide delen des Waerelds, hebben hier haer oorspronk. 't Geheele Jaer door bevriest de Aerde, de Honds dagen alleen uitgenomen, wanneer de Vorst door de hitte van de Zon, twee ellen in de grond werd ontdooit. Hier om is 't dat de Mast-boomen, waer van de Bosschen als de kunst afgunstig zijnde, in reyen staen, haer wortelen, tegens haer eigenschap, maer twee ellen diep schieten, en daer door

[p. 200]

werden dikmaelen geheele schoone Bosschen van groote lengte en breette, door de heevige winden met de grond effen gemaekt, daer anderzins Boomen door langduurigheit van tyd komen te verrotten. Wanneer de Keizer my vroeg wat my op die groote Bergen gevallig was? antwoorde dat mijns bedunkens niet aengenamer was, als de reye van die Heuvelen en Bosschen, van verre aen te zien als groene Tarwe, een vermaek waer door het ooge naby gekomen zijnde, nooit verzadigt werd, 't geen hem wonderlijk geviel, dewyle hy van de zelvige gedachten is: dezer dagen quamen veele kleine Koninkskens den Keizer groeten, de welke hy zelf zeer heusselijk heeft omfangen. Ook quamen daer eenige La-Ma, een slag van Bonzii, de welke zeggen, dat zy herkomstig zijn van Tubet. Deze Bonzii zijn in grooten aenzien, zoo dat zy tot de hoogste eertrappen komen te steigeren, maer dezer God is haer buik: den Afgod Fô dienen zy: indien men haere Leere zal inzien, verbied de zelve vleesch te eeten, maer deze, die van de aenzienlijkste onder hun waren, beleden opentlijk, dat zy 't vleesch zelf onbereit en raeuw in slokten; 't welk als ik haere navolgers tegen wierp, vragende wie de rechte Bomzii waren? antwoorden zy, dat men die narren en haers gelijken, tot fpot moest houden. Des Zomers ontblooten zy haer armen, schouders en borst, maer in de Herfst dekken zy zich met het alderkostelijkste Bont, uitgenomen alleen dat bleek verwig is, om dat die verw den Keizer alleen eigen is.

Nadien het op dien Berg zeer kout is, zijn wy, na dat des Keizers overheerlijke Tenten waren opgerecht, denvyfden dag van Pe-Cha vertrokken. Men zag daer ontallijke perzoonen, de welke vleesch en huiden van de gestorvene Paerden, gedroogt, en tegens verrotten bewaert, voor Reis-kost met zich droegen, zy eeten ook Muilen en andere vier voetige Dieren, welker huiden gezouten zijnde, mede zeer greetig door haer werden in geslokt.

Op de te rug Reize wierd het Leger in twee vleugelen verdeelt, waer van net eene den Koninginnen geleide, de weg die zy gekomen waren, en het andere den Keizer volgde, na 't Oosten daer hy zoude jagen eenige Beesten, welke in de Sineesche spraeke, genaemt werden Hoamyam, 't welk by haer beduit Schapen en Geiten, beide, zonder dat zy eenige onderscheit stellen in de naem: in de hoornen heeft dat Dier eenige gelijkheit met de Geiten, maer zy zijn niet gebaerd, zy zijn bleek van verwe, en zoo gezwind in't loopen, dat men zweeren zoude dat zy vliegen: een van deze spoede, na dat hem 't rechter been was afgesneden, zoo veel weegs dat hy een gezwind Paerd, 't welk door spooren op hem wierd aengezet, ontliep terwyl ik het zag.

Den dag liep ondertusschen ten einde, als de Keizer op deze Jagt was, zonder vangst, dewyle deze Dieren zich ons gezicht onttrokken, weshalven de Keizer het des nachts op Konynen en Haezen aenleide, (deze werden zonder verder onderscheit door malkander geheeten Teaò-Tu) by daeg verbergden zy zich in haer nesten en holen, uit vreeze voor de Jagers; en wanneer de Zon onder gaet, onthouden zy haer in Weiden: deze Konynen hebben zeer lange achter beenen, maer de voorste zijn naeuwlijks een vinger breette lang, zoo dat zich niet als door springen, konnen bewegen; voor 't overige zijn zy den onzen niet ongelijk, doch langer van staert.

Van deze Jagt zal ik niet meer spreeken, dewyle geen zonderling onderscheit daer in werd bespeurt, als in de wyze van het voorig gemelte Jagen, uitgenomen dat zy deze oeffeninge alle te voet deden, zelf den Keizer, de welke zich in dezen droeg als een van de gemeene hoop, en alzoo wierd deze nacht door gebragt in 't Jagen van deze Beesten by Maenlicht; en wanneer 't licht achter bleef, wierden brandende Toortzen toegebragt: Europeaensche Konynen werden hier niet gevonden, noch ook in geheel Sina, uitgenomen die Huis-konynen, de welke met verscheide verwen verçiert zijn. Hier is een groote menigte van Haezen, welke de Tarters niet eeten, de Sineezen echter ga erne; doch zy vullen wel den buik met Muizen, Katten en Honden: deze Westelijke Plaetze is een zeer groote vlakte, de gelegentheit echter Zandachtig; van Schapen genoegzaem overvloeyende.

Den 19 van Augustus, ontmoeten wy een kudde Schapen; het teeken van de Wachters, welke de Keizer daegs te vooren voor uit gezonden had, gegeven zijnde, dat men ze des nachts zoude dooden, geschiede zulks alzoo. Deze Dieren zijn heel wild, en houden niet op van vluchten tot dat zy het gezicht der Jageren ontkomen zijn.

Den eersten dag daer op, was den Keizer als een anderen Hercules onvermoeit in arbeid, doodende meest met zijn eigen Speer, uit een tweede kudde, duizend Schapen: in deze beide kudden wierden twee Wolven gevangen, de welke tusschen de ouden gemengt, en door haer jongen gevoed wierden.

[p. 201]

De Jagt geeindigt zijnde, trokken wy na 't Noorden, en na 't Zuiden, zeer begeerig zijnde, dat wy een andere kudde, daer van wy aen den Berg Pe-Cha afgeraekt waren, wederom zouden aentreffen, 't welk den 8 September geschiede, ter plaetze daer een Riviere van dien Berg afvloeyende, voorby loopt, en wierden hier Paleizen opgerecht, gelijk den Keizer voor zich, en andere, in deze doortogt te geschieden, bevolen had. Terwylen hier eenige dagen vertoeft hadden, wierd ons Leger weder in twee deelen gedeelt, zoo wegens 't gevolg van de Koninginnen, 't welk na Peking was gewend, als om den Keizer op te wachten na het Noord-oosten, om de Harten nieuwe lagen te leggen, de welke eenige Maenden geduurende met den mond zulken geluit geven, dat op 't gehoor van dien, de Wyfkens toe loopen, zoo dat de medevryers door bitteren haet, den anderen met een zeer snellen loop tegen gaen. Het geschiede vervolgens dat zy met groote gezwindheit loopende, in de handen der Jageren zijn vervallen, tot overgroot vermaek des Keizers. Maer deze vreugde duurde niet lang: den 16 en 17 September viel daer een zware Sneeuw, 't welk in deze Landen niet ongewoon is, en gebrek van levens middelen was voor handen, 't welk den Keizer deed verlegen worden, zoo dat van plaets veranderde, de weg genomen hebbende na 't Hof van Peking; Maer eer men van hier ging, beliefde het den Keizer aen de Grooten om te deilen, 't geene geduurende deze drie Maendige Jagt, zoo overvloedig was gevangen. Waerlijk ik die deze eere onwaerdig was, ontfing mijn aendeel onder de eersten, 't welk bekomen hebbende, voldede op de wyze der Sineezen de gewoonlijke eerbewyzinge van dankbaerheit.

Den 28 September des morgens vroeg, wanneer de Keizer brieven ontfing van de ziekte zijns Groot-moeders, spoede hy zijn weg na Peking, en met hem veele Hovelingen, de overige volgden langzaem met de Koninginnen. En hoewel de Keizer voor mijn gemak te veel zorg dragende, zeide, dat hy niet begeerde dat ik op zoo moeyelijke wyze volgen zoude, zoo wierd echter door alle zijne beleeftheden, waer door ten hoogsten aen hem was gehouden, verpligt hem te volgen. En alzoo wierd in nacht en dag meer als vyftig mylen afgelegt, waer na zoo moede wederom t' huis quam, dat ik niet konde buigen eenig lit. En hoewel deze arbeid, met eer vermengt, in zoodanigen Reize groote vrucht voortbrengt, als de ondervinding geleert heeft, zoo is 't dat daer door des Keizers gunste niet alleenlijk toe neemt, maer wy maken ons ook veele Grooten door zamen spraeken en anders, tot vrienden, welkers ommegang ons zonder dat niet bekent zoude zijn geweest. Zy maken zich wys, dat wy alle wetenschappen bezitten; zy ondervragen ons over alle zaeken.

Van de Reizen die de Sineesche Keizer zomtyds in Tartarye doet, spreekt de Jezuit le Compte, als volgt.

Il va souvent en Tartarie prendre le divertissement de la chasse mais toûjours accompagné comme s'il alloit à la conqueste d'un nouvel Empire; il n'y mene pas moins de quarante mille hommes, qui y souffrent toújours beaucoup, soit qu'il fasse froid ou qu'il fasse chaud; parce qu'on y campe d'une maniere fort incommode; & arrive souvent que dans une de ces penibles chasses il y meurt plus de chevaux qu'il n'en perdroit dans un jour de bataille. Mais il compte pour rien la perte de dix mille chevaux.

Les Peres, qui l'y ont accompdgné, disent que jamais sa magnificence n'éclate davantage que dans cette occasion. Il y voit quelquefois trente & quarante petits Rots Tartares qui viennent luy faire leur cour, ou luy payer le tribut; il s'en trouve mesme quelques-uns qui portent le nom de Ham ou Kam, c'est-à-dire Empereur: ils sont tous se pensionnaires comme les Mandarins du premier ordre; il leur donne ses filles en mariage, & pour les attacher plus étroitement il se déclare leur protecteur contre tous les Tartares occidentaux, qui les inquietent fort souvent, & qui ont mesme assez de forces pour attaquer quelquefois la Chine avec succés.

Durant que cette foule de petits Souverains paroist dans le camp de l'Empereur, la Cour est d'une grande somptuosité & afin de donner à ces barbares quelque idée de la puissance de la Chine, le train, les habits, les tentes des Mandarins, tout y est riche & superbe jusqu'à l'excés & à la profusion.

Dat is:

Hy gaet dikmael in Tartarye, om het vermaek van de Jagt te nemen, doch altoos vergezelschapt als of hy ter overwinning van een geheel Keizerryk zoude gaen, neemt niet minder als veertig duizend Mannen met zich, die veel te leiden hebben, 't zy door koude of hitte, want men legert zeer ongemakkelijk, zoo dat het zomtyds gebeurt dat in zoodanigen Jagt meer Paerden sneuvelen, als wel niet zoude doen, in een bloedige Veldslag, doch verlies van tien duizend Paerden is weinig, en niet by hun geacht.

De Vaders die hem vergezelschapt heb-

[p. 202]

ben, zeggen, dat zijn luister en grootsheit nooit meer uitblinkt, als by zoo een voorval, men ziet 'er zomtyds dertig of veertig kleine Tartarische Koningen, die komen om hem het Hof te maken, of schatting te betalen, ja men ziet 'er zommige die zelve de naem van Chan dragen, dat is Vorst of Koning gezegt; deze zijn van hem loontrekkende, als de Mandaryns der eerste rang, hy geeft haer zijne Dochters ten Wyve, en om hen meer te verbinden, verklaert hy te zijn hun beschermer tegen de West-Tarters, die haer vaek ontrusten, ja die zelve Sina zomtyds met voordeel aentasten.

Geduurende de tyd dat deze kleine Vorsten verschynen, ten Hoof, of in het Veld, is een groote pracht en overdaed, omtrent den Keizer, en dit om aen deze Barbaren een indruk van magt, en grootsheit by den Sineeschen Ryke te geven, het gevolg, de klederen, en tenten der Mandaryns is dan kostelijk tot overtolligheit toe.