Noord en Oost Tartarye

Reize van P. Ferdinand Verbiest, na het Landschap van Leaò-tum en Niuche, of Oost-Tartarye, des Jaers 1682, den 23 van Lentemaent, ondernomen. By de welke verscheide Steden, in die beide gewesten tot noch toe onbekent, ontdekt zijn.

WAnneer door den Tartarischen Sineeschen Keizer, op het Jaerzestien honderd en twee en tachtig, drie Sineesche oproerige of muitende Koningen reeds overwonnen waren, met twee levendig gevangen te krygen, deed hy den eenen in het Landschap zelf, dat hy ingenomen had, ophangen; maer den anderen, beneffens de voornaemste belhamels der muitelingen, na Peking brengen, en, op den zeven en twintigste van Sprokkelmaent, in het aenzien van het gansche Hof, aen kleine stukken kappen. De voornaemste Mandaryns, welker Ouders en Magen die muiteling te vooren ter neer gematst had, sloegen hunne beuls handen aen 't werk, en verzadigden hunnen Zabel en woede van wraeke met diens bloed. Maer de derde en voornaemste oproerige Koning had te voore, met zich zelven te verhangen, zijn leven, en te gelijk reeds het Oorlogs treurspel van zeven Jaeren, geëindigt.

Na dan het Ryk Sina in vrede herstelt was, en alle de Landschappen d'oude vryheit gerustelijk genoten, trok de Keizer, den drie en twintigste van Lentemaend, na het Landschap, Leaò-tum genoemt, de geboorte plaets of Vaderland van zijne Voor-ouders: te weten, om dier grafsteden te bezoeken, en met de gewoonlijke plechtelijkheit t'eeren: als ook om daer na Oost-Tartarye of Niuche, tot aen des zelfs verre gelegenste Grenzen, in perzoone te beschouwen en bezichtigen; leggende eenen weg ruim van elf honderd Italiaensche mylen af: waer van ieder duizend schreden begrypt, te weten, van Peking tot aen het einde der reizepalen.

De Keizer reed, op d'eerste plaetze, te Paerd voor aen, en na hem volgde de Prins, zijn Zoon, oud tien Jaeren, die reeds, zedert eenige Jaeren, erfgenaem en navolger van zoo grooten Ryk verklaert was. Daer na volgde de drie voornaemste Koninginnen, ieder gevoert op een vergulden wagen: en eindelijk alle de voornaemste Koningkens, de Grooten des ganschen Hofs, en de voornaemste^* Mandaryns van alle de rangen en rechtbanken, die alle met een groot gevolg en toestel voorzien waren, en omtrent een getal van zeventig duizend Menschen uitmaekten.

De Keizer wilde my ook, op deze Reize, in zijn gezelschap hebben; ja dat ik altyd na by hem zou zijn, en overal volgen; eensdeels op dat ik de gesteltenis van die lucht en't aerdryk: en pools hoogte, afwyking der zeil-steen, als ook by wyle de hoogte der Bergen, en afstant der plaetzen met wiskunstige werktuigen zou ga slaen en aenmerken: en eindelijk op dat ik altyd den Keizer, 't zy hy bywyle na Hemelsche zaeken, of na^† Meteoren, of na diergelijke andere dingen zoude vragen, by der hand, en tegenwoordig mogt zijn, om daer op te antwoorden. Weshalven hy eenen uit zijne Overheden koos, die zoodanige wiskunstige werktuigen den ganschen weg langs, op eenige paerden zou bezorgen te voeren.

My gaf hy aen zijnen Oom over, die te gelijk zijn Schoon-vader is, en 's Ryks Graef genoemt word, en volkomentlijk de voornaemste onder de Grooten gehouden word: te weten, op dat hy my van leeftocht, en van al wat tot zulken grooten weg van nooden was, zou voorzien: 't geen hy ook altyd overvloedelijk, en met een mild herte bewezen en volbragt heeft: nemende my in zijn eige Tente en aen zijn Tafel.

De Keizer voegde my altyd, uit zijne eige stal, tien en meer Koninglijke Paerden toe: en onder die waren niet weinig, die hy zelf bereden, en gebruikt had: te weten, op dat ik die, op zulken langen weg, wanneer zy vermoeit waren, zou veranderen.

En aldus heb ik dien geheele Reize of Weg, op den welken alle d'andere Mandaryns gedwongen waren, groote onkosten te doen, op 's Keizers onkosten lichtelijk zonder onkoste afgeleit.

Die geheele weg is na het Ooste aengestelt en ondernomen, dewelke na of dicht by op de linke zyde, of Noorder gedeelte, door een geduurige ry van Bergen, die meerendeels van eene tamelijke hoogte zijn, tot aen het uitterste Ooste, eene streeke van meer dan duizend mylen, overal verzelt word. Doch van de Stad Peking, tot aen den ingang in het Landschap van Leaò-tum, tot twee honderd en negentig mylen verre, is de weg vry vlak. Maer door het gansche Landschap Leaò-

* Sinesche Majestraten of Overheden.

† Verhevelingen.

[p. 186]

tum, dat is, tot omtrent vier honderd Italiaensche mylen verre, heeft men ruggen van Heuvelen en Bergen, die wy langzaem op en neer klommen. Eeindelijk strekte het overig gedeelte van den weg meerendeels, langs rouwer Bergen, en door diepe Dalen; by wyle ook over eene woeste vlakte van twee en drie Dag-reizen, tot omtrent vier honderd andere mylen uit, tot aen een Stedeken Ula genaemt, of tot een Riviere, die de Tartaren Songoro of Longoro, en de Sineezen Srnngoa noemen, en, als tot de laeste pael van onze Reis of Weg, bepaelt en vast gestelt was.

Alle die Bergen nu, zoo binnen, als buiten Leaò-tum, na 't Ooste toe, zijn met oude Eiken en andere Bosschen, zedert veele eeuwen niet om verre gehouwen, beslagen. Eene streeke van veele Dag-reizen, ging ik door Bosschen vol Haeze-nooten Boomen: ja my gedenkt niet, dat ik ergens zoo groote menichte ran dat slag van Boomen gezien heb.

Deze geheele Landstreek, inzonderheit buiten of voorby Leaò-tum, na 't Ooste, is geheellijk bergachtig. Ik heb dikwils, staende op den hoogsten kruin des Bergs, en ziende rondsom over de geheele Horizont, wyd en zyd niet anders, als Bergen en Dalen kunnen zien, schuilhoeken voor Tygers, Beeren, en diergelijke wilde Beesten. Zeer zelden verscheenen huiden: behalve in een Dal aen den Oever van een voorby-vloeyende Beeke: welke Huizen, of liever Hutten, uit Leemaerde t'zamen gestelt, en met kaf of stroo bedekt waren.

Alle de Steden en Vlekken, dier veele ik in het Landschap Leaò-tum gezien heb, zijn geheellijk gesloopt: overal vind men bouwvallen van Huizen, en puinhoopen van steenen. Maer onder de verwoeste gebouwen zijn niet weinig Huizen nieuwlings opgerecht, en hier en daer, zonder rooi gestelt: zommige van Leem-aerde, andere van brokken van steenen, en de meeste met stroo, en zeer weinige met pannen of tiggelen gedekt.

Maer reeds vertoont zich niet eeneenig kenteeken of voetstap van zeer veele Stedekens en Vlekken, die voor den oorlog daer noch stonden: want wanneer d'eerste Keizer der Tartaren, die d'aenrechter van den oorlog was, in 't begin een kleine menigte van Krygsknechten had, heeft hy uit alle de Steden en Vlekken zijne benden, tot een vry groot Krygsheir, by een getrokken; na eerst die Steden en Vlekken met voordacht gesloopt waren: te weten, op dat hy de nieuwe Krygsknechten alle hoope van t'eener tyden na hun Vaderland weerom te keeren, benemen zou.

Maer de Hooftstad zelve des Landschaps van Leaò-tum, die zy Xyn-Yàm noemen, is een tamelijk groote en schoone Stad, en verbeeld geen verachtelijke gedaente van een Hof.

Der zelver pools hoogte, gelijk ik met gereetschappen, meer als eenmael heb bevonden, is een en veertig graden en zes en vyftig minuten, dat is, omtrent twee graden hooger, als die van de Stad Peking: daer nochtans, tot op dezen huidigen dag, alle, zoo wel d'onzen, als Sineezen, die niet hooger als een en veertig graden gehouden hebben. Maer geene afwyking van zeil-steen is in deze Hooftstad: het welk ik ook naeuwkeuriglijk, met eenige malen na te vorsschen, aengemerkt heb.

Maer in het Stedeken Ula, dat op de uitterste pael van onze Reisweg legt, is de pools hoogte vier en veertig graden, en twintig minuten. De zeil-steen wykt daer van 't Zuide of de middag, na 't Weste een graet, en omtrent veertig minuten. Maer laet ons weer tot onze Reize, van waer wy een weinig afgeweken waren, keeren.

Van de Stad Peking dan, tot aen dat uitterste Ooste, door die verre gelegenste Landstreeken, is geheellijk een nieuwe weg geopent: te weten, waer langs de Keizer op een Paerd, en de drie Koninginnen op hare wagens, zouden vaeren. Deze weg was, tot omtrent de breette van tien voeten, midden door de Landen, over Bergen en Dalen, en over zeer veele bruggen, die over Rivieren en Beken, die wy overal ontmoeten, geslagen waren, tot meer dan duizend Italiaensche mylen uitgebreit, en liep, zoo veel kon geschieden, zeer recht en effen, zijnde de aerde op beide de kanten van den weg, tot de hoogte van een voet, als eenen kleineri Dyk, gelijkelijk en effen opgeworpen: zoo dat die weg met een scheidpael, aen beide de zyden op een even verre afstant van malkanderen, zeer recht uit liep. Voorts was dees weg zoo schoon en net, inzonderheit by mooi weer, dat hy geheellijk een dorschvloer gelijk was, te weten, overal waren, door zoo veele Landstreeken, Luiden gestelt, die dien weg ga sloegen, en lieten ganschelijk niemant langs den zelven weg gaen, eer de Keizer, met de Koninginnen, daer over getogen was. Voorwaer onze Katholijken maken met zoo groote zorge en bekommernisse onze wegen en straten niet zoo schoon, waer langs het Sacrament, op den hoogen Feest-dag, gewoonlijk gedra-

[p. 187]

gen word, als deze Luiden zoodanige wegen voor hunne Koningen en Koninginnen gewoonlijk bereiden; en dat zoo dikwils, als zy de Reize buiten het Hof ondernemen.

Maer een andere weg, geheellijk den eersten gelijk, is in het weerom komen bereid, met steile ruggen der Bergen, zoo veel bequamelijk kon geschieden, tot een vlakte te brengen: en met bruggen over al de ontmoetende Beeken te slaen: aen welker zyden, ter weder zyde matten, met geschilderde Draken verçiert, als onze Tapyten, gehangen waren.

De Keizer zelf, verlatende dien ganschen geopenden weg, begaf zich, langs ongebaende wegen der Bergen, meesten tyd dagelijks op de Jacht. Indien hy by wyle te gelijk met de Koninginnen reisde, zoo week hy ter zyde van den geopenden weg af, op dat men niet, of door het gewoel, of door den troep der Ruiters, die hem volgden, dien nieuwen weg bederven zoude. De Keizer, zeg ik, ging aldus een groot stuk weegs voor uit: daer na volgden de vergulde wagens der Koninginnen, neffens des Keizers gevolg. Toen quamen, op eenen behoorlijken affiant, de Koninkskens, Grooten, en eindelijk de Mandaryns, ieder in zijn rang: maer de laeste troep of bende wierd, door een ontallijke schare van knechten te paerd, gesloten. Dewyl men nu geene Steden op den weg ontmoete, die zoo grooten menigte van Menschen konden herbergen, of dezelve van nootwendige dingen genoegzaem voorzien; en dewyl daer en boven hetgrootste gedeelte des wegs, door woeste plaetzen (ik zeg, door Bergen en Dalen) af te leggen was, zoo most alles, wat tot zulken langen Reize van noden was, en het geen tot zoo grooten menigte van Menschen vereischt wierd, den ganfchen weg langs overal meê gevoerd worden. Dies ontallijke Wagens, Kemels, Paerden en Muil-ezels, ten deele langs de bywegen, voor uit gingen, en ten deele volgden, of liever door een geduurige en onophoudelijke ry vergezelschapten, die de Tenten, Bedden en Bulsters, Tafels, en alle Keuken-gereetschap, en andere diergelijke dingen droegen. Daer en boven volgden zeer veele troepen van Paerden den ganschen weg langs: want de Keizer, Koninkskens, en byna elk van de voornaemste Grooten, veranderden doorgaens en dikwils eiken dag van Paerden. Zy voerden ook zeer veel troepen van Ossen, kudden van Schapen, als die zy dagelijks slachten: ook van Verkens, enz. langs die wydstrekkende Landstreeken met zich. En alle deze omslagen, of Reis-tuigen, die met zulken gekrys en geduurig geloop van ontallijke wagens, vracht - beesten, en Menschen gevoert wierden, verwekten, alhoewel zy langs de zyde-wegen (die van den Koninglijken weg, dat is, langs den welken de Koninginnen voeren, verre afgelegen warens,) voorgingen, nochtans zulke stof-wolken, dat wy in een geduurige, en dikke nevel scheenen te verkeeren: en dikwils, wanneer de Wind ter zyde, of van vooren waeide, op de wyte van vyftien of twintig voeten, onze makkers met oogen niet onderscheiden konden.

De geheele weg nu was op zeekere wytten, of afstanden, zoodanig afgesteken, dat dit groote Krygsheir alle dagen, des avonds, aen d'eene of andere Riviere of Beeke kon komen, en aldaer aen den Oever zijne Hutten oprichten. Waerom wy alle dagen, des morgens heel vroeg, en meesten tyd vroeg voor dag, de Reistuigen, en omslagen, als Hutten en diergelijke andere dingen voor af zonden: en de Oversten, als voorloopers, staken des avonds eerst een zeer bequame plaetze voor de Hutten des Keizers en voor de Koninginnen, en daer na voor alle de andere Koninkskens en Mandaryns, ieder zijne plaetzen af, na de orde der acht blazoenen of vaendels, onder welke de geheele Tartarische Krygsmagt by de Tartaren verdeelt en gebragt wis.

Aldus hebben wy in die orde, in den, tyd van drie Maenden, zonder naeuwlijks ons eenen dag stil te houden, dezen weg van over de duizend Italiaensche mylen na het Oosten, in het henen gaen, en zoo veel in het weder keeren, afgeleit.

Na wy aen de vesting, Xam-hay geheten, gekomen waren, welke Vesting gelegen is ten deele in d'engte van de^* Zuider zee, en ten deele aen de Noorder Bergen, alwaer die beruchte Sineesche Muur het Landschap Leaòo-tum van het Landschap Pekeli scheid: (deze Muur begint van het strand der Zuider Zee, en strekt eene streke van omtrent vyf mylen, tot aen den hoogsten Noorder Berg, en van daer over den rug des Bergs klimmende, schiet over de hoogste kruinen van andere Bergen, zeer verre na 't Noord-weste) na wy, zeg ik, deze Muur te boven gekomen, en uit het Landschap Leaò-tum geraekt waren, verliet de Keizer met de Koninkskens, Grooten, en byna alle de Mandaryns, den Koninglijken weg, en week dicht op de linker zyde van dien af (te weten, na de Noorder Bergen, die met een langen rug aen een gefchakelt leggen, en zeer

* Zeeboezem Zang.

[p. 188]

verre nae het Oosten uitschieten,) om voortaen alle dagen zich op de Jacht te leggen. De Keizer, dan, koos drie duizend Krygsknechten, uit de geene, die zyne zyde bestuuwden, en alle met Pyl en Boog gewapent waren. Die breide hy, ten wederzyde, in een zeer wyde kring of kroon uit, met de welke hy deze Bergen omringen deed. De middelyn des krings was ten minsten van drie Italiaensche mylen. Hy stelde dan de Krygsknechten op een zeekere ordre en afstant, in den omtrek van deze kring, van malkanderen. Op dat nu de orde, en evengelijkheit van den omtrek, niet zou gebroken worden: te weten, door het voortgaen van zommige langzaem en andere snel, pasten daer voorname Overheden, ja ook de Grooten zelfs, die ook in de kring verdeelt waren, naerstelijk op. Na de plaetze, welke ieder in den omtrek te beurt gevallen was, trad ieder dan recht voor uit: na malkanderen toe, 't zy het door Dalen of door Kreupel-bosch was, of dat men over rouwe ruggen van Bergen op klom: en niemand derfde ter rechter of ter slinker zyde afwyken. En aldus, met het doorloopen van Bergen en Dalen, omringden zy alle de wilde Beesten, die daer in begrepen waren, als met een groote kring van een net: en allengskens nae het middelpunt van den kring, (dat meesten tyd in een ruim dal, als een paelsteen, of eind van die Jacht, vast gestelt Was) naderende, verkleinden of trokken die zeer wyde omtrek van de middelijn van drie mylen, in een anderen omtrek van een kleinder middelijn van twee of drie honderd schreden in. En stygende toen elk op die plaetze van hunne Paerden (want het gansche Krygsheir van zeventig duizend Menschen bestond uit Ruiters, en daer waren geene voetknechten) en zettende dicht voet aen voet, en zyde aen zyde, omringden zy, met een dichte drom van Menschen, alle deze wilde Beesten, die zy uit de schuilhoeken van Bergen en Dalen gejaegt, en na het midden, als in een net, gedreven hadden. Zy joegen de wilde Beesten, binnen den omtrek van die kleine kring, zoodanig heen en weer, dat die eindelijk, terwyle zy, met geduurig heen en weer te loopen, overal uitgang zochten, en niet vonden, geheel vermoeit en krachteloos op d'aerde neer vielen, en toen byna zonder moeite of arbeid gevangen wier den. Aldus heb ik twee of drie honderd harten, behalven Wolven, Vossen, en ander wild Gedierte, in den tyd van een halve dag, in dusdanige netten van omringende Menschen besloten, gezien. Ik heb ook, in het verder gelegen Tartarye, buiten het Landschap Leaò-tum, dikmaels meer als duizend Harten en Dassen, in den tyd van een halven dag, in dusdanige kring zien vangen, die met zeer dikke troepen, gelijk kudden van Schapen, rondsom den binnensten rant van de kring loopende, als van zelfs (terwyl zy geen uitgang vonden) gevangen wierden. Maer Tygers wierden, door een byzondere wyze van Jagen, en met ander slag van wapenen, tot meer dan zestig in getale, gedood.

Alle deze en bezondere Jachten, heeft de Keizer gewilt, dat ik by zou woonen, en my zijnen Schoonvader, met een byzondere wel genegentheit tegen my, aenbevoolen, en dat hy, in 't dooden van Tygers, en diergelijke wilde Beesten, eene bezondere zorge voor my zoude willen dragen, en niet gedoogen, dat ik in eenig gevaer zou komen. Dies ik alleen, onder alle de Mandaryns, wapenloos, en⁺

+ Van de Perzoon des tegenwoordig Sineesch Tarterschen Keizer, weid aldus gesprooken, in de Dag-lijst van de laetste Nederlandsche Gezant, aen 't Hof tot Peking.
Den Keizer zelf is een Man van middelbaere lengte, mild, deftig, en ontzaggelijk van wezen, onder duizenden kenbaer, zonder eenige uitterlijkhedenen teekenen van Majesteit, als die uit zijn Statelijke en Vorstelijke zeden en verçierzelen van de ziele uitblinken, waer door, zoo uit het wezen eenige deugden te leezen, alle Vorsten en Koningen, by ons ooit gezien, zoo niet te boven ging, ten minsten rykelijk kon opwegen, en gebooren scheen om te heerschen, doorkneet in veele, en voornamentlijk in Wis konstige wetenschappen, en onvermoeit in het oefenen van andere, waer toe hy dagelijks, als ook tot de handhavinge der Rykszaeken, welkers bestiering hem zeer ter herten gaet, zoo voor als na de middag, gezette uuren gewoon is te besteden.
Deze Vorst om een voorbeeld van veele deugden, aen alle andere te verstrekken, niet als de Christelijke Godsdienst vereist, die hy om zijn drift tot wellusten niet licht, zoo het schynt, zal aen nemen: gelijk ook de zelve begeerte tot meerderneit van Vrouwen, den voornaemsten hinderpael is, aen de voortzetting van den Christelijken Godsdienst, onder de Grooten, die bet opvolgen van haere begeerlijkheden, voor alle Godsdienst achten, zoo dat volgens het zeggen van de Roomsche Vaders, in Sina, den Armen meest het Euangelium gepredikt werd.
Den Sineesch Tarterschen Keizer die tegenwoordig heerscht, werd gezegt omtrent de vyftig Jaer oud te zijn, schoon van gedaente, heeft groote zwarte oogen, eenigzins heuvelachtig van neus, met hangende zwarte knevels, en weinig of geen onderbaert, eenigzins pokdaelig in zijn aengezicht, is van middelmatige lengte.
De Jezuit le Compte spreekende van den Sineeschen Keizer Camhi, beschryft zijn gedaente, als volgt:
L' Empereur me parut d'une taille au dessus de la mediocre, plus gros que ne sont les gens ordinaires qui se piquent en Europe d'estre bien faits, mais un peu moins qu'un Chinois ne souhaite de paroistre. Il a le visage plein, & marqué de petite verole, le front large, le nez & les yeux petits a la maniere des Chinois, la bouche belle, & le bas du visage fort agréable. Il a l'air bon & on remarque dans ses manieres & dans toute son action quelque chose qui sent le Maistre & que le distingue.
De Keizer quam my voor, weinig meer als van een middelmatige gestalte, wat grover als die geene in Europa zijn, welke zich inbeelden wel gemaekt te wezen, doch weder weinig teerder als een Sineesch wenst te zijn, hy heeft een vol wezen, zijnde een weinig getroffen van de Kinder pokjes, heeft een breet gezicht, kleine neus, en kleine oogen, gelijk de Sineezen, een schoone mond, en het onder aengezicht aengenaem, hoeft een lieflijk gelaet, en men merkt aen, in zijn gebaerte, en in al zijn handel, iets waer aen men ziet dat ny Meester is, en dat hem van anderen onderscheid.

[p. 189]

genoegzaem dicht by den Keizer, en te gelijk met den Keizer, de hooge Bergen te paerde op steeg, en met hem in de schuine en steile Dalen weer af steeg.

Keerende dan, na het uitstaen van dien zwaren arbeid, (alhoewel ik, na eenige moeite, daer toe scheen gewent te worden) tegen de laten nacht, na de Tenten, was ik zoo vermoeit, dat ik, na het afstygen van den Paerde, naeuwelijks op mijne voeten staen kon, en, my op het Bed neder leggende, den geheelen nacht het gedruis der Paerden, geloei der Ossen, en geblaet der Schapen rondsom de Tenten, zijnde in een diepen slaep als verzoopen, niet hooren kon.

En alhoewel ik veelmalen dit gezelschap des Keizers trachte t'ontwyken, zoo heb ik my evenwel, zijnde door raed van vrienden daer toe aengesprooken, ganschelijk niet derven daer van afhouden, vrezende dat de Keizer, zulks vernemende, het zelve qualijk mogte opnemen; dewyl de Keizer in der daed met eene byzondere genegenheit tegen my dikwils gezeit heeft, dat ik hem altyd in zijn gezelschap, ja altyd naby hem zou volgen; gelijk de geenen, dien des Keizers binnenste geheimnissen toevertrouwt, en zijne gemeenzaemste vrienden zijn, my zulks uitdrukkelijk verklaert: en alle de Grooten Mandaryns aldus des Keizers gemoet mywaerts uitgeleit hebben;

Na wy dan door deze wyze van Jagt, Zonder rust van eenen dag tusschen beiden, omtrent vier honderd mylen afgeleit hadden; quamen noch eindelijk aen de Stad Xin jam, waer in wy drie of vier dagen stil bleven leggen. Alhier quamen de Koreanen (dat zijn die van het half Eiland Korea,) en bragten aen den Keizer een levendig gevangen Zee-kalf, dat de Keizer my deed vertoonen, vragende: of in onze Europische Boeken eenig gewag van die Visch gemaekt wierd? En wanneer ik hem antwoorde, dat in onze Boekery te Peking een Boek, was, dat de natuur en de gedaente van die Visch na 't leven uitbeelden en verklaerde, beval de Keizer aenstonds, dat Boek te halen. Na ik dan aen onze Vaders te Peking daer over geschreven had, kreeg ik, in den tyd van weinige dagen, antwoord, beneffens twee Boeken, die de Keizerlijke looper, met een zeer snellen ren van Paerden, als door de lucht vliegende, aenstonds bragt.

Wanneer dan de afbeeldinge van den Visch, in het Boek uitgedrukt, en de verklaring van het Schrift, met den aengebragte Visch geheellijk over een quam, wierd de Keizer daer over verblyd, en beval de Visch na Peking te brengen, en met zonderlinge zorge te bewaren.

In den tyd van drie dagen, zoo lange wy hier vertoefden, trok de Keizer, met zijne Koninginnen, na de grafsteden van zijne Grootvaders en Over-grootvaders, die niet verre van de Hooft-stad Xin-yam af leggen.

Op den vyfden dag ondernam hy (beveelende de Koninginnen in die Hooftstad te blyven,) het overige van de reize, buiten het Landschap Leaò-tums, na Oost-Tartarye, en quam eindelijk na verloop van veele dagen, en te gelijk na het slaen van kringen van Jagten, zonder ophouden, en zonder eenen dag over te slaen, hebbende eenen weg van noch vier honderd mylen afgeleit, tot aen de Stad Kirin genoemt, gelegen neffens of langs den Oever van de groote Rivier, Songoro geheten, welken haren oorsprong uit den zeer vermaerden Berg Cham Pé neemt, die Zuidwaert, eene streeke van vier honderd mylen, van de Stad Kirin af leit, en gezeit word, met zijnen kruin (die geduurig met Sneeuw bedekt leit) tot in de wolken te reiken. Hierom word hy ook Cham Pé, dat is, witte Berg, genoemt. Het voorste of voet van den Berg, is de eerste en Voorvadersche wortel van onze Ooster Tartaren: waerom ook de Keizer, ter zelver uure van zijne komste, na het stygen van den Paerde, met gebogen knien, aen den Oever van de Rivier, en met driemael het hoft na de aerde te buigen, en met het aengezicht na 't Zuiden en den Berg tekeeren, den Berg, als een Voorvadersche zetel, van verre geëert heeft. Aenstonds daer ha klom hy in zijnen draegzetel, die van Goud blonk, en rondsom met lyfwachten bezet was, en trad aldus in de Stad Kirin, latende zich van ieder een zien: ja verbood, dat de Krygsknechten, des Keizers lyfwachten, de rondsom toegeschoten menigte des gemeenen Volks (gelijk men aen het Hof te Peking gewoon is te doen) niet verre van hem zouden afkeeren: want de geheele Burgery, zoo Mannen als Vrouwen, was den Keizer te gemoet geloopen, en getuigde opentlijk, met schreyende oogen, de blydschap des gemoeds, die zy schepte in 't gezicht des Keizers, en aenschouwde hem, als of hy uit den Hemel op de Aerde neder gedaelt was: want nooit was diergelijke in de voorige eeuwen gebeurt, dat de Sineesche Keizer dusdanige Landen in perzoon bezichtigt had. De Keizer was ook zelf verblyd, d'oprechte genegentheit van die Volken t'hemwaerts t'aenschouwen; Hy beelde alle pracht van

[p. 190]

Majesteit uit, en noodigde hen eenigzins, om nader by hem te komen, en aenschouwde in hen de eenvoudigheit zijner Voor-ouderen.

In dit Stedeken Kirin maken de Stedelingen, op een byzondere wyze, Schepen, en hebben 'er niet weinige gereet, daer mede zy voor stroom de Rivier af, na 't Noord-ooste, eenige mylen verre, tegen de Moskoviters vechten: die dikwils op deze Riviere komen, en het Visschen van de Oester-paerlen den Kirinzers trachten t'ontrekken.

Na dat de Keizer twee dagen lang in het Stedeken Kirin stil gelegen had, voer hy, met meer als honderd vaertuigen, en met eenige Grooten, de Rivier af, na het Stedeken Ula, dat gezeit word het beroemste Stedeken van dat gansche gewest, en eertyds de zetel des Tartarischen Keizers (van wiens Paleis de voetstappen noch te zien zijn) geweest te zijn. Hy nam my weder mede in zijn gezelschap, latende alle de Koninkskens, als die het klein getal der Schepen niet konde bergen, in 't Stedeken Kirin blyven. In die Riviere, een weinig boven het Stedeken Ula, dat meer als twee en dertig mylen van het Stedeken Kirin aen de zelve Rivier leit, onthoud zich veel Steur. Uit begeerte van die te vangen, was de Keizer na Ula gereist. Maer het gebeurde, dat in dien zelven tyd, dag en nacht, veel regen neder viel, en de geheele Riviere Schielijk zeer hoog op rees: ja ook niet in de volgende dagen, op de tegenwoordigheit van zoo grooten Majesteit, haer opryzen Staekte; maer, door een snelder loop, onbevaerbaer wierd, en in haren loop, om verder de zelve op te vaeren, des Keizers Reize te leur stelde.

De Keizer vertoefde aldaer vyf of zes dagen; want de dichte slagregens vielen zonder ophouden, en drongen hem weerom na Kirin te keeren. In het weerom keeren leed ons Schip, door den snellen tegen-stroom, geene kleine schade, en dwong ook my, en des Keizers Schoonvader, op Land uit te treden. Gaende dan, met des Keizers Schoon-vader, op een Boeren wagen met een Os daer voor, zitten, die langzaem den wagen, het overig gedeelte van den weg, door zeer diep slijk, en veel regens, voort trok, quam ik eindelijk, laet in de nacht, wederom in 't Stedeken Kirin. Wanneer de Keizer ons wedervaren vernam, zeide hy, als lacchende: de Stem heeft met ons alle de spot gedreven.

Na wy twee dagen in het Stedeken Kirin vertoeft hadden, en nu, na eenigzins ophouden van den regen, het aengenaem wezen van een heldere lucht zagen, begonnen wy aenstonds langs dien onmetelijken weg, na de Hooft-stad van Leaòtum, wederom te reizen. Het kan met weinig, woorden niet verklaert worden, hoe grooten arbeid en zwarigheit ons in 't weerom komen ontmoet is; dewyl de geduurige regen van de voorige dagen by na alle de wegen onreisbaer gemaekt had. Want dewyl wy geduurig over Bergen en Dalen mosten reizen, zoo had het regenwater, dat overal van de Bergen, in het midden der Dalen neer vloeide, en aldaer in de Rivieren en Beeken storte, die trosheit, om zoo te zeggen, en opgeblazentheit onverdragelijk gemaekt; zulks dezelve de Bruggen, te vooren daer overgeslagen, niet meer wilden gedoogen, maer overal sloopten, en met het opzwellende water overstroomden.

Het staende water had ook in de Dalen, op veele plaetzen de diepe Poelen en zeer taei slijk, daer onder lustige groene Weiden waren, snoodelijk verborgen. Daer en boven waren al over lang Paerden, Kemels, en alle draegbeesten, met reistuig beladen, door die zeer lange, en byna onophoudelijke Reize, van alle hunne krachten uitgeput. Hier door was het, dat de Paerden, Kemels, en andere lastbeesten, overal in de Poelen en Slijk bleven steeken, en alle de wegen met veele lijken, of krengen van Beesten, niet alleenlijk van die geene, die in het weerom komen, maer ook van veele, die in het gaen bezweken waren, overal opgehoopt gezien wierden. Ook had de zeer spaerzame wyze van leven en lyf-tocht, (dewyl veele dingen, die tot lavenis mede genomen waren, allengs ontbraken,) niet alleenlijk de lichamen van Menschen, maer ook de gemoederen afgemat. Veele Ruiters gingen te voet, en geleide hunne vermoeide Paerden by de hand. Veele waren ook gedwongen, op het midden van den weg, eenige dagen stil te blyven leggen, op dat zy het groot Vee een weinig ter Weide lieten gaen, en verfrisschen. Veele waren ook, die reeds de Paerden verlooren hadden, genootzaekt, den weg te voet af te leggen. Veele voorloopers der Oversten, maekten, doch met groote bekommernissen, door een groote menigte van Menschen, den bekommerlijken doorgang der wegen, met het nedervellen van veele Boomen, en het omverhouwen overal van Bosschen, gemakkelijker, vlakker, en slijkeloos. Des niet tegenstaende, na eenige duizend Ruiters, en Wagens, die lang voor dag voor uit gingen, over

[p. 191]

den gebaenden weg getogen waren, verlieten zy den zelven, die schier ondoorgangbaer was: zulks de Keizer zelf, en zijn Zoontje, (een Prins van tien Jaren oud) en alle andere grooten, op veele plaetzen te voet, midden door het slijk en door de staende wateren, gedwongen waren te gaen; dewyl zy bevreest waren dat zy zich, door het misstappen der Paerden, op de houtbondels, die onder het slijk verborgen, en ongelijk lagen, zich in grooter gevaer mogten brengen. Wanneer men aen engten van dusdanige wegen en bruggen, die overal, en veelvuldig, inzonderheit in de Dalen, waren, en zoo groote menigte van Menschen dwongen stil te staen, ontstond, na de Keizer met eenige van de zijne, die naest by hem waren, over, of door gegaen was, zulken stryt, en om zoo te zeggen, een worsteling van zoo groote menigte van Menschen, die by heele drommen zochten door te gaen, dat veele overal malkandere in het water storten: en veele, die door slikkerige doorgangen (en die noch door de voetstappen van andere doorgangers niet betreaen waren) trachten om stryt voor uit te loopen, in de diepe wellen en bedrieglijke poelen vielen. En waerlijk, deze arbeit en moeyelijkheit der wegen, was door gansch Tartarye, en meest door bet Oostelijke, zoo groot, dat de meeste oude luiden, die dertig en meer Jaren het Hof gevolgt hadden, opentlijk beleden, dat zy nooit door zoo veel, en door zulken grooten arbeit afgemat geweest waren.

In deze bekommerlijke doorgangen der engten heeft de Keizer verscheide teekens van bezondere welgewogentheit tegens my getoont. Want als wy, op den eersten dag van onze weeromkomst, omtrent zonnen ondergang, by een groote Beeke gekomen waren, was der zelver water zoodanig opgeloopen en gewassen, dat men geheel en al daer niet kon door komen. De Keizer nam toen een klein schuitje, dat daer by geval by de hand was, en voerde zelf eerst den Prins, zijnen Zoon, over, en daer na eenige andere van de voomaemste Koninkskens: maer als de andere Prinzen, Grooten en Mandarynen, met het gansche krygsheir, op den Oever van de Beeke bleven wachten, en met begeerte wenschten over te gaen, (want de donkere nacht was op handen, en de Tenten, en alle reis-omslag waren al voor twee dagen voor af gezonden en overgegaen, en dien volgens most men, ten zy men haestig over ging, dien nacht, zonder Avondmael te doen, en veele ook zonder Middagmael gedaen te hebben, onder den blooten Hemel, in een vry kout zaizoen, overnachten) zoo keerde de Keizer, van den tegen-oever, weerom, en bragt een ander schuitje, als het voorige, met zich, en riep luid keels, waer is Nân Goay gim? (dit is by hen mijnen naem) Waer op de Schoon-vader antwoorde, hy is hier. De Keizer voegde daer op, laet hy in het schuitje klimmen, en te gelijk, met ons overvaeren. Latende dan de anderen achter, beval hy, dat ik voor af zou overvaren. En deze zake, die voor allen zoo openbaer was, baerde by de groote menichte van Mandaryns, en Grooten, die den volgenden ganschen nacht en dag arbeiden om over te komen, geen middelmatig gezag aen ons.

Het zelve gebeurde byna op een zelve wyze des anderen daegs. Want als de Keizer, op den middag, met de voornaemste Grooten, te weten, die de ganschen verleden nacht allengskens over de eerste Beeke getrokken waren, aen een andere, en wyder Beeke gekomen was, en van den middag, tot aen zonnen ondergang, de hutten, reistuigen, en het ander omslag, ook in eenige kleine schuitjes had doen over voeren, beval hy dat ik alleen, beneffens eenige weinige, met de zijne (latende alle de andere Grooten op deze zyde van den Oever dien nacht blyven) zou overvaeren. En wanneer ae Schoon-vader des Keizers, door eenen uit de vertrouwste des Keizers gevraegt had, of hy ook dien nacht zoude overvaeren; dewyl, zeide hy, Nân Goay gim de zelve Tente en Tafel gebruikt? zoo zond hy de Keizer tot antwoord, en zeide: het is noodig dat gy overvaert. Wat Nân Goay gim belangt, ik, zal hem met myne Tenten en van mijn Tafel voorzien.

Wanneer ik nu overgevaeren was, beval de Keizer, zittende op den Oever van de Beeke, dat ik ook aen zijn zyde zoude zitten, te gelijk met twee Zoonen van de Wester Koninkskens, en den eersten Tartarischen Kolao, dien hy ook altyd een bezondere welgenegentheit toonde. En dewyl het dien nacht zeer helder weer was, wilde de Keizer de namen van al het gesternte, dat hy toen in het opper half Hemels-rond zag, zoo in de Sineesche, als Europische Taele, genoemt hebben; ja hy zelf herhaelde te vooren, het geene hy eertyds geleert had. Na hy een klein kaertje van de Sterren (welke ik hem voor eenige Jaeren aengeboden had) te voorschyn gebragt en verklaert had, zoo vorschte hy door het gesternte de uure des nachts uit, en nam aldus vermaek, zijne wetenschap, in het byzijn van de tegen-

[p. 192]

woordige Grooten, te toonen, en te roemen.

Deze en andere bewys teekenen van welgenegentheit (als, by voorbeeld, dikwils, zoo des Middags als des Avonds, hy spyze van zijn Tafel my toezond) waren zoo groot en zoo gemeen, en aen alien openbaer, dat, wanneer de twee Oomen des Keizers, die des Ryks Graven waren, en de voornaemste onder de Grooten, na onze wederkomste in het Hof van Peking, op den vierden of vyfden dag, aen mijn huis quamen, en de Vaders, onze mede-maets, in het byzijn van my, zeide, zoo groot was des Keizers weldadigheit tegen Nan Laô Ye, (alzoo noemden zy my eers halven) dat hy ook toen, wanneer hy by wyle droefachtig of loomachtig scheen te zijn, de oogen op Nan Laô Ye sloeg, en een vrolijk en bly gelaet toonde. Dies zoo groote gunste des Keizers, den arbeid van onze zeer moeyelijke Reize niet weinig verlichte. Maer ik kan by my geene oorzaeke vinden, welke zoo groote gunste des Keizers aen my heeft te wege gebragt.

Door deze gunste des Keizers dan wederom gekeert, (om veele andere dingen te verzwygen, en van onze weerom af te leggen Reize een einde te maken) zoo quam ik, den negenden van Juny, in den laten nacht, gezont en behouden weer te Peking: daer nochtans veele of van 't paerd gevallen waren, en de leden verstuipt hadden, weerom gekeert, en veele, door ziekte, op den weg achter gebleven waren.

Hier zullen misschien eenige vragen, wat nuttigheit of vrucht, door deze ondernomen Reize aen onze Bezendinge toegebragt is? Waer op ik antwoorde. Eerstelijk, des Keizers bevel, die my geheel en al in zijn gezelschap wilde mee genomen hebben, moest ik gehoorzamen: want aen de welgewogentheit des Keizers hangt (menschelijker wyze gesprooken) geheellijk de vrucht en voortgang van onze geheele bezending.

Ten tweeden, op deze geheele Reize (hoewel met gebrooke wegen) heb ik in veele plaetzen, en die de verre gelegenste waren, als in Xyn yam, de Hooft en laetste Stad des Landschaps van Leaotum, dat is, op des zelfs laetste Grenzen gelegen, en eindelijk in Kirin zelf: en in de uitterste plaetze, (zoo te zeggen,) des Aerdbodems, Ula, eenige Christenen gevonden, welker belijdenis ik opnam, en andere, die te vooren door hen verwekt waren, met den Doop afgewasschen, die, ten zy door voorval van dusdanigen gelegentheit, zeer bezwaerlijk hun heil of zaligheit zich konden bezorgen. En onder deze Christenen waren 'er twee met de trappen van Baccalauren voorzien: en een ander was al over lang onder de Licentiaten gereekent, die alle in de Grenspael des Landschaps van Leaotum, dat is, in de beroemste Stad Caiyuem genoemt, hun verblijf hadden.

Na deze Stad begaf ik my, slaende van den Koninklijken weg af, in den tyd van een halven dag; want de Reize, die nergens opgehouden wierd, leed geen langer vertoeven.

Ten derden, heb ik door deze gelegentheit van deze zeer lange Reize, aen de Koninkskens, aen zeer veele Grooten, en andere Mandaryns, zeer veele kennisse van den Christelijken Godsdienst gegeven, en het voornemen of oogwit, en wyze van onze bezendelingen, of Europische Geestelijken, verklaert. Want dewyl niet alleenlijk de Grooten, maer ook de Koninkskens, tot tydkortinge van zoo lange en langduurigen weg, my overal doorgaens (om met my te spreeken) nodigden, en veele dingen, aengaende den loop der Hemelen en Sterren: ook veel van de^* Meteoren, en diergelijke dingen: als mede veel na onze Zee-reizen vroegen, zoo bragt ik, by deze gegevene of gezochte gelegentheit, veele redenen van onzen Godsdienst daer onder te pas, en leide, met byzondere vlyt daer op toe, dat ik toonde, hoe veel de Geestelijke bezendelingen, dat is, de Europische Geestelijken van der Sineeschen Bonsies (die overal op de slechtste plaetzen gehouden worden) verschillen. Te weten, dat de Europische Geestelijken, die van eene eerlijke plaetze geboortig, en, van jongs af, tot hunnen laesten ouderdom, in allerlei slag van letteren en wetenschappen bezig geweest waren: ook, na den ingang des Godsdiensts, onderzoekers der Baccalauren, Licentiaten, en waereldlijke Doctoren gemaekt waren, en hen voor goed keuren: en aldus in Europa met de Mandaryns gehouden worden, die wy hier Hiò Tao, dat is, onderzoekers der geenen, die den graed aenvaerden, noemen, heb ik, door onze Europische Boeken, in de Sineesche Taele gedrukt, die overal door gansch Sina verspreit worden, en met allerlei slag van wetenschappen vervult zijn, klaerlijk bekrachtigt.

Zoo dat de meeste Grooten, en voornaemste Mandaryns, een groot gevoelen van onze Europische Geestelijken hebben. Welke kennis zy warelijk, ten zy by deze gelegentheit van reize, niet lichtelijk konden scheppen.

* Verhevelingen.

[p. 193]

Ten vierden eindelijk; dewyl deze ontallijke menigte van Menschen, die op de geheele Reize my op des Keizers Paerden zagen zitten: en van dat zelve Keizers Paert, daer ik op zat, als van een Preekstoel, my dikwils ook van onzen Godsdienst hoorden spreeken: zoodanig, dat ik met recht mag gehouden worden, als of ik voor de aldergrootste vergadering gesprooken had: want dewyl in zulken grooten menigte niemand was, die den Keizer, wanneer dees hier of daer voorby ging, niet dikwils zag, heeft men my ook, die van naby den Keizer volgde, en die by na alleen, onder alle de gewapende Mandaryns, zonder Boog en Pylkooker, wapenloos verscheen: en die, door de verscheidenheit van de lange baert, en Europisch gelaet boven anderen, in de oogen der aenschouwers, als van zelfs liep, heeft men my, zeg ik, moeten zien, en eenigzins met een styf gezicht op my letten. Dewyl zy nu byna alle my kenden, niet alleenlijk als de Schryver van den Sineeschen Almanak, wiens naem in den Almanak door gansch Sina verbreit word: maer ook als de geene, die den Christen Godsdienst, door een bezonderen yver belijt; ja als de geene, die, als zy zeggen, overal, na het overwinnen, en verjagen van Yàm quam Sien, te gelijk met de Europische Astronomie, den Christen Godsdienst weer in Sina ingevoert hebbe, zoo heeft dit niet konnen geschieden, of in het gemoet dier aenschouwers ontstond bywyle veele vragen, nopende den Christen Godsdienst. En dewyl zommige aldus, en andere anders gevoelden, zoo is, in onderlinge t'zamen spreekingen, veel gewags, zoo van de voorgaende vervolging, als tegenwoordigen toestant der Christen zaken, gemaekt: waer van zy my, als het Hooft en Voornaemste aenrechter houden te zijn: geheel en al, gelijk zy eertyds Vader J. Adam Schal achteden: en gelijk zy ook zullen houden alle die Vaders te zijn, die in 't meesterschap der Wiskonst, door Gods gehengenis, ons t'eener tyd zullen volgen: te weten, die zy altyd zullen houden; (dewyl zy hen in openbaere waerdigheit gestelt zien, en zoodanigen zien te zijn, welker Namen en Titulen in den gedrukten Almanak over al verbreit worden,) niet alleenlijk voor makers of stichters en verdedigers van den Almanak, maer ook van den Christen Godsdienst.

Ik voege hier onder by eene Lyste van de plaetzen van Oost-Tartarye, die wy van de Hooftstad des Landschaps van Leaò-tum, tot aen Kirin, d'uitterste grenspael van onzen Reis-weg, by dag-tyd, door getrokken hebben: en door reisweegsche afstanden, of tusschen-wyten, in die orde van dagen, in de welke zy malkander volgen onderscheiden. Ik druk ieder plaetze met de eige namen vande Tartarische Taele (als die inzonderheit in deze plaetzen gebruikelijk is) uit.

Reis-weegsche afstanden, of tusschen-wyten van eenige Plaetzen in Oost Tartarye.

OP den eersten dag uit Xynyam, Hooftstad van Leaò-tum,	{Op een afstant van	95	}Sineesche stadien.
Den tweeden dag tot de Beeke Chakay-Anga,	{Op een afstant van	85	}Sineesche stadien.
Den derden dag tot een andere Beeke, ook Chakay-Anga genoemt,	{Op een afstant van	70	}Sineesche stadien.
Den vierden dag tot Kiaghuklen,	{Op een afstant van	50	}Sineesche stadien.
Den vyfden dag tot Feyter,	{Op een afstant van	80	}Sineesche stadien.
Den zesten dag tot de Beeke Ciam,	{Op een afstant van	60	}Sineesche stadien.
Den zevenden dag tot de Beeke Seipery,	{Op een afstant van	60	}Sineesche stadien.
Den achtsten dag tot eene plaetze Couroni,	{Op een afstant van	50	}Sineesche stadien.
Den negende dag tot eene plaetze of dorp Sape,	{Op een afstant van	40	}Sineesche stadien.
Den tienden dag tot eene plaetze Quaranny Pyra,	{Op een afstant van	40	}Sineesche stadien.
Den elfden dag tot Eltem Eme Ambayaga,	{Op een afstant van	70	}Sineesche stadien.
Den twaelfden dag tot Ypatan	{Op een afstant van	58	}Sineesche stadien.
Den dertienden dag tot Suyen Nypyra,	{Op een afstant van	60	}Sineesche stadien.
Den veertienden dag tot Ylmen,	{Op een afstant van	70	}Sineesche stadien.
Den vyftienden dag tot Seuten,	{Op een afstant van	70	}Sineesche stadien.
Den zestienden tot het stedeken Kirin.	{Op een afstant van	70	}Sineesche stadien.

In alles 1028 stadien, dat zijn 369 Italiaensche mylen. Een Sineesche stadie begrypt 360 Geometrische schreden; en zoodanige duizend schreden doen een Italiaensche myle: en vier Italiaensche mylen gaen op een gemeene Duitsche myle.

Een Geometrische schrede doet vyf voeten: en een gemeene schrede of stap doet anderhalve voet.

[p. 194]

Het zal der moeite waerdig zijn, dat iemand, die meerder tyd heeft, dan ik, uit deze plaetzen eene reisweg-plaets-kaerte afbeeld en ontwerpt, en de zelve onder aen de Kaerte des Landschaps van Leaò-tum (die lichtelijk uit den Atlas van Vader Martianus af te schetzen is) hecht; hoewel daer in eenigzins de Noorder breette der plaetzen van dat Landschap, na de pools hoogte, als boven aengewezen word, te verbeteren is.

Ik zal noch in 't korte, een weinig byvoegen van het geen uit d'Inwoonders der Stad Ula verstaen heb: te weten, dat Hiucuta of Niucrita, welke eene Plaetze is, op deze streeke wel bekent, zeven honderd Sineesche stadien van de Stad Ula af legt: altyd naer het Noord-oosten of een weinig Noordelijker, aen te gaen.

Maer uit Hiucuta, langs de groote Riviere, Helung genoemt, (in de welke de groote Riviere Songoro, en eenige andere grooter Rivieren storten,) en voor stroom af, na 't Oost-noord-oosten te vaeren: is eene Reize van omtrent veertig dagen, en dan komt men aen d'Oost-zee, dat ik meen de Straet Anian te zijn.

Aldus heeft my, met eigen monde, d'opperste Krygs-overste, die in de Stad Kirin zijn verblijf, en deze zelve Reize gedaen heeft, en tot aen die zeer koude Zee gekomen is, verhaelt.