Noord en Oost Tartarye

Brief, van Vader Ferdinandus Verbiest uit Peking, Hooftstad van Sina, na Europa afgezonden: behelzende eene tweede Reize die hy met den Keizer van Sina, over de Groote Sineesche Muur, tot in Tartarye heeft gedaen.

DE Tartar - Sineesche Keizer is in dit Jaer van zestien honderd drie en tachtig, (zijnde het dertigste Jaer zijns ouderdoms) den zesten dag van Hooi-maend, te gelijk met de Koninginne zijn Groot-moeder, en met een groot gevolg, geraes, en gewoel van meer dan zestig duizend Menschen, en honderd duizend Paerden, na West-Tartarye gereist, en heeft van my inzonderheit begeert, dat ik weerom in zijn gezelschap zou gaen: beneffens eenen vah de twee Vaders, mijne mede gezellen, die ik daer toe zoude willen uitkiezen. Nu heb ik daer toe Philippus Grimaldi verkooren, als zijnde de oudste, en zonderling in de Wis-konst ervaren. De oorzaeken van d'ondernome Reize zijn veelerlei geweest. D'eerste was om het Krygsvolk, dat tot harde oeffeningen gewent is, zoo wel in tyd van Vrede, als van Oorlog, in geduurige beweginge en oefeninge te houden. Weshalven de Keizer in dit zelve (uit alle zijne Landschappen de voornaemste magt van Krygsknechten gelicht hebbende) wederom na deze Stad Peking gekeert is, na eene vaste Vrede, door het zeer wydstrekkende Ryk van Sina, gevestigt te hebben, en heeft in den oppersten Raed beslooten, alle Jaeren voortaen drie dusdanige Veldtochten te doen, en ieder op zeekere gezette Maenden, als in de welke hy, onder voorgeven van zich op de Jagt te leggen, terwyl hy zijne Krygs-knechten met het vervolgen en dooden van Harten, wilde Zwynen en Tygers oefent, hen een zeeker schyn, en gedaente of gelaet van vechten tegen weerspannige vyanden zou vertoonen, en aldus een voorspel van Veldslagen, die t'eeniger tyd zouden mogen ontstaen, maken: of ten minsten zoude hy hier door te voore komen, dat de Krygsknechten, inzonderheit de Tartaren, in eene langduurige ledigheit van Vrede, door de Sineesche wellusten en overdaden, niet zouden verzwakt en ontaerd worden. En in der daet, deze wyze des Keizers, van ter Jagt uit te gaen, verbeelde geheel en al de gedaente of schyn van Koningen en Vorsten, die ten Oorlog trekken. Want meer als honderd duizend Paerden, en meer als zestig duizend Menschen, voerde hy in zijn gezelschap mede, die, met Pyl en Boog, en een Zabel op zyde, voorzien, en in Troepen of Benden verdeelt waren, en hunne Vaendels, onder het geluit van Trompetten en Trommels, volgden, niet anders, dan of zy ten Oorlog trokken. En in het Jagen zelve omcingelden zy Bergen en Bosschen, met een zeer grooten omtrek, even als de genen, die gewoonlijk Steden belegeren. Ook droegen zy zich geheel en al op een zelve wyze, als de welke de Tartaren van Oost-Tartarye, in het Jagen, onderhouden. Wyders wierd dit Heir van Krygsvolk in een voor, midden, en achter-hoede, en in een rechter en linker vleugel of hoorn onderscheiden. De zorge van ieder hoede en vleugel wierd den voornaemsten Krygs-oversten, en byzonderen Koninkskens aenbevolen.

Maer dewyl deze gemaekte Veldtogt, tot eenen weg van meer als zeventig dagen, ondernomen wierd: (want de Keizer leide zich, van den morgen tot den avond, op de Jagt) en men de Lyftogt, en al het gereetschap, dat tot zulken lange Reize van noden was, en andere zeer veele beletzelen, ten deele op Wagens, ten deele op Kamelen, Muil-ezels en Paerden, langs een geduurigen op en afgang van Bergen en Dalen, voerde, zoo is 't naeuwlijks te zeggen, hoe grooten arbeid en moeyelijkheden zy alle dagen uitgestaen hebben. Want in dit gansch West-Tartarye (het word West-Tartarye genoemt, niet ten aenzien van het Sineesche Ryk, dat, ten aenzien van het zelve, ten Westen

[p. 203]

is; maer ten aenzien van 't meer Oost- Tartarye) ontmoet men geheellijk niet anders dan Bergen en Dalen. Alhier zijn gene Steden, geene Dorpen, jae niet een Huis. Alle d'Inwoonders leven verspreit onder Tenten of Hutten, en leiden meerendeels een Herders leven, slepende hunne Hutten geduuriglijk van 't een tot het andere Dal met zich, om beter en vetter Weiden voor hun Vee te vinden: alwaer zy alleenlijk Schapen, Ossen, Paerden en Kemels, voeden en aenqueeken: maer Verkens, Hoenders, Ganzen, en ander Vee, daer de Boeren Hoeven op andere plaetzen van overvloeyen, hebben zy geheel en al niet. Ik zeg, zy queeken alleenlijk dat Vee, 't welk d'onbebouwde Aerde, met Weiden en Gras, uit zich zelf voed.

Deze Tartaren is een lui Volk, en niet arbeidzaem: maer tot ledigheit en de Jagt genegen. Het zaeit noch maeit, en bearbeid met Ploeg of Egge de Aerde niet. Het eet meerendeels Melk, Kaes, en Vleesch. Het maekt ook zeekeren Wyn, die onzen Brandewyn gelijk is, daer het groot vermaek in schept, en, dronken geworden zijnde, Lichaem en Ziel overal, om zich te mesten, ter ruste neer smyt, niet anders als hun groot en klein Vee.

Het heeft evenwel zijne Offer-papen, die het Lamas noemt, en groot acht: en om die reden, en oorzake, verschilt het veel van eenige andere nabuurige Tartaren, als die byna genen Godsdienst erkennen, en overal, als Atheisten of Gods-ontkenners, leven.

Wyders, dewyl zoo wel die, als deze, alle Slaven, en tot dienstbaerheit der Heeren verplicht zijn, zoo treden zy, uit die oorzake, bezwarelijk tot onzen Godsdienst over, en hangen geheellijk van het wenken hunner Heeren af: welker zeden en Godsdienst zy geheellijk navolgen: te weten, na de wyze van het Vee, dat slechs hunnen weg gaet, daer men het leit, en niet, daer men gaen moet.

Dit gedeelte nu van Tartarye, voor zoo veel onder den Sineeschen Keizer behoort, is omtrent duizend Sineesche stadien, of ruim drie honderd Italiaensche mylen groot, leggende buiten de vervaerlijke Groote Muur des Sineeschen Ryks, en strekt van 't Zuid-oosten na 't Noorden.

Aldus heeft de Tartarsche Keizer, langs dusdanige woeste plaetzen, en langs de ruggen der Bergen, die byna aen malkanderen geschakelt leggen, en op veele plaetzen boven maten steil, en van den gemenen weg zeer verre afgezondert zijn, eenen weg van veel dagen reizens, dat Krygsvolk gevoert. Hy trok dagelijks ter Jagt, en reed voor het Krygsheir te Paerd, dikwils in heete Zonne schyn, met groot gebrek van water, en dikwils door groote plasregens. Veele der geenen, die in de voorige Jaren ten Oorlog getogen waren, hebben my opentlijk beleden, dat zy in die Krygs-veldtochten nooit zoo veele en zulke groote ongemakken en moeyelijkheden geleden hadden, als in deze eenige Jagt, en in deze gemaekte of gewaende Veldtogt. Zoo dat de Keizer zijn eerste oogmerk van deze aengevange Reize lichtelijk bekomen heeft.

Maer d'andere oorzaeke van d'aengevange Reize schynt geweest te zijn, om deze Wester-Tartaren, die onder zijn gezag zijn gebragt, in plicht te houden, en hunne raedslagen of pogingen stillekens tegen te gaen. En hierom heeft de Keizer, met zulken grooten Krygsheir, en pracht van Keizerlijke Majesteit, derzelver Landen doorboort: verzelt met eenige stukken geschuts, (te weten, met die geene, die ik in de voorige Jaren tot Peking van koper had doen gieten: die hy, indien het nodig was, tusschen de kromme of bochtige Dalen by wylen zou doen los branden, om, met het geraes des donders, dat tusschen de holte der Bergen, wyd en zyd weergalmt, die zelfde merkteekenen van Majesteit te toonen, die binnen de muuren van de Stad Peking, voor den Keizer, wanneer hy uit zijn Hof treet, verbeelt werd; 't geene door een lange ry, en met veel toestel gewonelijk toegaet: gelijk ook Trompetten, Trommels, kopere Cymbalen, en andere speeltuigen; die hem in het uit en ingaen van zijn Hof, met een vrolijk geluit ontfangen, en met veelerlei gequeel, zoo op het middag, als avondmael, de spyze aengenamer trachten te maken, tot prael van Majesteit, met zich heeft gevoert, om, met dien uitterlijken schyn en gelaet van die dingen, de oogen en ooren van die Barbarische Volken te verblinden en vervullen: want het Sineesche Keizerryk heeft, van alle outheit her, voor geene andere vyanden meer gevreest, als voor deze Tartaren, die, van der zelver Ooster-streeke beginnende, met een onmetelijke om trek van Volken, 't gansch Noorder en Wester Sina omringden: om welker inval, en, om zoo te zeggen, instrooming, verre af te weeren, heeft die oude Keizer der Sineezen een muur, door een stout bestaen, tegen deze Wester-Tartaren gestelt. Ik heb reets viermael die Muur overstapt, en perzoonelijk beschouwt. In der daed, de zeven wonderen des wae-

[p. 204]

relds in een gesmolten, konnen by dit eenig werk niet geleken worden. Ja het is minder, dat de faem by de Europers, tot noch toe, daer van uitgekreten heeft, als het geene ik tegenwoordig met mijne oogen gezien heb.

Hier komen my twee dingen te vooren, de welke die Muur tot aen den Hemel verheffen. Het eerste is, dat die niet alleenlijk over de vlakte, maer langs de hoogste kruinen der Bergen, op veele plaetzen, van 't Oosten na 't Westen, zeer verre zich uitstrekt, en allengs op en neer klimt: daer by geeduurige Bolwerken van Toorens,⁺ op een afstant van twee boogscheut weegs van malkanderen, hoog in de Lucht opsteken. Wy hebben in het weerom-keeren een: gedeelte van die Muur tot duizend en zeven en dertig Geometrische voeten, boven den Horizont, met ons gereetschap, bevonden.

Men moet 'er over verwondert staen, dat d'arbeiders tot zulken hoogte, ook op steile plaetzen, uit de onderste Dalen, die waterloos zijn, zulken grooten menigte van steenen, kalk, water, enz. hebbe konnen opvoeren.

Het ander is, dat die Muur niet met een eenigen en enkelen loop, maer ganschelijk met een menigvuldige kromte, langs, of neffens die uitgeholde bogten en draeyen der Bergen naer uitstrekt: zulks de zelve geen een eenige, maer een drievoudige Muur kan genoemt worden, die de gansche Landstreek der Sineezen en Tartaren omringt.

Zekerlijk, met beter raed en uitslag heeft onlangs d'eerste Tartarische Keizer van Sina en Tartarye, tot bescherming en beschut des Sineeschen Ryks, een voordeliger werk uitgerecht, als de Sineesche Keizer, de stichter van die Groote Muur. Want die zeer voorzichtige Keizer, na hy, eensdeels door wyze raed en voorzichtigheit, en ten deele door wapenen, alle de Wester Tartaren zich had onderworpen, heeft hen, tot meer dan drie honderd Italiaensche mylen van de Groote Muur, de scheidspael des Sineeschen Ryks, afgeschoveu, en hen aldaer van Land en Weiden overvloedig voorzien. Al het Land nu, wat tusschen hen en die Sineesche Muur leit, heeft die Keizer aen zijne Ooster-Tartaren uitgedeelt, die nu overal hunne Boere Hoeven of Gehuchten in die midden tusschenwyte gestelt hebben; hoewel deze Hoeven eenzaem zijn, en veele mylen van malkanderen afstaen. Wyders, indien deze Tartaren met malkanderen t'zamen spanden, zy zouden, zoo geoordeelt werd, niet alleenlijk gansch Sina, maer ook Oost-Tartaryen lichtelijk innemen.

Het is kenlijk, dat d'eerste Tartersch Keizer in Sina, door raed en schranderheit, de West-Tartaren zich onderworpen hebbe: want, onder andere middelen, die hy gebruikte, heeft hy de Priesters, Lamas genoemt, inzonderheit gebruikt, en die, met groote genegentheit en geschenken, aen zich verplicht gehouden. Dewyl nu deze Lamas, by de Wester Tartaren, in groot gezag zijn, zoo hebben die allengskens hen weten te overreden, dat zy zich zoo grooten Keizer onderwierpen.

Om deze zelfde oorzake ontfangt onze Keizer, die nu het Sineesche Ryk, en de beide Tartaryen bezit, ook die Lamas doorgaens met een weldadiger oog, en milde hand, en gebruikt hen, om die Tartaren in vrede en behoorlijke gehoorzaemheit en plicht te houden; hoewel hy de zelve Lamas, als ongehavende menschen, en van alle konften en wetenschappen ontbloot, in zijn gemoet verfoeit.

Die onmetelijke streke Lands, en groote menigte van Wester-Tartaren, heeft de Keizer in acht en veertig Landschappen verdeelt, en de zelve zich alle onderworpen en schatbaer gemaekt. En aldus kan deze Keizer der Sineezen, en van beide Tartaryen, die nu heerscht, met goet recht, de grootste en machtigste Monarch of alleenheerscher van den ganschen Aerdbodem genoemt worden, die zulke onmetelijke Landen en Volken, als in een lichaem t'zamen verknocht, te gelijk bezit, zonder gebiet van eenigen anderen Vorst tusschen beiden. Hy mag, zeg, ik, het alderwaerlijkste een Monarch genoemt worden; ja ook om die oorzake, dewyl hy alleen, en d'eenigste, zulken grooten menigte van Menschen, door zich zelven, alleen bestiert: want (het geen zeer wonderlijk en zeldzaem onder Koningen en Vorsten is) van het begin af, zedert dat hy het roer des Ryks aenvaerde, tot op dezen hedigen dag, heeft hy nooit iemant voor hem, of in zijne plaetze, toegelaten te heerschen: nooit heeft hy iemant, zeg ik, 't zy uit de Vorsten des Ryks, of uit de Kolaes, of uit andere Overheden, die by hem gemeenzaem zijn, of door byzondere weldadigheit, boven anderen, hem 't naest aen het hert lagen, toegelaten, dat die in de gemeene zake, door eigen en byzonderen raed, iet zou besluiten of vast stellen: ja, noch binnen de muuren van het binnenste Paleis, heeft hy ooit iemant, 't zy uit de gelubden, of uit jongelingen, of uit andere, die met hem van kindsbeen, opgevoet, en zijne

+ Deze Toorens staen op zommige plaetzen mede eenigzins van de Muur af, als boven werd verhaelt.
Hier gisse dat het gebergte, daer de Muur over gaet, mede by gemeten zy: want zy anders zoo hoog op alle plaetzen niet is, als wy elders gezegt hebben.

[p. *33]

Gesicht eener Sinesche Muer-poort in't Noorden waar door de Moscoriten in't Byk komen. P:204.

A.	de Stat XOGON KOTON.
B.	Een afgoden Tempel.
C.	Sinesche Wacht Tooren.
D.	Afgoden Tempel op de Muer gebourt.
E.	Sinesche twede wacht en Wachthuis.
F.	Voor Muer zoo vadem van de groote Muer af.

Hier werd elk Mensch die er in en uit gaat getelt.

[p. 205]

tydgenoten zijn, zoo gemeenzaem gehouden, dat die, na hun eigen goetdunken of welgevallen, iet zou: durven in 't werk stellen: het welk geheel zeldzaem, en als een wonder in dit slag van bestiering (inzonderheit indien wy de voorgangen der voorige Koningen aenschouwen) kan aengezien worden.

Deze Keizer straft alle, zoo wel grooten, als anderen van lager rang, met een wonderlijke billijkheit, na de misdaed die zy begaen, en berooft hen van hunne trap en waerdigheit. Hy zelf, na eerst de redenen en vonnissen van den Keizerlijken raed, en van ieder rechtbank gehoort zijn, beslecht en verricht alle en ieder zake door zich zelven. Weshalven zy volkomentlijk alle, van wat waerdigheit en stant zy zijn, schoon ook de naeste in bloede, voor des zelfs aenschyn, met de grootste eerbiedigheit, by hem staen, en hem, als een alleen heerscher eeren.

Wyders, wat onze zake betreft, zoo staet hier aen te merken, het geen ik te vooren van d'Offer-papen, Lamas genoemt, geschreven hebbe, te weten, dat die, van wegen of door de Staetskundige wyze van bestiering, by de Vorsten of Grooten van beide de Tartaryen, lichtelijk toegang vinden: maer om deze oorzake zal onze Christelijke Godsdienst zwaerder toegang by die Volken vinden. Deze Offer-papen vermogen by de Koninginne^* Moeder, die uit de Wester-Tartaren gesprooten is, en reeds den ouderdom van vyftig Jaren bereikt heeft, zeer veel, en hebben reeds haer hert t'eenemael, zedert veele Jaren, bezeten.

Dewyl nu deze Koninginne grootelijks in aenzien by de Keizer is, en uit de Offer-papen genoegzaem verstaen heeft, dat wy zeer strenge tegenstrevers van het overgeloof zijp, die zy belijd, zoo is het zeer wonder, ja kan als een mirakel of wonder daed gehouden worden, of het is zekerlijk een groot bewys van de Goddelijke magt en voorzienigheit, dat de Keizer, tot nu toe, ons met zulken groote weldadigheit, gemeenzaemheit en eere, boven de Lamas zelfs, ontfangt.

Wanneer, op deze geheele Reize, voorname Mannen, en andere Opperhoofden, om hun plicht af te leggen, dikwils tot de Tenten van de Koninginne Moeder traden, om na haer gezontheit te vragen, en ons ingesteken was, dat wy te gelijk met de anderen, plichts halven, tot haer zouden gaen, zoo verzochten wy aen den binnensten Hoveling, die alle onze zaken den Keizer overdraegt, raed, dat hy ons wilde bekent maken, wat in die zake van ons diende gedaen te worden. Dees, als iet anders doende, trat binnen, en quam, na de zake den Keizer bekent gemaekt was, aenstonds weer uit, en antwoorde aldus: De Keizer zeit, onnoodig te zijn, dat gy, om die plichten te doen, in de Tent van de Koningin treet. Uit dit bescheit hebben wy genoegzaem verstaen, dat het hert van de Koninginne weinig tot ons genegen was.

De derde of laetste oorzake van deze Reize was, dat de Keizer de behoudenis van zijn gezontheit wilde in acht nemen. Want d'ervarentheit heeft hem geleert, dat, terwyl hy in het Hof van Peking vertoeft, de gezontheit by wylen, door verscheide qualen, af neemt, 't welk hy, met dusdanige uittogt en oeffeningen, zoekt voor te komen: ja zijne gezontheit meer te versterken. Want in dien gehelen tyd, in den walken hy zich op de Jagt leit, onthoud hy zich van alle omgang der Vrouwen: en in dat talryk Heir verschynt niet een eenige Vrouw: behalve die gene, de welke in dienst van de Koninginne Moeder verkeren. Het welk in dezen Reistogt by geval geschied is: gelijk ook in de voorige Jaren, wanneer hy drie Koninginnen na de Hooftstad van 't Landschap Niuche met zich voerde, te weten, op dat zy de Grafsteden zijner Voorouderen, die aldaer opgerecht zijn, zouden eeren. Want zoo menigmael als hy, in de voorige Jaren, zoodanige togten gedaen had, heeft hy nooit, in zijn gansch gezelschap, een eenige Vrouw met zich gevoert.

Hier by komt noch, dat hy voornamelijk, door dezen uittogt, de Zomesche hitte, die in de Hondsdagen te Peking fel is, met de Koninginne Moeder, heeft willen schouwen. Want in dit gedeelte van Tartarye, is in Hooi- en Oogstmaend, de Lucht niet alleenlijk zeer verkoelende: maer de Hemel vertoont ook, inzonderheit in den nacht, een Winterzaizoen; zoo dat de Menschen niet alleenlijk kleeren, met wol gevoert, maer geheellijk bonte kleederen en velwerk dan aentrekken. Men kan nu d'oorzake van deze ongemene koude geven, om dat de gehele Landstreke vol Bergen, en hoog is: als na dier eenen wy, eene Reize van vyf of zes dagen, langs verscheide ruggen van Bergen, geduurig op klommen.

De Keizer begeerde te weten, hoe veel hooger die Berg, als de vlakke grond van Peking is, welke Stad meer dan drie honderd mylen van dezen Berg af leit, en beval, dat wy eene zekere wyze van meten zouden uitvinden. Wy hebben dan,

* Of grootmoeder.

[p. 206]

in het wederom keren, na wy de hoogte en afstant van meer als honderd Bergen, welke in die lange tusschen wyte ons te voore quamen, door een Wiskunstig werktuig uitgevorscht, en de ware hoogte, volgens de wetten in de Bergmeting vereischt, onderzocht hadden, na het gelijken der Bergen, tegen malkanderen, bevonden, dat de Horizont, of veel meer de ronde vlakte of grond van Peking, drie duizend Geometrische schreden lager zy, als d'opperste rug of top van dien Berg.

Dewyl daer en boven die Aerde zeer Zalpeterachtig is, zoo kan dat ook geen kleine oorzake van die groote koude te zijn gezeid worden. Wanneer men ook de diepte van drie of vier voeten d'aerde uitgroef, zoo haelde men die bevroren, en te gelijk het Ys zelf, daer uit.

Verscheide Wester - Tartersche Koninkskens quamen van drie, ja van vyf honderd Italiaensche mylen in 't ronde, met hunne Zoonen en Neven, om den Keizer te zien. Zy alle groeten ons doorgaens met groote erkentenis van weldadigheit, welke zy met oogen, handen, en gansche gebaeren des lichaems, opentlijk te kennen gaven. Want vele onder hen konden geen andere Tale, als hun eige, welke veel van de Oostersche Tartarsche Tale verschilt. Ook waren vele hunner aen het Hof van Peking ons te vooren gekomen: en eenige hadden ook onze Kerke gezien.

Op zekeren dag, eer wy aen dien Berg, het einde of oogwit van onze Reize, gekomen waren, ontmoeten wy, met Zonnen ondergang, een zeer oud Koninkske, dat van des Keizers Tenten weerom quam, en bleef, op ons verschynen, met al zijn gezelschap (dat vry groot was) stil staen, en vroeg, door den Tolk, wie van ons Nau Hoay gi was? Wanneer eene van onze knechten, achter aen volgende, met hand en stemme na my toe wees, dat ik die was, trat hy met een vrolijk en weldadig gelaet na ons toe, zeggende: Ik heb al voor langen tyd van uwen naem gehoort: vaert gy noch wel? Met het zelve gelaet keerde hy zich tot Vader Grimaldi, en vraegde, hoe hy voer? Met dit gelaet van zaken scheen ons eenige hoope toe, dat het zou kunnen gebeuren, dat t'eeniger tyd onze Godsdienst by dusdanige waereldsche Prinzen ingang zou vinden: inzonderheit zoo eenige vermakelijke Wiskonstige wetenschappen die deur eerst openden, en men met geschenken de gemoederen van die Volken streelde.

Maer indien deze weg t'eeniger tyd te onderstaen is, zoo schynt het veiliger te moeten beginnen van de verder afgelegene Tartaren, die van de Sineesche Muur meer afgelegen zijn, en van de gene, die onder het gebiet van 't Keizerryk van Sina noch niet staen, en zoo allengskens tot d'andere Tartaren door te dringen: en dat om vele redenen, die ik in't kort niet kan verhalen.

De Keizer heeft aen ons op de gansche Reize een zonderlinge weldadig en welgewogentheit betoont, en waerlijk zoodanige, als aen geen andere, 't zy van de Vorsten, of van die gene, die hem na in bloede bestaen: en dat zoo wel met woorden, als met werken, voor het gansche Krygsheir.

Op zekeren dag, als de Keizer ons in een wydstrekkend Dal ontmoette, in het welk wy den onderlingen afstant en hoogte van eenige Bergen, door middel van een Wiskonstig werktuig, uitvorschten, bleef hy, met het gansche Krygsheir en Hof-stoet, stil staen: en, noch verre van ons zijnde, riep ons luit keels, in de Sineesche Tale, toe, zeggende: Haò mo? dat is, vaert gy noch wel? Wanneer de Keizer na de hoogte van eenige Bergen in de Tartarische Tale ons gevraegt, en ik in de zelve Tale hem geantwoord had, keerde hy zich tot de omstaende Grooten, en sprak zeer goedaerdig, en te gelijk eerlijk van ons; gelijk de Oom des Keizers, die een van de voornaemste Overheden is, en toen des Keizers zyde bestuuwde, den zelven avond my verhaelde.

Dusdanige welgewogentheit heeft deze Keizer zelf meermalen aen ons geopenbaert: te weten, wanneer hy dikwils uit zijne Tenten, en van zijn eige Tafel, veelderleie gerechten, in het aenzien van alle Grooten, in onze Tente deed brengen. Ja hy beval by wyle, dat men ons in zijn Tente zou leiden, en dede aldaer eenige gerechten opdisschen. Zoo dikwils nu als hy ons eenige gerechten toezond, waren daer altyd eenige onder, die wy mochten eeten, als wy ons van vleesch moeten onthouden. Want de Keizer weet reeds zelf wel, dat dusdanige dagen van vasten, en onthoudinge van vleesch ons te voore komen: ja dikwils vraegt hy, door de zijnen, in dusdanige gelegentheit: of op dien dag onze Vasten ingegaen is, of niet?

De oudste Zoon des Keizers, volgende den voorgang zijns Vaders, toonde ons diergelijke weldadigheit. Wanneer hy, op zekeren dag, onder het Jagen, van het Paerd gevallen was, en de linker schouwder bezeert had, en hierom meer dan tien dagen lang in zeker dal stil bleef

[p. 207]

leggen, (alwaer wy ook met het grootste gedeelte des Heirs bleven stil leggen,) deed hy ondertusschen, terwyl de Vader verre ter Jagt getreden was, byna alle dagen, en dikwils tweemael op eenen dag, te weten, des Middags en des Avonds, gerechten van zijne Tafel in onze Hutten brengen.

Deze welgewogentheit des Keizers is zoo veel te meer aen de byzondere weldaed, en voorzienigheit Gods toe te schryven, alzoo hy tegen anderen, ook tegen Vorsten, hem na in bloede bestaende, onstantvastiger en veranderlijker is.

Al het overige, dat tot deze onze Reize behoort, en de zelve betreft, is het gene gelijk, dat op die Reize gebeurt is, die de Keizer het voorige Jaer na Ooster Tartarye ondernam, als wanneer hy my ook in zijn gezelschap mede nam: welke ik beide in de volgende Brieven ontwerpen zal: te weten, hoe wy, op de gansche Reize, op Paerden, en Koninklijke draegzetels gevoert zijn, en de Tenten, en Tafel van zijnen Oom, (aen wien de Keizer ons byzonderlijk aenbevolen had) gebruikt hebben. Hoe ook een groote weg, tot gemak der Koninginne^* Moeder, welke in een draegzetel zat, op die zeer lange Reize, met de grootste zorge en neerstigheit, langs meer als zes honderd mylen in het gaen en keren, (want wy keerden eenen anderen weg te rug) te weten tusschen Bergen en Dalen, geopent is. Over de Beken, ja ook over een zelve Beke, die dien weg, overal met veel krinkelen doorsneden had, wierden bruggen geslagen, en de ruggen der Bergen, zelfs ook steenige, met de grootste arbeid, tot vlakten gebragt. Voorwaer het is onzen Europianen ongeloofelijk, van hoe grooten bestaen en arbeid deze eenige weg geweest zy.

Andere dingen, hier toe behoorende, zal Philippus Grimaldi, in zijne Brieven, klaerder ontvouwen.

Wat nu de vrucht van onze Reize, en wat voordeel daer van in de Christen waereld toegekomen zy, heb ik reeds in de voorige Jaren, uit mijne Reize na Oost-Tartarye geschreven. Dit eenig alleen is nu genoeg te zeggen. De wil des Keizers heeft het aldus bepaelt; dien tegen te streven, ja ook, door het minste wenken, te willen te kennen geven, dat wy dit zouden willen af slaen, is even zoo veel, als deze gansche Bezending in het grootste gevaer te stellen. Ik heb evenwel reeds tweemael heimelijk met den grooten Hoveling, dien de Keizer doorgaens gebruikt, wanneer hy ons zijn bevel, of eenige welgewogentheit des herten bekent maekt, gesprooken. Ik heb, zeg ik, met hem gesprooken, en gebeden dat hy, indien het geheellijk zonder gevaer geschieden kan, zoodanig deze zaken by den Keizer bestelt, dat hy voortaen af laet, ons in zoodanig gezelschap mede te nemen, en ten minsten my, die reeds hoog in Jaren ben, t'huis laet: of altoos geen twee te gelijk belast den Keizer te verzellen.

Wyders, in die verre Reize, schoon ik zoo verre van de Stad Peking gereist was, heb ik evenwel de Brieven van de Gezelgenoten Vaders genoegzaem bequamelijk ontfangen: en zou den zelven antwoord hebben kunnen toezenden, indien de noot der zaken het aldus vereischt had. Want op die gehele Reize waren geduuriglijk loopers der Grooten, die doorgaens van de Stad Peking quamen en keerden. En alhoewel deze onze Togt en Reize in schyn zoo aenzienlijk en doorluchtig schynt, zoo kunnen wy evenwel dit daer van zeggen: dat geen Sineesche Zendvader in eenige zijne bezending ook het honderdste gedeelte dier moeyelijkheden, arbeid en ongemakken gevoelt hebbe, die wy doorgaens op deze gansche Reize geleden hebben: 't zy ten aenzien van de plaetze, of ten aenzien van de tyd en andere omstandigheden. Al het welk ik met weinigen niet kan voor oogen stellen. Maer dit heb ik met een ylende Pen, op de Reize zelve, te Paerd rydende, als zeker Dag-register, geschreven. Welk ik bid, dat met zulk een oog en gemoet mag aenschouwt worden, als met de welke ik die dingen nu schryve.

F. Verbiest.

Peking den 4 Octob. 1683.

* Of Grootmoeder.