Noord en Oost Tartarye

Crim.

HEt Crimsche Tartarye, anders Taurica Chersonesus genaemt, is gelegen, ten Zuiden, en Westen, aen de Zwarte Zee, ten Noord-oosten aen het Meotische Poel, en ten Noorden aen de woeste Landschappen der Riviere Nieper.

Het Volk, in 't Land der Crimsche Tartaren, is wel woest, en rouw; doch echter ontbeeren hun in 't geheel geene goede zeden. Als zy te Paerd stygen, en de hand aen de Zadel slaen, zeggen zy, God geve geluk: als zy aftreden, en de Reis gedaen hebben, danken zy God: mede als des morgens opstaen, en zich gewasschen hebben. Hebben Schoolen, en houden Vasten-dagen omtrent Paesch. Zy spyzen Paerden-vlecsch. By hun woonen Grieken, Armeniers, Arabiers, en Joden, onder Schatting, die zich op den Slaven-handel leggen. Daer word gezegt, dat de oude Inwoonders van dit Land de Besnydenis voor Mahomet gehad zouden hebben: zoo zulks waer is; zijn zy waerschynlijk gesprooten uit het Joodendom. Perecop of Przekop, is gezegt, een doorsnyding; hierom worden zy Pericopenser Tartaren geheten, alzoo by de engte, die dit half Eiland maekt, een Graft, of gegraven Sloot, en Vaert is. Deze engte word anders Preahaf en Proakaf genaemt.

Zy zijn van gemeene groote: geel-verwig: sterk van leden: breet van gezicht: kort-halzig: kleine oogen. Met Boogschieten worden zy van jongs geoefent. Hare klederen zijn Schapen-vellen. Haer Boogen zijn van Paerde-zenuwen. Haer Paerden noemen zy Bachmacken. Het is een teken van groote getrouwigheit, dat zy, op hun woord los gelaten, als gevangen zijn, om wisseling te bezorgen tegen eenig Christen, die onder hun gevangen is, weder keeren, als zy niets uit konnen rechten, of de wisseling bevorderen.

Zy zijn haren Chan zeer gehoorzaem. Voeren een streng leven. Steelen van den Uitlanders al wat zy konnen. Dulden onder hen geen vremden, als Koopluiden.

Het Land, en den Wyn-stok, word daer gebouwt door Christenen, Jooden, en geplante Slaven; want zy dien arbeid zich onwaerdig achten. Den roof van Menschen, die zy steeds maken, verkoopen of vermangelen zy te Caffa, een Stad, op haer half Eiland gelegen, doch onder den Turk, tegen Paerden, Pylen, Stoffen, enz. gelijk ze de schoone jonge Dochters na Konstantinopolen, Synope, Trebisonde, Persien, en geheel na Indiën verzenden, ter koop. De zommige oefenen zich in konsten, maer de meeste ten oorlog.

Voor omtrent vier honderd en zestig Jaren begonnen de Tartaren dit hangent Eiland eerst te bezitten; als wanneer zy een Volk, dat nu vernietigt of t'onder is

[p. 568]

gebragt, en genaemt was Poloniktzen, of Polontzen, hebben verdreven.

Beneffens Caffa, zijn noch verscheidene andere plaetzen op dit Eiland, die onder den Turk gehooren. Daer zoude in de Stad Caffa verscheidene, zoo Grieksche, Armenische, als Latynsche Christen Kerken zijn.

De Veldtochten dezer Crimmen gaenal te Paerd, en zoo gezwind, dat zy eens quamen gereist met tachentig duizend man, uit haer Landstreek, tot Canatop, meer als honderd vyftig myl, in elf dagen.

Paerde-vleesch onder den Zadel, is, by haest, hun spys, als wanneer het zweet des Paerds de zauce zy. Haer Paerden zijn snel lopend, en sterk: doen daegs eene streek, zonder rusten. Haer Tael komt met 't Turks bykans over een, en verschilt als Hoog-en Neder-duitsch. Zijn geboorene vyanden van de Christenen, en meinen God daer mede dienst te doen. Onder zich, en in 't byzonder, zijn zy rechtvaerdig, en woord-houdende: niet bedriegelijk: geven zelden valsche getuigenisse. Zy zijn wel Leen-mannen der Turken, doch echter wyst den Chan zijn Navolger aen. De Turk zend aldaer, by verandering van Chan, eenen Standaerd. Zy konnen op de been brengen twee honderd duizend man. Zy vechten by hoopen, ongeschikt, in 't wild, van drie of vier duizend man t'effens. Honderd treden verre reiken hare Pylen toe. Zy onthalen hunne Slaven, die zy in 't Land houden, en tot den Akkerbouw en Schapen-hoeding gebruiken, als haer eigen zelven. Zy dooden niet gaern haer vyanden; wes zy strikken mede voeren, die zy de vyanden om den hals werpen, welke, zy van 't Paerd rukken, en mede slepen.

Zy woonen noode lang op een plaets; waerom onder hun een vloek is, die zy in toorn malkander wenschen, dat zy moge woonen als Christenen, en hun eigen drek rieken: en of zy schoon Steden bezitten, van ouds door de Christenen gebouwt, zoo houden zy zich echter meest te Velde, en beminnen de verhuizinge. En gelijk zy plat en leelijk van aenzicht zijn, zoo vind men echter veele den Europische Christenen gelijk, onder haer; 't geen ontstaet, om dat zy zoo veel Poolen, Lijflanders, en andere Christenen, weg-gevoert hebbende, daer door vermengzel van Volkaert hebben bekomen.

In het Crimsche Tartarye word nu gezegt, zeven voorname Steden te zijn, behalven de kleinderen: als, Caffa, (welke plaets, als gezegt, onder het Turksche gebied staet) die de voornaemste is; Criminda, of Crimensa, Carasu, Bachasarai, Giuslene, Baluchelava, en Chierche. Ieder Dorp heeft een Put; waerom de Dorpen ook Coi, of Put genaemt worden.

De Crim Tartersche Konink, of Chan, noemt zich in zijne Tituls Konink der Nagaeyers, Cirkassers, Konink van Malibase, en groot Tartarye.

Het Land is plat; en vermits 't veeltyds daer hard waeid, de Lucht zeer kout, niets hebbende tot beschutting. Daer zijn vier Rivieren, doch niet zeer zwaer, en ondiep: zy zijn genaemt Alma, Cabarta, Bejesula, en Carasu, daer een houten brug over legt, aen de Stad Carasu. Daer zijn schoone Weiden, en Vee overvloedig, Koeyen, Schapen, Kemels met twee bulten, en veel gevogelte. Daer is goed Water, doch het beste omtrent de Zee-kant. Visch valt daer overvloedig.

Aen de Zee-kanten wast veel vrucht, van Appels, Peeren, Pruimen, en Karzen; maer binnens Lands, op de vlakte, wasschen zelve geen Boomen, als alleen aen de Oevers van de Rivieren. Tulpen wasschen aldaer overvloedig in het wild. Daer en is geen wreed gedierte; maer Hazen, in overvloed, die zy met Honden en Valken vangen.

Deze Tarters eeten weinig Brood, doch veel Vleesch. Haren aengenaemsten drank is Paerde-melk, die zy op een byzondere wyze weten toe te maken, zoo, dat daer van dronken worden. Zy zijn gewoon op Feesten in 't ronde, en elk even veel te drinken. Eeten op de aerde neder gezeten, aen een Lederen Kleed, of Tapyt, daer zy mede op zitten: en of zy schoon veel Melk hebben, zoo maken zy echter slechte Kaes. Zy zijn zeer gastvry: de vremde worden onder hen wel onthaelt.

Als zy Wyven ten huuwelijk nemen, word de Coggia, of Priester, tot getuigen van 't verbond genomen, en der belofte, die 'er tot den Bruid-schat, over en weder gedaen worden. Zy belooven zoo weinig als 't mogelijk is. Het Feest duurt drie dagen. Zy nemen zoo veel Vrouwen als voeden konnen; behalven de Slavinnen, die mede voor By-wyven dienen; doch dezer Kinderen door de Vader, als het Luiden van gemeene staet zijn, worden verkoft.

Den oorlog is haer meeste konst. Zy weten, zonder nootwendigheden of trein na te voeren, veele Maenden zomtyds om te trekken. Elk draegt alle zijn behoeften by zich op het Paerd: den Zadel dient voor 't oorkussen: het kleed voor bultzak; en den mantel voor Tente, die zy met houtjes opzetten. Hare Paerden gaen nimmer onder dak; zelfs in de Winter, weten zy het

[p. 569]

voeder van onder 't Sneeuw van daen te halen. Zy slaen groote acht op hun Paerden, en hebben voor een spreekwoord; zijn Paerd verlooren, is zijn Hooft verlooren. By tienen zijn zy geschaert; en voor ieder tien-tal is een ketel, om te kooken; een fluitje, om te zaem geroepen te worden; en een grooten lepel van hout, of leder, om uit te drinken, daer by gelegentheit de Paerden mede uit dringen: ook word 'er nai-tuig mede gevoerd, om de Zadels, en Toomen, by nood te herstellen. Zy zitten zeer kort te Paerd, hebben het Toom aen eene vinger van de linkerhand, waer in zy den Boog mede houden. Zy gebruiken, in plaets van Harnassen, Malie-zakken. Des Winters, als de wateren bevrooren zijn, doen zy den meesten krygs-togt.

Als zy op Roof uit zijn, geven zy aen hunne Paerden geen eeten, voor 's avonds; in meininge dat alzoo beter loopen: de buit word gelijkdeelig verdeeld, zoo wel onder den geenen die in 't Leger blijven, als die zelfs uit trekken, en rooven: het tiende deel is voor den Chan. De krygsknechten zijn niet gezoldyt, maer dienen alle op den buit, behalven dat de Chan eenige honderd wachtschutten heeft. Hunne grootste Koophandel is in Slaven.

Die een moord doet onder hen, ook valsche getuigen, worden gespitst; die grovelijk steelt, gehangen. In Burgerlijke twist of verschil, worden alle zaken, by getuigen, door een Rechter afgedaen, zonder uitstel, en aenstonds voltrokken, zonder beroep.

Zy zijn zeer goede Mahometanen, en Godsdienstig; trachtende hunne Slaven, met belofte van vryheit, daer toe te brengen, dat zy verlochenen, gelijk ook veelmaels geschied.

Hunne dooden begraven zy in kisten op 't Veld, in zeer diepe kuilen, leggende steenen, zoo op 't hooft als voeten: de geene, welke van de naeste vrienden het Lijk begeleiden, werpen aerde op het zelve, zeggende, God vergeve hem zijn zonden.

Haer Munt zijn Aspers, ook Realen, en Ryksdaelders.

Hare wooningen zijn zeer slecht, de meeste van steen, en mortel, gedekt met planken, hebbende palen in de aerde gezet, daer takken van Boomen tusschen in gestooken zijn: daer het meeste Gras is, zetten zy des Zomers veeltyds zich neder; als wanneer zy op Karren kleine huisjes mede voeren.

De Konink of Chan heeft vyf Serails, welke omringt zijn van een hooge muur, dog niet sterk: de deuren zijn van Yzer; de kamers zijn verguld, en beschilderd: welke Serails in verscheide Steden zijn.

De aenzienlijkste Dorpen zijn aen de Zee-kant. Daer is een Stedeken, Mancup genaemt, gehouwt op een Berg, bewoont meest van Joden; doch daer is een Tarters Bevelhebber, alwaer de meeste Schatten van den Chan zijn, en daer hy zich verschuild by tyd van onlusten.

Op het Eiland Rhodes worden van de Koninklijke geslachten, welkers Ouders overleden zijn, Zoonen gehouden, daer zy gelijk als gevangen zijn, doch echter eerlijk onderhouden worden. Indien dan den Heerschenden Tarterschen Chan, tegens wil van den Grooten Heer, of zijn belang doet, zend hy zomtyds, met een Leger krygs-knechten, een dezer Princen na den Crim, en doet zoo den Heerschenden Vorst van den Troon werpen, met den anderen te verheffen.

Het half Eiland Crim word het Taurische genaemt, om dat het van ouds bewoont wierd door Scythen van het gebergte Taurus; heeft omtrent twee honderd vyftig mylen in den omvang, te weten, vyf en dertig mylen in de lengte, van 't Noorden na 't Zuiden, en vyf en vyftig in de grootste breete. De engte die het aen 't vaste Land hecht, is maer een myl breet.

De Moeders in de Crim, baden de Kinderen dagelijks om hen te versterken. Het gemeene Volk drinkt water, en de rykste Luiden Merrien-melk, en Brandewyn.

Crim, is in 't Tartarisch sterkte gezegt. Dit Land is van zijn aert steenig en droog.

Te scheep word daer alles toegevoerd, gelijk mede van hen de Schepen geladen weg gaen.

Als zy te Velde zijn, stellen zy hunne Wagens, en Tenten, als of het een Stad ware. Olla, is God in haer Spraek gezegt, 't geen weinig schynt te hellen na het Hebreeuwsche El; gelijk men meer woorden zegt onder haer te vinden, den Syrische en Hebreeuwsche Tale gelijk; 't geen de zommige voor een bewys nemen, als of zy van de Jooden zouden gesprooten zijn, die weg wierden gevoerd.

Het Paerde-bloed, en Melk, is daer Artzeny. Deze Tartaren zijn sterk in het gezicht. Aen de eerst-gebooren Kinderen worden de neuzen plat gedouwt. Als zy iemand groeten, buigen zy zich: aen die in achting zijn, vallen zy te voet, en omhelzen de knien; zetten de vinger op de mond, en schudden een weinig het hooft.

Wat verwoestinge, en afgryzelijke invallen, deze Crimsche Tartaren op Chris-

[p. 570]

ten Landen hebben gedaen, byzonder in den Jare vyftien honderd een en zeventig, is by Hackluit, Engelsch Schryver, in het breede te zien.

Het Landschap Crim, word by Guerapse, Arabiesch Schryver, genaemt het Land der Cimmeriens. Hy zegt, dat een Reiziger, met Karren, van nooden heeft drie Maenden, om te komen van Chouuarzama tot in de Crim. Tusschen deze twee plaetzen was, eer dat Tamerlaen de verwoestinge aenstelde, een overvloed van alderhande leefs-middelen: 't was daer veilig te reizen: veel Steden en Menschen zag men daer, die te zijner tyd alle verwoest wierden, zoo, dat 'er niet eene Ziel over was gebleven.

Dit Landschap Chouuarzama, mag men gissen, verre boven de Rivier Jaick, en in Kalmakkia, of Mugalia te hebben gelegen; alwaer heden wel Menschen zijn, doch alle woest, en wild, zonder vaste wooningen. Ten ware het Chowarezmia was, daer boven van gesprooken is.