Noord en Oost Tartarye

Het landschap Turkestân:
Beneffens eenige Mawaranarsche, dat is, Over-Oxusche, en bygelegene, zoo Persische als andere gewesten.

TUrkestân of Turquestan, dat is, Turken-land, of aeloud Turkye, en Dest; anders ook by d'Arabische Schryvers, op Arabisch, Balas al Turk, dat is, Landschap of Land van den Turk, genaemt, heeft in 't Ooste tot grenspalen, volgens Warnerus, Chatai of Kathai; anders, Sina: in 't Zuide, Destrabak, en de Moskovische Velden in 't Noorde, Bedaghschaen, Kismir, of Kachemire, en Tibet: ten Weste, beneffens Charelem, en Dagistan.

Van Turkestan, of der Turken Land, zegt den Ridder Temple, in zijn Boek Miscellanea genaemt, het derde gesprek van der Helden dapperheit, als volgt:

‘De Turken waren een stam van de Oostersche Scythen, en word hun oorspronkelijk Land geplaetst, door zommige op de Noord-oostersche, en door andere op de Noord-westersche Kust, van de Kaspische Zee.

Turkestan, volgens Abulpharai, is een wydstrekkent gedeelte van Asia, tusschen het oprechte of groot Tartarye, ten Noorden, en tusschen het Ryk des Grooten Mogols, ten Zuiden, gelegen; des zelfs gedeelte paelt mede aen 't Landschap van Chorasan, (by wyle word ook onder de naem van Chorasan eenig Landstreeke in Turkestan, en Mawaranahr, begrepen; welk Chorasan, of een gedeelte van dien, anders Usbek, mede genaemt word.)

Evenwel, eenige nieuwe Schryvers wilen dat'er ter gemelte plaetze geen Turkestan, als een eigen Landschap, met die naem en zy; maer dat in die omstreeke, het Koninkryk Thebet of Tobet, met andere gewesten zijn geplaetst; en dat Turkestan is een algemeene naem, van verscheide Heerschappyen gezamentlijk; zoo als de Stad Caskar, en Jarcend, onder de Hooftsteden van Turkestan worden getelt, en vervolgens mede het gewest Caskar, en andere bygelegene Rykskens en Prinsdommen,

[p. 453]

gelijk als ook, Ciarcia, Pein en Cialis zelve, mede een gedeelte van Turkestan worden gerekent.

Het Landschap van Pein, gelegen tusschen 't Ooste en Noord-ooste, begrypt veele Steden en Kastelen, en is, zoo gezegt word, vyf dagen reizens lang: andere dryven dat Pein in de Nabuurschap van Turquestan gelegen is; zoo dat, in 't algemeen gesproken, veele Over-Oxusche, en andere Landschappen, Horden, Veld- Prinsdommen, Heerschappyen en Rykskens, die van onderscheiden gebied zijn, met de naem van Turkestan, volgens dit gevoelen, zijn bekent; buiten de byzondere benamingen, waer door zy van malkander afgescheiden zijn; gelijk als Gelderland, Holland, Zeeland, enz. onder de naem, zoo wel van Holland als van Nederland, in buiten gewesten zijn bekent; behalven dat zy in 't byzonder hunne eigene namen dragen.

Ter tyde van Tamerlaen, bewoonde de Turkomannen het gebergte, daer zy hunne Hutten hadden, beminnende het zelve voor 't vlakke Land.

Het gewest evenwel by de meeste, met de eigene en enkele naem van Turkestan, noch hedendaegs bekent, heeft zijne eigene Princen en Vorsten, die zich meest te Velde houden, en een omzwervent leven leiden, dryvende groot en klein Vee voor zich: zommige van die zijn mede onder de naem van Tartarsche Kozakken bekent.

Het grootste gedeelte dies Lands van Turquestan is vlak Veld, en niet onbebouwt; wiens Zuider einde het gebergte van Mogolistan is, waer uit veel waters vloeid.

Het Noorder einde van dit gebergte is voor een gedeelte het Landschap van Schas, en voor het ander gedeelte Reskostan. Aen het Wester einde des zelven gebergte is een zeer groote hoogte.

Uit her gebergte, bewesten Kasger of Caskar, in Turquestan, storten verscheide Rivieren, waer van eenen Tenen genaemt is; welke wel eer tot in Kasger, tusschen het Land heen, vloeide: maer Mirza Abubecer deed de zelve, na dat hy de Stad Kasger verwoest had, verleyen, daer zy nu haren loop heeft.

Ulug Beig steld in al Turk of Turquestan, de Steden Chotan, Almalig, Kabaligh, Antun, Celuram, Kara-kum, Chanbalig, Tencabâsh, Manzi, en Kankadoroch.

Schikardus zegt, inter Persiam atque Turcas Fluvius Gichon pro termino constitutus est.

Dat is:

Tusschen Persien en de Turken strekt de Vliet Gichon tot eene grenze.

Het Landschap Turquestan had, volgens Haithon, de Armenier, in 't Jaer dertien honderd en zeven, bewesten, voor zijn grenzen, het Ryk Chorasmie; bezuiden; de Woestyne van Indiën; benoorden Georgia, 't geen heden zeer verre van daer gelegen is; en beoosten, Tarsen. Daer waren weinig goede Steden: men vond' er groote vlaktens, en goede Weiden. De Inwoonders (zegt hy) zwerven in Tenten, en zijn Veehoeders. Een der grootste Steden wierd toen genaemt Ocerra. De Menschen drinken daer Bier en Melk; eeten Visch en Vleesch.

Volgens de zelve Haithon, zoude Turquestan een ryk Land wezen, en daer Zilver-, Yzer-en Kooper-mynen zijn: daer zoude Aluin, Wyn en goede Paerden vallen. Cluverius schynt van gevoelen te zijn dat deze Turkestanders of Turken, de Volkeren zijn waer van den Propheet Ezechiel spreekt, Cap. XXXVIII. vers 1. Wyders⁺ geschiede des Heeren Woord tot my, zegende: Menschen kind, zet uw' aengezichte tegen Gog, het Land van Magog; den Hooft-vorst van Mesech ende Tubal: ende propheteert tegen hem, ende zegt, Zoo zeit de Heere Heere: Ziet Ik wil aen u, ô Gog, gy Hooft-vorst van Mesech ende Tubal. Ende Ik zal u omwenden, ende haeken in uwe kaken leggen: ende Ik zal u uitvoeren, midsgaders u gantsche Heir, Paerden ende Ruiteren, die altemael volkomen wel gekleed zijn, eene grooste te vergaderinge, met Rondasse ende Schild, die altemael zwaerden handelen. Perzen, Mooren, ende Puteêrs met hen: die altemael Schild ende Helm voeren. Gomer, ende alle zijne Benden; het huis van Togarma, aen de zyden van 't Noorden: ende alle zijne Benden: veele volken Met u. En lager, Cap. XXXIX. vers. 1 en 2. Voorts gy Menschen kind, propheteert tegen Gog, ende zegt, Zoo zeit de Heere: Ziet Ik, wil aen u, ô Gog, Hooft-vorst van Mesech ende Tubal. Ende Ik zal u onwenden, ende eenen zes-haek in u slaen, ende u optrekken uit de zyden van 't Noorden: ende Ik zal u brengen op de bergen Israëls. Maer Ik zal uwen Booge uit uwe slinker hand slaen, enz.

De Hooggeleerde F. Spanheim schynt daer heen te hellen, dat de Propheet hier van de Scytische volkeren in 't algemeen komt te spreken.

Men wil dat deze Turkestanders of Turken, voormaels door de Caucazische of Kaspische Poort, heden Derbent geheten, ingebroken zijn geweest, en de bergen Israëls, door die weg, ingenomen hebben gehad.

Turkestan of Turquestan, word anders Tagalistan mede genaemt. Beoosten Turkestan

+ Ziet de Kant- tekening in de Bybel over deze plaets.

[p. 454]

lag van ouds het Landschap der Sacen; welke volkeren vry bezadigt en Burgerlijk leefde: des zelfs Steden worden gezegt geweest te zijn, volgens Cluverius, Taskent, Cotam, Caskar en Jarkem.

De Arabische Schryvers Arabsjades, die het Leven en Daden van Timurlaen beschreven heeft, steld de grenspalen van Turkestan, dat is, Dist of Dest, aldus.

De grenspalen des Lands van Dist of Dest, zijn ten Zuiden, de Zee Kolzum, of Dist, dat is, d'Arabische Zeeboezem, en de Middelandsche Zee (verstaende de Kaspische Zee,) ten Oosten de Koninkryken van Chorasmie, Atrar, Sagmak, en het Land der Geten, beneffens de Sinezen; met de Ryken van Moegal en Chata: in 't Noorde Siberien, Berar, Kaphär, met Bergen en loutere Woestynen, vervarelijk voor Vogelen en Beesten: in 't Oosten is Rusland, Bulgarien, en al de Landen die de Christenen bewoonen.

Abdalla in zijne Verhael-schriften van Sina, zegt, benoorden Chataya is een boers Volk gelegen, die genaemt zijn Giden; en van de Moegalen, Karachatay, wiens Landschap gelegen is naby de Moegaelsche Velden, en Turkestan.

Tareton leit van Samarkand achtien dagen reizens; ook achtien dagen reizens van Andrezan, in het midden van Mogolistan.⁺ Doch zommige zeggen, deze plaetze te vinden is tusschen Caskar en Chotin, in Turkestan.

Chezez is, volgens Warnerus, eene Landstreeke, in het Landschap van Turkestan, waer van de Hooft-stad Itil genaemt word: die na allen schyn heden in wezen niet en is.

Uit zeker Meir in Turkestan, Scheron genaemt, stort een Vliet, Lu genaemt, en schynt die eertyds door de Stad Itil, geheten, heen te schieten.

De meeste Inwoonders van die Stad waren eertyds Mahometanen, en zommige Christenen, doch weinig Heidenen. Behalven de Turksche Tale, spraken zy noch eenen anderen Tael: zommige waren bruin van Aenzicht, en andere blank. De Heidenen verkosten aldaer hunne Kinderen.

Abulseda steld, na voorgang van Arabische Schryvers, in Turkestan, de Steden Kariyah, Jadidal, Yangikant, of jengikent, jand of jend, Farab, Estijah, Balagagun en Caskar, tot Hooft-stad van Turkestan; als mede Karakum, in de laetste gewesten der Turken; na 't Ooste steld hy Taroes, boven de grenzen der Turken.

⁺Het Koninkryk van Kotan, en by Trigaut Quotan genaemt, het welk Markus Paulus en Ananie, ook in Turkestan of Groot Turkyen plaetzen; word gezegt lang te zijn acht dagen reizens.

De Hooft-stad is ook Kotan genaemt.

Kotan is, volgens Ulug Beigh, een Stad der Turken, boven Burkand, en op deze zyde van Caskar. Zy zoude ryk van Inwoonders zijn. Is gelegen tusschen 't Oost en Noord-ooste: en komt men van daer, volgens Ananie, over den Berg Imaus.

De Landen van Turkestan en Usbek, leveren veel Kamelen, Drommedarissen en Paerden uit.

Uit de mond van eenige Kozakken, die in Turkestan, en het Boecharen Land hadden geweest, word my uit Moskou, in 't Jaer 1694, het volgende geschreven.

Turkestan, by de Russen genaemt Turchestan, is een groot gewest, daer eenige Steden in zijn, beroemt door Bucharen en andere Tartars; de Steden zijn niet groot; met gevlochte Tuinen, daer Aerde tusschen geworpen is, bevestigt met grachten rondsom; zy hebben daer geene Stukken of Geschut; tusschen die Steden, in het Veld, zwerven Tartars, die van deze Volken, Kozaksche Orda genoemt worden, zijn Mahometanen, spreeken Tartars, bestaen meest in Ruitery, zijn goede Zoldaten, met Boog, Pyl, Lans, ook lange Roers, die uit Indiën bekomen, voorzien, hebben Boom-wolle Lonten, schieten ook net: komen Jaerlijks rooven op de Vlekken die boven aen de Irtis en Oby zijn, en verkoopen de Menschen. In Bucharen Land, daer de Russen zeer aengenaem zijn, en heeft den Buchaerschen Konink eene gansche Lijf-wacht van Ruszen, die hare bezondere wooningen hebben, en by haer Religie blijven.

Turkestan word beheerscht, als ook de boven gemelde Tartaren door eenen Prins of Konink, genaemt Teftichan, die onder de Buchaerschen Prins staet. Van de Rivier Darja wiste hy te zeggen, dat in een byzonder Meir, dat by hun Sina More, of blaeuwe^* Zee word genaemt, stort, en zoude ongevaer zeven of acht Russche mylen of Worsten aen zijn uitgang, meer of minder breet zijn: de Kozakken zijn aen den Teftichan gezonden geweest met een Afgezant, om over de invallen der boven gemelde Kozaksche Orda te klagen, maer alzoo de zelve daer gestorven is, zijn zy uit Bucharen weg geloopen, en van daer eenige op Tobolsk, de andere op Astrakan te rug gekomen. Deze Zomer is de Kozaksche Orda met drie of vier honderd man op de roof geweest, onder de Vlekken van Tobolsk, maer tamelijk ver afgelegen, doch zijn door de Russen geslagen, vyf gevangen worden herwaerts gebragt.

+ Warner.

+ Trigaut

* Kaspische, Men noemt anders te dier oord, alle groote Wateren of Meiren blaeuwe Zee, of blaeuw Meir.

[p. 455]

Voorlede Jaer zijn by my geweest Tartars, die van de Mahometaensche Religie niet weten, maer als willen bedanken of bidden, slaen beide de handen t'zaem, en zetten de handen en oogen na den Hemel, zeggende, groote God die Hemel en Aerde heeft geschapen, beloone of beware U; en zeggen, dat zy den zelvigen eenigen God aenbidden, en de verryzenis des vleesch gelooven, maer met eenige verdichtzelen van de verhuizing der Zielen, en zijn de oprechtste eenvoudigste Menschen, die ik van die Natie gezien hebbe. Dus ver gemelte Brief.

⁺De naem der Turken is in Asia, volgens Horn, zeer oud, en spreekt Herodotus (zegt hy wyders) al van Tyrcas. Plinius en Mela, plaetzen de zelve tusschen het Meotische Meir, en Kaspische Zee; schoon de zelve zeer wyt en breet door geheel Scythien verspreid zijn geweest: de grootheit der zelver naem is ruchtbaer geweest, van de Sinesche grenzen af, tot aen den Tanais toe. Veele willen dat de Turken en Tartaren van ouds een en het zelve Volk zijn geweest, hebbende een en de zelve Prins en Overste, tot de tyd van eenen Oguz Chan, welke twee Zoonen hadde nagelaten, Kajud, en Gekelp, die onder zich niet konden vereenigen; des is 't gebeurd dat deze der Turken, en die der Tartaren Konink is geworden, volgens de Persische Historie van eenen Mirkond, vertaelt by Gool, welke wyders zegt, dat

Turc de oudsten Zoon van Japhet was, die zijn Zetel had in 't Landschap Selingai; wiens Broeders waren

Chazar, die zich aen de Oever van de Rha of Volga neder zette, daer hy een Stad na zijn naem stichte, waer van een volk quam Chazarien genaemt, en de Nabuurige Zee Chosar of Caspium geheten wierd.

Rous, stichter der Russen.

Gaz zette zich neder, dicht by Bulgarien, daer hy het volk Alani geheten, stichte, die de zelve was met As, welke in Noorwegen en Ysland, als een grooten God van ouds ge-eerd wierd, van wiens afzettelingen Gazitae genaemt, den Persiaenschen Schryver zegt, zy het slimste volk onder alle Turken te zijn.

Tzyn, die zeer verstandig was, en de konst vond van Zyde te teelen, te Schilderen, en te Verwen; welk misschien Vader en voortplanter der Sinezen is geweest.

Saclap woonden in Siberien, waer van zeker volk afkomstig is Saclabitae geheten, die, om de groote koude, huizen onder de Aerde bouwden.

Kemari omtrent Bulgarien zich onthielt, die twee Zoonen had, Bulgar en Purtas, welke kleederen hadden van Zabels-vellen en andere Pelteryen.

+ Horn.

Volgen de Koningen der Turken of Turquestanners.

TUrk dan die de eerste grondslag van het Scytische gebied leide, en Wetten maekte, leefde twee honderd en veertig Jaer, zoo den Persischen Schryver wil.

Almanzi was de tweede Turksche Konink, Zoon van Turk, die in hooge ouderdom stierf.

Dibbakoui de derde, Dib betekent Eer, en Bokoui Groot; waer van misschien de Kaspische Zee, de Zee Bakouje is geheten.

De vierde was Kujuc, die oud stierf.

De vyfde Alenxia, die het eerste de naem van Chan of Chacan, dat is, Keizer droeg; hy hadde twee Zoonen, tweelingen, Tatar en Mogol, tusschen welke⁺ Alenxia het Ryk verdeilde; gevende aen Mogol het Oost en Noorder gedeelte, en aen Tatar het Zuid en Wester gedeelte.

Aen Tatar volgde in het gebied na malkander

Tatar, Jouka, Alhensia, Eisely, Ates, Ardou, Serich de laetste van die stam, onder welke het Ryk verdeelt en verscheurt wierd.

+ Andere leiden de naem Tatar van een Riviere af.

Volgen de Mogolsche of Moegaelsche Koningen.

MOgol, die vier Zoonen achter liet, als, Kara, Ari, Cur en Ouz Kara Chan, die Mogol in 't gebied volgde, zoude zich opgehouden hebben in Karakarom, tusschen twee Bergen, Eratak en Carbak geheten.

Ouz was de derde in 't gebied, van wien gezegt word, dat hy Sina innam, en beheerschte, ja hy bragt alle de Tartersche en Moegaelsche Volkeren onder hem: hy bragt mede de Boecharen t'onder, en het Land, heden Turquestan genaemt. Hy verdeelde her Turksche en Moegaelsche Volk in veele Natien, ieder byzondere namen gevende, als Igur, Kaukeli, Kipschak, Karlig, Chalazi, enz. Igur is zoo veel gezegt als helpers of bondgenooten, om dat hy of zijn Volk aen Ogouz of Ouz hulp in den kryg toebragten: Kaukeli is gezegt wagenaers, om dat zy 't eerst op wagens te zwerven verzonnen, wezende mede Kaukal op 't Mogols een wagen gezegt; Kipschak beduid een holle boom; Karlig betekent met Sneeuw bedekt; Chalazi is gezegt verwyfde.

[p. 456]

Ogouz Chan (die van Oguz of Ouz, boven genoemt, te onderscheiden is) hadde zes Zoonen, als Coun, At, Jeldouz, Tak, Teugis, en noch een, die niet genoemt word. Uit deze sprooten vyf en twintig stammen, waer uit de Turkemannen gesprooten zijn; welk woord zoo veel gezegt is, als den Turken gelijk; deze waren grover als de andere Turken of Moegalen en veraerd. Ogouz Chan, die Iran, dat is, Persien mede ingenomen heeft, had tot navolger in 't Ryk Korin, die zeventig Jaer heerschte, dezen volgde Aichan, zijn Broeder; daer na volgde een jonger andere Broeder jeldouz, en dezes Zoon Mankeli, waer na op den Stoel des gebieds raekten Tanger, die honderd en tien Jaren heerschte. Hier na beklam den Zetel jylcham, in wiens tyd Tour, Zoon van Feridoun, Konink in Persien was, van wien Mawaranahr afhangig wierd. Hy verdelgden jylcham; 't geene geschag duizend Jaer, na de dood van Ogouz, zederd welk in lange tyd van het gevolg der Turksche en Moegaelsche Koningen geen gewag word gemaekt, en zoo was dat Volk bykans vernietigt; doch na veele Jaren, zy vermeerdert en aengegroeit zijnde, de Tarters uit hare zit-plaetzen hebben verdreven.

⁺Van 't Oosten had te dier tyd het Moegaelsche gebied Chataja leggen: van het Westen Igur, van het Noorden Caskar, en Selingai, van het Zuiden Tebet. De Konink der Moegalen is roemruchtbaer geworden na verovering van het Ryk van Jeldouz Chan, uit wiens Dochter Alan en Kaina gebooren wierden, en een Zoon Bouskem geheten, van welke de Stam en Familie Selziucidarum genaemt, afgedaelt is.

De Konink der Moegalen, Alan, wierd genaemt Kaan of Chan der Turksche Hordes, en Geslachten. De Moegalen haten zeer alle Titulen of Eernamen, behalven die van Chan of Kaan, zoo als zy hunnen Konink noemen; deze opgemelte, anders Buzengiar geheten wierd, in welke Cingis chan op de negende teeling zijn geboorte rekent.

Na Alan volgde Bouka in 't Ryk, en hem volgde Dou, die oorlog met de Chataijers voerde, wiens Konink was Altan-chan; welke Chataijers buiten de Muur van Sina⁺ gelegen zijn geweest; en is Altum of Altan en Altin, zoo veel gezegt als Goud.

Hier na volgde Kaidou.

Dezen volgde Tumana: en dien Kylchan of Philchan, gebynaemt Alenzya, dat is, beschermer.

Hier op quam Kublachan, die kryg voerde tegen de Chataijers.

Waer na quam Portan Behadir, die gevolgt wierd van Pisonga Behadir, de tiende Konink, wiens Zoon Temouzyn, namaels genaemt wierd Cingis chan. Hy had een Broeder Kasan, dat is, Leeuw, in het Moegaels, genaemt, op het Turks of Turquestans Arse1an; en was op 't Jaer vyf honderd Turquestan, of der Turken Land en gebied, zeer magtig, aen de Rivieren Oxus en Jaxartes. Onder Turquestan of Groot Turkyen is gerekent geworden Caskar, Carcham, Pein, Cotan, Ciartiam, en de Landstreke tot aen de Stad Lop toe. Abulpharajus zegt van de Turken, dat zy in 't Jaer tien honderd en zeventien, met een groote hoop volk opgetrokken zijn, zoo dat meer als drie honderd duizend Tenten hadden, maer hoorende, hoe sterk Toganus Chadus was, zijn zy te rug gekeert, achterlatende twee honderd duizend Menschen; behalven veel Goude en Zilvere Vaten, Sineesch werk, nooit gezien.

En dit zy zoo duisterlijk van de Turkestansche en Moegaelsche Koningen gezegt, wezende de Jaer-tyden niet volmaekt aengetekent; doch by gis te besluiten is, dat de zommige dezer opgehaelde Koningen voor Christus geboorte al hebben geleeft. Dus verre gemelte Horn.

By welk voorval dat van de Mogolsche⁺ of Moegaelsche Koningen, uit de oude Schryvers hier hebbe gewaegt, zoo kan niet achter laten te berichten, hoe dat uit het tegenwoordige Mogolsche Hof, en de oude Indostansche Boekery, my toegekomen is, de Naem-lijst aller Koningen, die immer bekent zijn geweest, te hebben geheerscht in Indiën, tot Ziahianabaad of Dhilly, daer nu Aurengzeb, een Vorst oud over de honderd Jaren, onder de naem van Grooten Mogol, zijn Zetel heeft, en Schepter zwaeit, wiens geslacht uit Moegalia afkomstig is, afdalende van Tamerlaen, die een Zagataijer Tartar was, gesprooten zoo van zommige gezegt word, uit de Moegaelschen Konink Cingis. Welke Moegaelsche of Mogolsche Stam dan, geduurende een reeks van drie honderd en drie en twintig Jaren, ter opgemelter plaets heeft geheerscht, en als noch het Opper-gebied voert.

Behalven welke benamingen my van daer toegezonden, zijn de met verw getekende afbeeldzels aller dezer Koningen voornoemt, sterk in getal honderd en negen en zeventig, die te zamen den Indostanschen Throon bekleed hebben, vier duizend negen⁺ honderd en acht Jaren lang, zoo geloof aen de Verhael-boeken ter opgemelter

+ Het schynt uit het vervolg dezer Moegaelsche Koningen, dat Moegalia of een gedeelte van dien, daer veel licht een gedeelte van Turkestan en Tangut onder gerekent is geweest, een Eenhoofdige beheersching heeft gehad.

+ Ziet Horn.

+ Is aan te merken dat oulinks het Moegaelze Land meest onder Koningen heeft gestaen, doch heden in Horden onder kleine Princen of Opperhoofden is verdeelt.

+ 1703.

[p. 457]

Hove, van voor veele Eeuwen (zoo men zegt) berustende te geven is: die anderzins van voor Mahomets tyd, met verdichtzelen zijn opgepropt; wezende het opgemelte getal der Indische Koningen voortgekomen, uit omtrent drie of vier en twintig onderscheidene geslachten, welke malkander, 't zy door overwinninge of anderzins hebben gevolgt.

En vermids de Sinezen rekenen van haren Koning Hoamti, die de eerste is, van wien zy hunne waerschynlijke tyd-rekening beginnen, tot dezen tyd, vier duizend en vier honderd Jaren, zoo bevind men, dat die tyd-rekening met de bovenstaende Indiaensche tyd-rekening bykans over een komt; zulks dat deze eerste, zoo Indische als Sinesche Koningen, kort op de Zont-vloed, zoo men de tyd-rekening der zeventig Overzetters volge, zoude hebben geleeft. Ik late achter, hier in te lassen de namen opgemelter Vorsten, beneffens het verhael, hoe en door wat middel zy tot den Throon gestegen zijn, de Jaren, Maenden en Dagen, dat elk hebben geheerscht, of hun gedaente en kleeding, zoo als my alles omstandelijk, beneffens de afmalingen der geslachten van Cingis Chan en Timurlaen in handen is, en zulks kortheits halve, en om dat hier buiten 't bestek zoude zijn, en dit alleen aengeroert hebbe, alzoo van de Mogolsche Koningen, die oorspronkelijk uit Tartarye zijn, gesproken word.

Hoe woest dat het Landschap Turquestan heden moge zijn, zoo word echter by Schryvers nagelaten, dat aldaer op 't Jaer tien honderd twee en negentig, Christenen hebben gewoont, de welke zelve tot aen, of, na allen schyn, in Sina te dier tyd door gedrongen zijn geweest.

Van zeker jizbuza is gezegt geweest, dat hy een Bisschop was, gebooren in Turquestan, die tot aen en in Sina yverde voor 't Geloof.

Het staet te gelooven, dat in de zware vervolginge, zes honderd Jaer na Christus geboorte, onder Heraclius, wanneer Mahomet opstond, de nieuwe Christenen verre afgeweken zijn na het Oosten, om alle vervolginge te myden; welke doch daer na door de Nestoriaensche dwalinge besmet zijn geworden.

De Historie van Haython, en M. Paulus van Venetien, welke eerste, Broeder van den Armenischen Konink was, breet en klaer genoeg te kennen geven, hoe 't in Tartarye met de Christelijke Religie, omtrent het Jaer twaelf honderd en wat later, stond.

By Kircherus word eenen Antoninus gemeld, die schryst, hoe zelve tot Lions Tartarische Christenen op de Kerkelijke vergadering gekomen zouden zijn; envoornaem hoe in 't Jaer dertien honderd veele Geestelijke perzoonen na den Grooten Chan, tot Cambalu gezonden wierden.

Timurlaen heeft eenige van zijne eerste overwinningen gedaen in en op Turquestan, daer van daen de hedendaegsche Turken ook herkomstig zijn, en wel byzonderlijk tegen de Vorst Tuctamis Chan, Sultan van Dasta, welke eenen anderen Sultan, van minder magt, overvallen had, die hy te hulpe quam: zy sloegen een Veld-slag by de Vliet Oxus, niet wyt van de Stad Chogende; zoo dat Timurlaen in korten al de Overriviersche, dat is, Over-Oxusche Landschappen, vermeesterden. Te dier tyd zijn daer veele en zeer magtige Steden geweest.

Ethicus, oud Landbeschryver, zegt van de Turken en Turkestanders als volgt. Het is een veracht en onbekent volk, woestachtig, afgodisch, onkuis, overspeelig en wreed; waer van zy ook hun naem voeren. Zy zijn van den geslachte Gog en Magog. Nuttigen alderhande onreine vuiligheden en misdragten. Zijn van een wanschapen gedaente. Weten van Wyn, noch ran Koorn, noch Zout. Buiten de Maend Augustus hebben zy geen Feesten. Hun haair is vuil, van roet en morzigheit; den Kraijen gelijk in verw. By hun zijn Leeuwen, Luipaerds en groote Honden.

Nicephorus zegt van den Godsdienst dezer Menschen, dat zy eertyds het vuur, lucht, en water, eerden, de aerde aenbaden: God die Hemel en Aerde geschapen heeft, erkenden en dienden, met slachten van Paerden, Ossen, en Schapen. Hunne Priesters dede voorzeggingen. En zegt deze Nicephorus mede, dat van Cosroes, aen Keizer Mauritius, te Konstantinopolen, volk gezonden wierd, die aen haer voorhoofden een zwart teken van het kruis droegen; en als men hun vroeg, waerom zy dit teken droegen? antwoorden, dat in Turkestan en Persien eertyds een zware Pest was, tegen de welke zy, op raed der Christenen, het kruis gebruikte, en zoo verlost wierden. Hy plaetst de Steden Tangast en Chubdom niet wyt van de oorspronk der Vliet Indus, by Turkestan.

Sigebertus, in zijn Kronyk, zegt, dat om de zelve reden, als de Turkestanders en Perzen, de Tartaren kruiswys het haair geschooren hadden: gelijk Bonfinius zulks mede zegt, gebruikelijk geweest te zijn by Tarters, en Koemicken, of Cumani.

Benjamyn Tudelensis zegt, van haer, dat zy de Wind dienden: gelijk Lucianus mede zegt, dat de Scythen by de Wind en hunnen Zabel zwoeren.

[p. 458]

Planocarpus, sprekende van de Godsdienst der Tartaren en Turkestanders, zegt, zy erkennen een God, Schepper der zienlijke en onzienlijke dingen; doch echter bidden zy aen, en dienen, de Zon, Sterren, het Vuur, en 't Water. Zy gelooven dat na dit leven, in de andere Waereld zoo zullen leven als hier. Zijn genegen aen raedzelen, spookeryen en wiggelaryen.

Voor de tyd van Cingis chan was zoo wel in Turkestan als geheel Tartarye, eenen outeren afgodischen Godsdienst.

Omtrent Suratta heeft men zeker aerd van Menschen, Perseys genaemt, die zich aldaer neder gezet zoude hebben, ter tyd wanneer Alexander, de Persische Konink Darius versloeg: deze hebben krom buiten uit gebogene Havik neuzen, zwart lang haair, en lange baerden: zijn bleek van aengezicht.

Zy nemen zeer zelden meer als een Vrouw. Zijn arbeidzaem. Konnen alderlei Handwerken. Zijn goede Akkerbouwers, en Tuiniers. Deze hebben een byzondere Godsdienst.^* Het vuur achten zy Gode gelijk te zijn, in zijn natuur en reindelijkheit; daerom bidden zy het aen: steken op gewisse tyden een vuur van zuiver hout aen, in een Vat of Komme; zetten zich daer rondsom, en bidden het aen: de Priester staet daer nevens, en spreekt steets eenige woorden uit: zy hebben dan de mond met een Kattoene doek omwonden, op dat hunne onreine azem het vuur niet zoude aenroeren, of zich daer mede vermengen. Houden 't voor hooft-zonde, dat men water in 't vuur giet; waerom, als 'er brand in de huizen komt, zy die niet lessen, als met omhaling van de nabuurige huizen. Zy gelooven wyders aen God, Schepper van alles, en zeggen dat hy zeven dienaren heeft, in den Hemel, waer door alles bestiert.

Op de weg van Ispahan na Kasiaan, dicht onder de laetste plaets, vind men een Dorp, bewoont by de oude Perzen, die gezegt wierden, 't vuur aen te bidden, zoo als een oog getuigen aen my daer van het volgende, schryft.

Langs de Zuid-oost zyde om laeg, loopt de Rivier van Kohroed, niet verre van daer voorby, en voorts Noord-oost waerts aen, na het Dorp Deh-naw, een vierde myl van daer gelegen.

Dit Dorp is meest van de Gebrs, of d'oude Persianen, aenbidders van 't vuur bevolkt, waerom het ook in de wandeling Gebr-abaad, dat is, een wooninge van de Gebrs geheten word; doch alzoo dit geslachte van de Gebrs, by de Mooren in groote verachting en vervloeking is, niet verdienende met haer eige naem genoemt te worden, zoo word het voorsz. Dorp met de naem van Laani Omar, dat is, de vloek van Omar, in de boeken van des Koninks Bezittingen, betekent: deze Omar is de derde Navolger van haer Propheet Muhammed geweest, de welke by de Turken voor een groot Heilig gehouden word; maer by de Persianen is hy een vloek, alzoo hy haren Afgod Mortuza Ali, die by Testament van hare Propheet, tot des zelfs vervanger bestelt was, tegen gestaen, verschopt, en zich zelfs in de Heerschappye met geweld, onrechtvaerdig ingedrongen, midsgaders des zelfs Zoonen Hasen en Hosein, en verdere Maegschap, tot 'er dood toe vervolgt heeft, werdende deze zake zoo grouwelijk, en met zulk een haet op genomen, datze noch heden ten dage den vloek over Omar, in zommige van haer gebeden uitspreeken, en alle quade toewenschingen en verfoeyelijke zaken daer mede betekenen en besluiten: en hier uit ontstaet ook het wezentlijke Lit van d'overgroote twisten in de Godsdienst, en den haet tusschen beide voorsz. Natien. Voorts dit Dorp is niet zeer groot, staende met eenige weinige Tuinen en Boomgaerden beplant, wordende met hier vooren aengeroerde Rivier besproeit; en niet verre van daer, ziet men ook noch een vervalle Kasteel op een hooge heuvel. Deze Rivier en Tuinen, zijn door Siah-abbaas de Groote, in eigendom van de Geestelijkheit, tot onderhoud van de Geleerden, en Studenten bestelt; zoudende de pacht van 't voorsz. water alleen, 's Jaerlijks twee honderd Tomaen bedragen. Dus verre 't geen van de Gebrs my uit Persien is bericht.

By den Hooggeleerden Heer Thomas Hyde, Professoor tot Oxfort, in zijn nooit volprezen Werk van de Godsdienst der Perzen, word gezegt, dat het vuur by de oude Scythen en hedendaegsche Tartaren, voor Heilig wierd gehouden.

Aen deze Gebrs of oude Perzen, staet de Persiaensche Konink zomtyds byzondere Voor-rechten toe, als van vry te Weiden en te Wateren, op dees of geene plaets, in volslage vryheit; gebruik van Landeryen en Overgang, onder opzicht van een of ander Persiaensch Gezag-hebber, Rechter en- Opper-hooft, zoo als onder my dubbelt van dies aengaende Bevelschriften, door Siah-Abbaas verleent, in handen zijn.

* Doch andere melden dat deze Menschen, niet het vuur eigentlijk, maer door het vuur God zelve aenbidden, als wezende de het vuur een edel Element van God geschapen, en dat het aenbidden van 't vuur zelve, een misbruik in haer Godsdienst is, by de onverstandigste onder hun, gepleegt.

[p. 459]

Zommige der Tartaren, dryft Horn, dat wel geen Afgoden dienen, maer de stichter huns geslachts, en dat voor de tyd al van Keizer Mauritius onder deze Turkestanders het Christendom ingeslopen is geweest.

By gelegentheit dat hier boven gerept word van Menschen die het vuur aenbaden, zal hier in lassen een Brief, die aen my, uit Indiën, is gezonden, hoewel een weinig⁺buitenspoorig: waer uit blijkt dat'er Menschen gevonden worden die het vuur gansch niet en kennen.

+ Word verstaen van eenige byzondere plaetzen aen de nevens gewaegde gewesten, want anderzins het vuur aldaer in 't gemeen wel is bekent.