Noord en Oost Tartarye

Op de Reede van Batavia, uit het Fluitschip, het Huis te Bergen. Den negenden October zestien honderd negen en zeventig.

IK ben twee Jaren Schipper geweest op het Jacht de Rogh, om op Nova Guinea te varen, en die Landen t'ontdekken. Maer ik ben daer ongelukkig geweest; want daer is een heele Sloep Volk van my dood geslagen en vermoord: als mijn Onder-stuurman, genaemt Goose Damme van Amsterdam, beneffens een Korporael, twee Zoldaten en vier Matroozen. Een Matroos met een Zoldaet is daer noch afgekomen. Maer zy waren ook tot 'er dood toe gequest: zy hadden elk wel tien of twaelf Pylen in hun lijf, toen wy aen strand quamen, en hen in 't water vischten. Maer de dooden, die op strand lagen, die sneden zy alle mael de hoofden af, en liepen daer mede in het Bosch. Van de Korporael met een Zoldaet, namen zy het lijf meê, om zoo wy meenen, op te schaffen. Voorts de andere lichamen, kregen wy zonder hooft weer; die ik aen boord liet brengen. Omtrent twee mylen buiten de wal, liet ik ze over boord zetten, met kneppelen aen hare beenen, om dat zy niet weer aen strand zouden spoelen.

Dit bedroefde vooral is geschied, om dat zy water halen moesten.

Wy lagen op de hoek van de Moordenaers Rivier, aen een Eiland genaemt Nametotta.

Deze Menschen zijn zeer groot. Zy hebben drie stokken kruiswys door de neus steeken, en dat gestel komt starswys voor den mond; en ieder stokje is gelijk een Haring-speetje, en zoo lang mede. Zy zijn moeder naekt, en weten van geen vuur. By daeg eeten zy Slangen, Padden, of Zee-quallen, raeuw, die zy op het strand opzoeken; en by nacht zoo klimmen zy in de Boomen: en de Vrouw-luiden die hangen hare Kinderen op den rug, en klimmen in de Boomen, gelijk Apen, om bevryt te zijn voor het wild Gedierte. En als dit volk aen boord quam, zoo waren de Vrouwlui meester, en bedekte haer achterste met de handen, en haer voorste dat toonde zy na ons toe. Maer al wat wy vernamen; zoo en konden wy geene kennisse van menschelijkheit in haer bespeuren: maer waren de beesten gelijk.

In de Moordenaers Riviere, daer hebben zy haer neuzen heel opgesneden, en zijn met stokjes van malkanderen gezet, gelijk de gerookte Zalm in het Vaderland. Door de neusgaten kan men heel in de keel zien: en als men daer by komt, zoo wateren haer de tanden, om een Mensch t'eeten. Zoo men geen geweer by hem had, als men daer by is, zoo zoude zy, gaende en staende, stukken uit het lijf of den arm byten. En hoe Oostelijker dat men komt, na het Zuidland toe, hoe grooter Menschen.

Ik heb hier voetstappen van Menschen gezien, die zoo groot waren, als mijne twee voeten lang. Maer over al waer wy quamen, konden wy geen profyt vinden voor de Maetschappy, of voor ons, en anders niet alas groote ongemakken, ongerustheit, in groot gevaer, om het lijf te verliezen, en het Schip te verzeilen: want hier omtrent nooit eenig Christen Mensch geweest is, zoo lang als de Waereld gestaen heeft. Overal daer wy na zeilden of iets opzochten, dat moest op Gods genade, 't oog, en op het loot aengaen. Voor Abeltasmans Rivier, vyftig mylen van het Land in Zee, vonden wy een modderbank, van dertig mylen, na gissing, lang; en daer van zijnde, hadden geen grond: maer na mijn goetdunken, zoo is het een Eiland geweest, dat daer gezonken leit: want de diepte loop van dertig vadem, op de twee vadem, dat is, het droogste.

Het Land van Nova Guinea, is overal zandig Land met hooge Bergen; en het Zuidland is voor aen gelijk ons Vaderland, met Zand-duinen, en tusschen de Duinen met Gras-velden, dertig of veertig mylen lang. Vyf en twintig of dertig, of veertig mylen Landwaerts in, daer ziet men groote Bergen, die met haer toppen door de Lucht komen steken: maer men vind daer geene Menschen. Konynen loopen daer in overvloed in de Duinen: en langs de Kust kan men zeilen op zoo droogen water, als men wil. Ik dank God Almagtig, dat ik daer gezont van gekomen ben: want ik ben met zes en twintig man van Batavia gegaen; maer wy leven noch met ons vieren; want het zijn zeer ongezonde Landen; boven dien niet te eeten noch te breeken.

[p. 460]

Ik trok van daer na Banda, en voorts na Batavia. Dus verre gemelte Brief.

Veele der Turkemannen zwerven in de Noorder Persische gewesten met hun Vee, als Ossen en Koeyen, by troepen, omher, van d'eene na d'andere plaetze, om verandering van Weide te hebben, na de tyd van 't Jaer, zonder op een zekere plaetze hun vaste wooning te behouden, na de wyze der meeste Arabers en Tarters, daer zy hunnen oorspronk uit hebben. Te dier oorzake gaen zy ook by troepen en Horden: zy beschermen zich tegen de Regen en quaed weder, met zekere kleine matten, gemaekt van Kameels en Bokken haair, die zy voor hun zelfs maken.

De meeste harer Tenten zijn zwart van verruwe, maer alle zoo klein en laeg, dat vyf of zes perzoonen naeuwlijks hun gemak daer onder hebben, hoewel zy dicht by malkander zijn; want zy hebben maer vier of vyf voeten in de hoogte, en tien of waelf in de ronte.

Die Kamelen hebben, laden daer op hunne Tenten, gemaekt by de Vrouwen, van haair der Kamelen, of Ieder, of doen dic hunne Ossen en Paerden dragen, daer zy een groote menigte van hebben; en hebben tot bewaring van hun Vee groote Doggen: maer hun Ossen Koeyen zijn zoo sterk niet, als d'Europische; en hebben zulke kleine hoornen, dat de grootste naeuwlijks een voet lang, en vier duimen dik is.

De meeste hunner Ossen zijn zwart, en zoo tam, dat te verwonderen is, en laden de Turkemannen, dikwils twee of drie Kinderen daer op, alzoo zy gelooven dat zy op de zelve veilig zijn; midlerwyle zy hun Paerden tot andere diensten gebruiken.

De kleeding der Turkemans in Persien, komt geheel en al met die van de andere Persianen over een, uitgezeit dat zy zoo wel niet overdekt zijn. De kleeding der Vrouwen is geheel en al grof en armelijk, veel meer de Scythische dragt der Tarters, dan die van de Persiaensche Vrouwen gelijk, uitgezonderd dat zy korter en naeuwer is.

De Kinderen, hoe jong zy zijn, gaen meest naekt. Zijn zeer blank, en de meeste hebben rood haair.

Zy leven in groote vernoegzaemheit, en zouden hunne staet met de gelukkigste van Europa niet willen veranderen.

Niemand twyfelt, dat deze omzwervende Landaerd der Turkemans, niet gesprooten zy van Scythie of het Asiatische Tartarye, als ook dat zy niet zijn de ware Turken: want behalven hunnen naem en wyze van leven, die zy ongeschonden onderhouden, zedert zy in de Landschappen des Koninkryks van Persien, en klein Asien, gekomen zijn; zoo wel zy als de Persianen zelfs, gelooven zulks als een vaste onverbreking.

Hun getal was eertyds zoo vervaerlijk, dat de Koningen van Asie oordeelden al hunne krachten te moeten zamen spannen, om te trachten dezen Landaerd uit te roeyen. Maer des niet tegenstaende zijn zy met der tyd, en in min dan honderd Jaren, meester van veele Landschappen en Koninkryken geworden; zijnde zeker, dat deze de geen zijn, die het Koninkryk der Arabiers verwoest hebben, en die de Heerschappye der Grieken tot een zoo armelijke en jammerlijke staet gebragt hebben, die een langen tyd bezitters geweest zijn van de Grieksche Monarchye: zy hebben niet alleen den Arabers gansch klein Asie afhandig gemaekt, maer ook al de Landschappen van groot Asie, en aen de Riviere Tigris.

Maer gelijk door den tyd allenks de Staten en Heerschappyen verheven en bevestigt worden, om namaels te verwoesten en geheellijk in weinig Jaren te sloopen: op een zelve wyze is 't ook met deze eerste Turken, Turkemans, of Turkestanders gegaen.

Want dees Landaerd, staende onder veele Koningen, begon, na het onderbrengen van Persien, Assyrien, Mesopotamie, Syrie, en Egypten, desgelijks gansch klein Asie, naderhand door verscheide toevallen te bezwyken.

Het werk der Vrouwen is grof Wolle en Kattoen doek te weven of naeyen, daer zy hun kleederen van maken; hebbende geene andere, tot al hun huisbehoeste.

Onder andere speeltuigen zijn 'er by hen zekere Ruis-pypen, met Bokke-vellen aen de enden, gelijk de pypen daer de Wyn-verlaters den Wyn mede oversteken, die een groot geluit maken, doch zonder eenige maet-klank.

Wanneer op het Jaer zestien honderd zes en zestig, een Gezant der Nederlandsche Oost-Indische Maetschappy, ter gehoor onder Tenten, aen 't Persische Hof, in^* Ordoe verscheen, was aldaer op zijn

* Ordoe, betekent eigentlijk een zoodanige plaets, alwaer den Konink met zyn Hof, en verdere gevolg zich neder geslagen heeft, wezende 't zelve te dier tyd, in de gewesten van Tabarestaan, een zeer lustig en vermakelijk Landschap aen de Kaspische Zee, en beoosten de Zyde Landen van Gilaen gelegen, werdende dit gewest, wegens hare vermakelijkheden, lustige plaetzen, en heerlijke gebouwen, den Hemel van Persien genaemt.

[p. 461]

rang geplaetst het Hooft der krygs-luiden, die uit de oude Turksche stammen in Persien zijn gesprooten, waer van het verslag-schrift dier Gezantschap, schriftelijk onder my berustende, spreekt, als volgt:

Hier nevens ons, zat den Coersje Basje, dat is, Hooft of Veld - heer over de Coersjis, de welke alle Pyl, Boog, en Lancien, te Paerd voeren, wordende omtrent tusschen de tien, of vyftien duizend sterk gerekent: de zelve zijn alle, gelijk ook de verdere krygs-luiden van den Konink, onder hare Bevelhebbers van Mien-Basje, dat is, Hooft over duizend of Collonel, Joez-Basje, Hooft over honderd, of Oon-Basje, dat is, Hooft over tien verdeelt, wordende van de zelve bestiert. Deze Zoldaten zijn geen Persianen, maer Turken van afkomst, zijnde uit der zelver stammen, die in Persie, ten groot getallen, met hare Tenten en Vee, het geheele Ryk door zwerven, te zamen gelezen. Deze stammen zijn in voorlede tyden zeer magtig geweest, bestaende onder de zelve eenige uit tien of twaelf duizend zielen, levende ieder vry en onafhankelijk van deze Lands Heerschappye, onder haer eigen Hooft. Deze zijn 't, die de Nakomelingen van Siah Safi, eerste stichter van deze tegenwoordige Heerschappye, en voorname vorderaer van de Imaamsche Godsdienst, door haer hulp op den Throon geholpen hebben, waerom zy dan ook in erkentenisse van deze dienst, door een van de voorige Safische Princen geadeld zijn geworden, dragende noch heden ten dage, in de oorlogen tot teeken van het zelve op haer hooft een Mutze, boven plat en breet, met een spits van een vinger lang, in 't midden, waer op twaelf plooyen genaeit zijn, tot betooning der belijdenis van haer nieuwe aengenomen Safische Geloof, beduidende de twaelf plooyen, de twaelf Imaamen of Heiligen. Ten welken aenzien deze Coerjis toen, van de Turken den naem van Kizil-Basji, dat is, in 't Turks rood Hooft, bekomen hebben, alzoo ze in die tyd een zoodanige Muts van roode stoffe gedragen hebben, en van die tyd af, hebben zy altyd de aenzienlijkste Ampten van dit Ryk bekleed, wezende des zelfs zaken, genoegzaem door haer allen bestiert. By welke gelegentheit t' zedert de Turksche Tale, by 't Persiaensche Hof, in gebruik geraekt, en tot noch toe gebleven is, en zijn alzoo deze Kizil-Basjien, hoe langer hoe meerder opgeklommen, tot dat ze wegens hare groote magt, by de Safische Vorsten zijn begonnen gevreest en ontzachelijk te worden; hebbende zy de stoutheit gehad zich tegen den Konink Muhammed Chodabender zelfs op te staen, en eenige Princen van den Bloede, om te brengen; doch Siah-abbaas de Groote, Zoone van voorgemelte Chodabender, die een arg Vorst was, de welke zijn en des Ryks belang wel verstonde en betrachtede, heeft deze stammen en de Coersjis, allenkskens ontmagtigt en vernederd, brengende om de voornaemste Hoofden, en stellende de Kisiel-Basjien, t'eenemael buiten de hoogste Bedieningen van den Staet, verheffende daer en tegen zijne gekofte en geschonkene Slaven tot een tegenwigt in haer plaets, latende evenwel de Coersjis, buiten dat in haer uiterlijke eer en ydele voor-rechten blijven, gelijkze tot heden in 't gevoelen van 't gemeen, noch voor d'Edelste van Persien gaen.

De Turksche stammen, welke zich onder het gebied van Persien, noch he[...]en Landewaerts met Vee-hoedery erneren, zijnde uit de oude Turkestanders gesprooten, betalen van hun Vee, de zommige min, en andere meer Schatting, na dat zy van de Persische Koningen in voorige tyden begunstigt zijn, gelijk zommige geslachten daer van wel t'eenemael vry zijn, zoo ook van hun Gezaei.

Het geene by de Turksche stamme Kasikais word betaelt, voor een Hooft is een Siahi, en voor een Oye, een Kazbegis.

De Karatsiajis, geven twee bistis.

De Rahimi, zes kaz.

De Afsiaar, een bisti.

De Bekdelis, drie kaz.

De Mekdom-aris, twee kaz.

De Kharagaanli, een kaz.

Die Alle byzondere Turksche stammen zijn.

Noch betalen de Turksche Vee-hoeders voor het Weiden, en Water, eenige Schatting aen den Konink.

In Lindzianaar heeft men een zekere stamme van Turken, Tssigni geheten, die in de Winter niet en verreizen, maer stallen hare Kuddens, tot in 't Voor-jaer, wanneer zy die weder in de Weide jagen, hebbende zommige zeer zware Kudden van eenige duizenden stuks Vee.