Noord en Oost Tartarye

Groote Sineesche Muur, die Tartarye va Sina scheit.

D'E Heer Thomas Hyde schryft in zijnen Brief, van de Maten en Gewigten der Sineezen, sen den Heer Eduard Barnard, Professor tot Oxfort, aldus van deze groote Sineesche Muur.

Die groote en boven mate wonderlijke Muur, (welke Verbist onder de zeven wonderen des Waerelds wil getelt hebben) gebouwt door de Sineezen tegen de invallen der Tartaren, scheid Noord-Sina van Tartarye, omtrent op de Noorder breete van twee en veertig graden.

Deze Muur begint ten Westen in het Landschap van Xensi, een der vyftien Landschappen van Sina, omtrent op de acht en dertigste graed, Noorder breette, niet verre van de Hoang-Ho, dat is, Geele Rivier:die op de Noorder breette Van een en dertig graden, uit de Meiren, die in de Zuid-zyde des Bergs Quenlen zijn, zijnen oorsprong neemt. Bespoelende van daer de West-zyde van Sina, en vloeyende voorby het uitterste West-eind der Muur, treed na 't Noord-ooste in Tartarye: zy wend zich van daer na het Zuide, en keert onder eenen booge van de zelve Muur, op de lengte van honderd en een en dertig graden, (bespoelende in het Weste binnen de Muur, de Vesting en sterke Stad Ning Hia Hoi) in Sina: welk zy dwars na het Zuid-ooste doorklooft, tot dat zy haer water, op de Noorder breette van vier en dertig graden, in de Indische Oost-zee of Oceaen ontlast.

Aen het West-einde Van deze Muur, in eene Kaerte van het Ryk Sina, (die Thomas Hyde zeit van eenen Engelschen Koopman Joris White, gekregen te hebben,) leeft men zeekere Sineesche merktekenen of letteren, die dus luiden, Chochang Ching Ki Su, Chi Leaotung Chi, dat is, het gebouw der lange Muur begint hier, en eindigt by Leaotung. Strekkende de Muur van daer na 't Oosten, zy scheid het gansche Noorder gedeelte van Sina, van Mocu Taçu af, dat is, Mogol-Tartarye tot datze eindelijk, voor by het Landschap Leaotung gekomen zijnde, in de Zee Van Yalo Kiang, of anders çang, dat is, Meir van Yalo, treet: te weten in dien Zee-boezem, in den welken de Vliet Yalo uit Tartarye valt, die ten Noorden uit die gewesten af zakt: alwaer het Meir legt, dat op Mogol Tartarsch Changan Naur, dat is, Witte Meir, geheten is: te weten, het zelve Meir, dat in de Landkaerten en Aerd-klooten byna in een zelven klank, na de Italiaensche wyze van spelling, Cianganor geschreven word, en op Sineesch Ngan çung Kiang, dat is, Vreedzaem goet Meir, geheten is.

De Riviere Yalo, zoo Martyn gevoelt, uit deze gewesten voornoemt afzakkende, ontlast zich eindelijk in den gemelden Zeeboezem, die het Noord-Sina, ten Oosten, scheid van het hangend Eiland Chiaosian, dat by Martyn, Chaosien, en

[p. 120]

in de Kaert en Korea, en op Mogols, Kori, dat is, steenig, na den letterlijken zin is genaemt, en legt tusschen Sina en Gepen, welk laetste is vertaelt, oorsprong der Zon: te weten, het laetste Eiland des geheelen Aerdbodems, en doorgaens Japan geheten.

Aldaer vind men, beneffens het Ooster eind der Muur, in de gemelde Kaerte op Sineesch geschreven, Chin, Chu, Chang, Ching, Gehai, Su, Li, Cai, Tie, Ki, Hia, So, Ti, dat is, Chin, (een Keizerlijke Sineesche stam,) heeft die lange Muur gesticht in de Zee, tot omtrent tien^* Li, en heeft daer yzer onder gelegt, om het zelve tot een grondvest te maken. Te weten, deze Muur heeft Keizer Chin, anders Xi genoemt, de oprechter van den Sineeschen stam Chin, (waer na toen het gansche Ryk China of Sina alzoo genoemt is) doen bouwen.

Deze Muur is begonnen gebouwt te worden, op het twee honderd en vyftiende Jaer voor des Zaligmakers geboorte, en in vyf Jaren tyds, door arbeid van vele menschen, voltooit. Want uit ieder tíental van menschen wierden drie, om dit groote gevaerte te maken, gedwongen.

Het uitterste Ooster einde der Muur schiet in de Zee, of in de Zee-boezem Zang of çang zelve, en word, in het water tredende, midden door de Baren tot vier Engelsche mylen, en wat meer, uitgebreid.

Om hare grond, te leggen, had men schepen, met groote klompen van rouw yzer, en te gelijk met zant en groote steenen geladen, laten zinken, tot dat die met de vlakte des waters gelijk quamen: zulks men de Muur van vierkante groote steenen daer boven op heeft kunnen bouwen.

De hoogte der Muur (volgens Martyn, die evenwel zeit de Muur niet gezien te hebben,) is van dertig Sineesche ellen: maer de breette brengt hy op twaelf, en elders op vyftien Sineesche ellen. Overal fteken, op behoorlijke tusschen-wyte, tot bescherminge, boven op de Muur, zeer sterke vierkante Toorens op: van waer men den vyand met schieten van verre kan treffen. En zoo vast en dicht zijn al de steenen zamen gemetzelt en gevoegt, dat nergens, de geheele Muur langs, een spyker tusschen de voegen kan ingedreven worden: het welk den bouwers en metzelaers, op hals-straffe, opgeleit aldus te doen, was.

Maer dewyl een ieder de lengte van deze Muur bekommerlijk navorscht, zoo zullen wy het de moeite waerdig achten op deze plaetze een weinig daer van by te voegen. Ik zal voor af zeggen, dat de rechte lengte van deze Muur niet net kan bepaelt worden, alzoo die ons heden onbewust is. By de Sineezen word de zelve Muur Vanli-ching, dat is, Muur van tien duizent mylen, genoemt: te weten, zoo veele^* Li of Sineesche mylen worden daer door verstaen, die vier duizend vier Engelsche mylen, en vier honderd en een en twintig Engelsche voeten en een halve zouden uitmaken. Maer het woord Vanli-ching betekent, volgens Martyn, niet de ware, maer een ysselijke en boven mate groote lengte der zelver Muur: want dewyl tweehonderd en vyftig^†Li een eenige graed der AEquator of Middellyn uitmaken, zoo zou de Muur dan tot veertig graden, eene streek van zes honderd Duitsche mylen, uitgebreit worden: het welke meer is, als gansch Sina, of het uitterste Asia in de lengte heeft: ja Martyn, die veel Jaren in Sina geleeft heeft, vermeet zich niet, de rechte en eigentlijke lengte der Muur te kunnen bepalen. In zijne Land-kaerte word de zelve Muur in de lengte, tot negentien graden uitgebreid, eene streeke van twee honderd en vyf en tachentig Duitsche mylen: te weten, van de honderd en drie en dertigste, tot de honderd drie en vystigste graed^§ excluis. En in hare beschryvinge zegt hy, dat deze Muur niet boven de drie honderd Duitsche mylen is; welker vyftien een graed doen, en dat de geheele lengte niet over de twintig graden is: alhoewel zy het geen, dat door de dichtheit en benepentheit der paralel of rechtlynen, schynt t'ontbreken, genoegzaem door hare kromten en bochten vergelt.

Uit het boven verhaelde blykt, dat Martyn de mate van de lengte der Muur in rechte lyn, door een weg des luchts, gegeven, en geenzins de kromten en bochten daer onder gerekent hebbe, die zoo groot zijn, dat zeker oogtuige, een fransman, bevestigt, dat de gemelde Muur, op eenige plaetzen, haer als drie muuren vertoont. Want zoo groot zijn hare kromten, zwieren en bochten, door de omwegen der Bergen!

De hoog geleerde uitleggers der Wysbegeerte van Cung Fuçu, doorgaens Confutius genoemt, hebben op het einde zijns Boeks aengemerkt, dat de lengte der Muur, vier honderd Portugeesche mylen begrypt: maer indien de bochten der Muur, en omtrekken der Bergen mede gerekent wierden, zou de lengte by na op vyf honderd mylen uitkomen.

* Sinesche stadien.

* Of stadien.

† Of sinesche stadien.

§ Of uitsluiterlijk. Praefat. Atl. Sinens.

[p. 121]

De Jezuit Semedo brengt deze Muur op negen honderd Italiaensche mylen, vier Italiaensche mylen op een Duitsche myle gerekent.

Deze beroemde Muur is de geene, die in de Arabische boeken, onder den naem van Zud Yagog eri Magog, dat is, Djk van Gog en Magog, gedacht word: welkers opbouw eenige Alexander de Groote toeschryven. Dus verre Thomas Hyde.

Doch door de Muur van Gog en Magog, is misschien, en waerschynlijker, de Muur van Derbent of Demir Kapi, aen de Kaspische Zee gelegen, te verstaen.

Ter wederzyde van het gebergte, tusschen het welk de Sineesche Stad Kapki legt, is de zelve Muur opgetrokken. Zy is aldaer drie vademen van de grond af hoog, en anderhalf vadem dik, en van gebakken steen opgemetzelt, en buitewaerts met kalk bestreken; doch elders van levendige steen opgehaelt. De wacht-toorens van deze Muur zijn niet alom aen de Muur vast, of daer op; maer op zommige plaetzen wel tien vademen van de zelve af, en zijn gebouwt van gebakke steen, en met kalk te zamen gemetst en bestreken. Al zulke groote Muur-toorens, of Burgten, zijn op zommige plaetzen langs de Muur in zeer groote getale: en staet de een van den ander wel honderd vadem, en meer: 't gene my van ooggetuigen is bericht. Op gemelte Toorens werd steeds wacht gehouden. Daer werd gezegt, dat deze Muur maer vyf ingangen zouden hebben, waer van eenige der Poorten laeg en eng zijn, zoo dat een Man te paerd qualijk daer onder recht op door kan ryden. De Stad Kapki voornoemt is vry sterk en bemuurt, en verzien met steene Toorens en sterke Krygsbezettinge. Hier worden alle vreemdelingen, die Sina in begeeren te trekken, zelfs Gezanten, opgehouden, tot dat 'er bericht uit de Hoofd-stad Peking komt: als mede alle Kooplieden ondervraegt. In de Stad Kapki zijn de levens middelen schaers en duur.

Andere berichten die my van deze Muur zijn toegekomen, spreken als volgt.

De Sineesche Muur, welke Sina van Niuche en Mugalia scheid, omringt drie geheele Landschappen. Hy vangt ten Oosten by de Sineesche Zee aen, daer de Rivier Yalo, uit Tartarye, in Zee stort, en eindigt ten Westen aen de Sineesche Stad Kin, of des zelfs gebergte, zijnde eene streeke van omtrent zeventien graden. Aen deze Muur is geen verwoesting of onvolbouwtheit, als dat in het Landschap van Peking een tusschen stand: van ontoegangkelijke Bergen is, daer de Muur niet over gaet. Vorders schiet deze Muur; over alle Rivieren, met gewulsten. En de opgemelte Bergen zijn met Toorens voorzien. Daer de Poorten zijn, ziet men sterkten, om de zelve te beschermem. Tien honderd duizend Man zijn van de Sineezen, tot bescherming van deze Muur, gebruikt geweest. Zy is, volgens bericht van eenige Reizigers, op zommige plaetzen dertig Sineesche kubiten hoog, en twaelf breet, en ook op eenige plaetzen vyftien.

Deze Muur is door den Sineeschen Keizer Xi, om de Tartaren uit het Ryk Sina te sluiten, gebouwt: en zulks is geschied twee honderd en vyftien Jaren voor Christus geboorte. In de tyd van vyf Jaren is dit geheele werk volbouwt geworden: waer aen, door geheel Sina, een uit ieder tien Mannen heeft moeten werken. De Muur is alle van keysteenen, en van andere zware, zoo gehouwen, als gebakke steenen, opgehaelt. Het Ooster gedeelte steekt eenige roeden in Zee uit: en tot grondslag heeft men daer onder schepen, met yzer geladen, doen zinken. Zijn lengte word gezegt drie honderd Duitsche mylen te zijn. Zy loopt niet regelrecht: maer is gevoegt na de gelegentheit van de Landstreke, waer zy langs komt te strekken. Deze Muur is, zoo Joris Andriezen, (die de zelve bezichtigt heeft,) zegt, van buiten, naer de zyde van Tartarye, met gewassen steenen opgetrokken, en van binnen, naer de kant van Sina, met aerde, als een wal, tamelijk hoog aengevult; en, zoo lang als hy zien konde, met veel vierkante Toorens versterkt.

Aen de zyde van Tartarye, en onder de groote Sineesche Muur, ziet men veel groote Sineesche Steden en Dorpen, die meest door de Mugalen verwoest zijn.

Van deze Muur spreekt zeeker Slavonisch Schryver, (in eigen Taele, noch ongedrukt, onder my berustende) aldus.

Aen het Landschap Leaotung, in Sina, achter de Groote Muur, plachten veele Steden, onderhoorig aen het Ryk Sina, te leggen, welke meest alle door de Keizeren van Sina, voor dezen, (en ik meen op twee na) tot Kasteelen zijn gemaaekt, daer Krygs-luiden in gelegt zijn, om tegen de Bogdoitische of Niuchische Mugalen te stryden; welke eindelijk noch Sina hebben vermeestert: hierom zijn de Inwoonders van deze Landschappen, die zich ter Wederzyde van de Muur uitstrekten, strytbaer geworden. Zy hebben

[p. 122]

vierkante aengezichten, en zijn grof van gedaente.

Deze vermaerde steene Muur, door oude en nieuwe Verhael-schriften beroemt en beschreven, is ten Noorde rondsom het Koninkryk van Kitai, door Xi, (eene der oude Kitaische Keizeren, die de benaming van Kinoe aen zijne Nazaten achter gelaten heeft,) gesticht; welke Xi alle andere Kitaische Keizeren in oorlogen, uitnemende gebouwen, en andere dingen, verre heeft overtroffen.

De Sineesche Keizer Xi, Xia of Exie, is in het begin zijner bestieringe, een kleine Chan geweest; om dat zijne Nabuuren het Ryk van Kitay of Sina zeer hart beoorlogden, en ook het Kitaische Ryk onder hunne magt hebben gebragt. Hy hebbende daer na een zeer groote Krygsmagt by een vergadert, quam daer mede in de Landen der Bogdoitzen en Mugalen, dien hy beoorlogde en verwoeste: en wetende dezer Volken onbestendigheit, en zorgende, datze gelijk wel eer, wederom mochten komen, om Kitay te beoorlogen en te plonderen, heeft dezen aerdigen vond bedogt, om hen, voor eeuwig uit te sluiten, en deze groote Muur gebouwt, over welke het hen onmogelijk was te komen om in Kitay te vallen. En men oordeelt, dat hy dit werk voltooit heeft, in het twee en twintigste Jaer zijner Heerschappye, en voor des Zaligmakers geboorte twee honderd en vyftien. In het vyfde Jaer na den aenvang heeft hy deze Muur geheel voltooit, om dat een oneindig getal van Menschen, welke, uit het geheele Kitaische Keizerryk t'zamen verzamelt waren, daer aen arbeideden. Want uit ieder tien Mannen wierden drie Man tot dit groote werk genomen: het welke zulk een groote menigte uitmaekte, datze de steenen, die tot de Muur dienden, malkanderen van d'eene hand in d'andere overgaven. De menigte der Menschen was zoo groot, dat d'een den ander in de weeg stond: en dit is d'oorzake, dat deze Muur zoo haeft volbouwt was. Zy wierd ook op verscheide plaetzen begonnen. Ook was, door bevel des Keizers, een streng gebod uitgegeven, dat, indien iemand deze Muur niet sterk genoeg bouwde, en men tusschen de voegen der steenen, daer hy aen gearbeit had, een spyker kon steeken, die met de dood zoude gestraft worden.

Het onderste deel van de Muur was met gehouwe, en wilde, zeer groote steenen gebouwt, en het bovenste deel met gebakke steenen opgehaelt. Op andere plaetzen is de zelve geheel van wilde steen gebouwt. Zijne hoogte is omtrent vyf vademen en meerder, en de breette van omtrent twee vadem, en met Schiet-gaten en Toorens voorzien. Het begin van deze Muur is van de Zee-kant, in het Landschap Leaotung, niet verre van de Riviere Amur, alwaer de Rivier Jael zich uitstort. Ja eenige mylen in Zee, om daer een begin te maken, liet de Keizer veel schepen met yzer, artz en puin in Zee werpen: en zoo mag men zeggen, dat haer aenvang uit de Zee is begonnen.

Deze Muur is een zeer schoon gebouw, en omvangt, ten Noorden en Westen; drie groote Landschappen van Katay of Sina. De Katayers noemen die Muur Vanlyghinghs⁺ Zy is in 't geheel twee duizend mylen, volgens hoog opgeven en stoffen der Sineezen, lang: doch dit hun zeggen is onwaerheit; want de Muur heeft be slechts drie honderd en tachtig mylen, of wel wat meerder, in de lengte. Maer de Sineezen willen hier mede de boven mate groote van die Muur te kennen geven. Het hegin is van de Sinesche Zee af, en strekt zich tot aen de Stad Kin, alwaer Bergen na byleggen, en de Geele Rivier haren oorsprong heeft. Op eenige plaetzen loopt ze recht, en op andere wederom krom, zonder eenige opening of leedige plaetzen; als alleenlijk, die naer het Noordelijkste Landschap, niet verre van de Stad Sifena, heen strekken, en in het Landschap Peschina, alwaer zy oordeelden, dat plaetzen van geen groot gevaer waren, en ook om datze met ontoegangbare Bergen gedekt zijn, en om dat aldaer de Geele Rivier onder de groote Poort heenen loopt: en op die plaetzen zijn eenige kleine openingen.

Kort buiten de groote Muur, zijn veel Landen geheel vlak, en worden met kleine Rivieren besproeit, die haer water, als door bruggen, onder de Muur heen schieten.

Deze Muur is overal effen gebouwt, niet tegenstaende de woeste plaetzen, die doch zeer weinig omtrent de zelve zijn; en ook niet tegenstaende de Bergen; hoewel daer veel groote gebouwen en sterkten zijn. En op de hooge Bergen, en ter zyden, staen op de Muur hooge Schiet-toorens, met Borst-weringen: ook zijn daer Poorten gebouwt, alwaer de wegen door gaen. Omtrent die Poorten zijn Steden en Sterkten gebouwt, tot bewaringe van de Muur, en ook om dat de Krygsluiden hunne wooningen daer zouden hebben. En wanneer het Kitaische Keizerryk, van het Oosten naer het Westen van het begin tot het einde van de Muur,

+ Of Vauliching, volgens Martyn, dat tien duizend stadien bediet.

[p. 123]

onder zijne eigene Keizeren geweest is, zoo heeft men daer steeds een millioen, dat is tien honderd duizend Krygs-knechten, onderhouden, die de Steden en Sterkten van de Muur daer omtrent bewaerden.

En alzoo legt het Landschap Leaotung, en daer na het Landschap Pegien of Peking, Xansi of Exansy, Xensi of Ixensy, en andere Landschappen in Sina, in 't ronde, omtrent deze groote en wonderbaerlijke Muur. En indien men zulks in oude tyden geweten hadde, zoo mogt men deze Muur met recht, onder een van de zeven Wonderen des Waerelds erkent hebben.

Deze Muur staet noch tot dezen dag in haer geheel; doch begint nu op eenige plaetzen een weinig te vervallen. Evenwel zijn 'er noch eenige Kitayers, die zulks ziende, de zelve wederom hermaken.

Men zegt, dat 'er van de Sineesche Hoofd-stad Peking af, tot aen deze groote Muur toe, een bestraete weg zoude zijn. De Poorten in de zelve zijn laeg van deuren, om quaeddoenders, doorgang te beletten, of uit te houden, die men uithouden wil: en deze Poorten zijn genoemt na de Ryken, werwaerts zy buitenwaerts strekken, wezende weinige, en anders geene Poorten van ouds in deze Muur, als die naer eenig vreemd Ryk uitzien; doch heden, vermids den Tartar Sina bezit, zijn 'er zoo hier en daer doorgangen gemaekt. En het is byzonder, dat de Sineezen schryven en zeggen, dat 'er alleenlijk twee Ryken in de Waereld zijn, die Sina en Tartarye zijn, en dat deze Muur gebouwt is, om de zelve te scheiden. Dus verre opgemelte Slavonische Schryver.

Andere Schryvers uit Sineesche berichten, spreeken daer van aldus.

Cnixihoan, de vyfde Koning uit het Sineesche geslachte Chin of Kin genaemt, stichtede de groote Muur, op het twee honderd en zes en veertigste Jaer voor Christi geboorte: (welke Jaertyd dies eenigzins verschillig zoude zijn) van dezen zeggen de Sineezen, dat hy Wys en Verstandig was, ja de kloekmoedigstein oorloge van alle de Sineesche stammen: hy vraegde in 't zesde Jaer van zijn regeeringe, nae dat byna der Tartaren dwingland geworden was, een Waerzegger, wie dit na hem zijn Ryk zoude verdelgen, en hem wierd geantwoord Huye, het welk de Tartaren zijn, daerom heeft hy in der yl, van de Stad Kin, leggende in de Provintie Xienfi, tot aen den Oever van de Sineesche Zee belast, jangs zijn Grenzen heen, ieder Landschap in zijn gewest, een groote Muur van acht en twintig ellen hoog (dat een en dertig en een half hout voet is) aen den anderen gehecht, op te bouwen, om zich van die woestachtige Volkeren te scheiden: maer de Koning begreep deze voorzegging niet. Want na verloop van zeven en dertig Jaer aflyvig geworden: zijn Zoon genaemt Huye, door dartel ongerymt leven; van een Hartog Chao-cao, wierd omgebragt, en alzoo het gansche Ryk verwoest. Dus verre gemelte Sineesche berichten.

Uit de mond van oog getuigen, schryft men my van deze Muur in 't Fransch, uit Parys, als volgt.

De Muur begrypt in haer lengte, drie honderd myl, doch men hout het voor vier honderd myl, ter oorzaek der omwegen over de hooge Bergen; van half uur tot half uur, vind men op deze Muur een Toorn. Zy en strekt niet tot aen de Zee, maer volgens verhael van zeeker Jezuit, die aldaer is geweest, ontbreekt daer omtrent twee en een half myl aen, 't geen men met Palissaden heeft vervult: de hoogte is vier vadem, en zy is zoo breet, dat acht menschen te paerd daer beneffens malkander op reiden konnem. Dus verre het bericht my van Parys toegezonden.

Een ander bericht dat aen my in het Hoogduitsch uit Sina toegezonden is, spreekt vertaelt van deze Muur als volgt.

Van ouds was de Sineesche Ryks-zetel in Nanking, maer tegenwoordig is de zelve na Peking over gebragt, dicht by de groote Muur: welke Muur voor meer als twee duizend en zes honderd Jaer, van de Sineesche Keizer, genaemt Cienchuvoang gebouwt wierd, tegen den aenval der bygelegene Tartaren: deze Muur bevat drie Provintien, als Peking, Xansi en Xiensi, zy is lang in een rechte streek, zes honderd en vyftig of zestig Fransche mylen, doch volgens zijn kromte, wel omtrent duizend; zy is over, en op zeer hooge Steen-klippen gebouwt, heeft op de hoogste plaetzen Schiet-toorenen, werdende op de verte van ieder myl, drie of vier Sterkten of Toorens bevonden te zijn. Deze Muur eindigt in de Provintie Xiensi, welke grenst aen de West-Tartaren, van waer de Geestelijkheit Lama genaemt, hunnen oorspronk hebben, als mede aen Tibet, een Vorstendom of klein Koninkryk, dat op zijn zelve bestaet, en aen de Landschappen van den Mogol, van waer veele Koopluiden overkomen tot in de Stad Ziningh, onder boven gemelte Provintie Xiensi. Deze Muur is breet, zeven of acht vadem, en hoog omtrent

[p. 124]

zes; het is te verwonderen dat de zelve noch zoo gaef en geheel is.

De Heer Temple zegt in zijn Boek Miscellanea genaemt, het derde gesprek van der Helaen deugd en dapperheit, van de Sineesche Muur het volgende.

De steene Muur, welke het Noorder gedeelte van Sina affsheit van Tartarye, word gerekent van zommige twaelf, en van andere negen honderd Engelsche mylen lang te zijn: zy gaet over Rotzen en Bergen, door Moerassen, en Wildernissen, en heeft met zeer groote Bogen: haer openingen voor den vloed der Rivieren, de zelve is vyf en veertig voeten hoog, en aen de grond twintig voeten dik, hebbende telkens op zeekere afstant groote Toorens, en is gebouwt, meer als twee duizend Jaren geleden, maer met zulken verwonderlijken Bouw-konst, dat, alwaer door de Tartaren, by haer inval geen openingen daer in gemaekt of gebroken zijn, de zelve noch al zoo geheel is, als of ze eerst gebouwt was. De Koning die deze Muur gebouwt heeft, gelaste een millioen Zoldaten, tot bescherming van het maken des zelfs, tegen de Tartaren op te passen. Dus verre Temple.

Van deze groote Muur, die Sina van Tartarye scheid, spreekt de Jezuit le Compte als volgt.

On ne peut neanmoins disconvenir, qu'en matiere de fortification, les Chinois n'ayent surpassé tous les anciens dans le prodigieux ouvrage, dont ils ont renfermé une grande partie de leur empire. C'est ce qu'on appelle ordinairement la grande muraille, ou comme ils disent eux-mesmes, la muraille de dix mille stades,^* qui s'étend depuis la mer Orientale jusqu' à la province de Chansi. Ce n'est pas qu'elle soit en effet aussi longue qu'ils le disent, mais il est certain que si on en compte tous les détours, elle n'a guére moins de cinq cens lieuës. Au reste ee n'est pas un simple mur; on y a par-tout basti des tours pour la rendre plus forte, à peu prés comme aux murailies des villes de guerre: & dans les endroits où les passages sont plus aisez à forcer, on a eu soin de multiplier les ouvrages, & d'élever tout de suite deux ou trois remparts, qui se dépendent les uns les autres. Leur prodigieuse épaisseur, les tours qui les slanquent de toutes parts, & qui commandent les avenuës, la multitude des soldats qui sont commis à leur garde, mettent de ce costé-la les Chinois en repos contre les entreprises de leurs ennemis.

Comme presque toute la Chine est separée de la Tartarie par des montagnes, on a continué muraille tout le long des plus hautes collines, sur lesquelles elle serpente, tantost plus basse & tantost plus élevée, selon la disposition du lieu & l'irregularité du terrein. Car il ne faut pas s'imaginer, comme quelques-uns l'ont crû, qu'elle soit par tout de niveau, & que dans les fonds où les montagnes s'abaissent on ait pû l'élever à la hauteur du sommet sur lequel on l'a continuée. Ainsi quand on dit que cette muraille est prodigieusement haute, cela ne veut dire autre chose, si ce n'est qu'elle est bastie sur un lieu trés-exaucé: car d'elle-mesme elle n'égale pas les murailles ordinaires de leurs Villes; sa largeur mesme n'est que de quatre à cinq pieds tout au plus.

Presque tout l'ouvrage est de brique & sibien basti que depuis plusieurs siecles, non-seulement il dure, mais il est encore à present presque tout entier. II y a plus de 1800. ans que l'Empereur Chi-hoamti le fit construire, pour servir de barriere aux. Tartares. Cette entreprise est l'une des plus grandes & en mesme-temps des plus insensées qui ait jamais esté faite. A la verité la prudence vouloit que les Chinois fermassent les passages les plus accessibles; mais il estoit ridicule de pousser l'ouvrage jusques fur la pointe des montagnes où les oiseaux ont de la peine à voler, & où il est impossible que la cavalerie Tartare puisse monter. Que si l'on a pû se persuader que les Tartares feroient assez déterminez pour y grimper en corps d'armée, comment a-t-on crû qu'une muraille aussi foible & aussi basse que celle-là seroit capable de les arrester?

Pour moy j'admire qu'il y ait eu des ouvriers assez adroits pour y porter les materiaux necessaires & pour les y mettre en oeuvre. Aussi n'en a-t-on pû venir à bout, qu'en faisant une prodigieuse dépense, & en sacrifiant la vie d'un plus grand nombre d'hommes, que toute la fureur des armées Tartares n'en eussent pû faire mourir. On dit que sous le regne des Empereurs Chinois, cette fameuse muraille estoit gardée par un million de soldats; a present, qu'on est maistre d'une partie de la Tartarie, on se contente d'entretenir de bonnes garnisons, dans les passages les plus ouverts & les mieux fortifiez.

Dat is:

Men kan niet oneens zijn, dat in de stoffe van sterkte-bouw, de Sineezen alle oudheit hebben overtroffen, nopende dat wonderlijk werk, waer door zy een groot gedeelte van haer Ryk besloten hebben, dat is 't geen men gemeenlijk noemt de groote Muur, of zoo zy zelve dat noe men, de Muur van tien duizend stadien^*, die zich uitstrekt van de Sineesche Zee af, tot aen het Landschap Xienfi. Doch het is niet dat zy zoo laag is als men daer

* Vanli Tcham Tçhim.

* Vanli Tcham Tçhim.

[p. 125]

zegt; maer het is zeeker, dat, zoo men telt alle de draeyingen en verdubbelingen, dat men telle vyf honderd Fransche mylen verder, zoo en is dit niet een enkele muur; want men heeft daer aen alom Toorens gesticht, om te meer sterkte te geven, bykans der gedaente als de muuren zijn, in de Grens-steden ten oorlog gesticht, en op de plaetzen, waer men lichtelijk zoude konnen indringen, heeft men zorg gedragen, de werken te verdubbelen, en twee of drie bolwerken te leggen, welke malkanderen beschermen: de groote dikte, de Toorens die na alle kanten schieten konnen, en de toegangen bewaren; de menigte der Krygs-knechten, die daer ter wacht zijn, stellen Sina aen die zyde in rust, tegen de aen vechtingen hunner vyanden.

En gelijk bykans geheel Sina afgescheiden is, door gebergte van Tartarye, zoo heeft men dit Muur-werk getogen langs 't gebergte en heuvelen, waer over het zelve dan hoog en laeg slingert, volgens de stelling en aerd der plaetzen en ongeschiktheit der grond, want men behoeve zich niet te verbeelden, gelijk de zommige hebben gelooft, dat daer degrond laeg, en als in een Valeye legt, dat daer het Muur-werk zoo hoog opgehaelt is, tot de hoogte van die Muur, welke over de toppen der Bergen valt, dies als men zegt, dat deze Muur byster hoog is; zulks wil niet anders zeggen, als dat de zelve is gebouwt op verhevene plaetzen, want in zich zelve is hy zoo hoog niet als de gemeene muuren der Steden aldaer, de dikte overtreft vier of vyf voeten niet, ten meesten.

Het meeste werk is van gebakke klinkersteen, en zoo wel gebouwt, dat zedert veel eeuwen, zy niet alleen noch duurt, maer is genoegzaem noch geheel, en zonder schending. Het is meer als achtien honderd Jaer, dat de Keizer Chi-hoamti de zelve dede bouwen, om te dienen tot een afscheiding tegen de Tartaren. Dit voornemen was een der grootste die ooit is gezien, maer met een ook de onzinlijkste die men ooit zag. Want in der waerheit de voorzichtigheit vereischte, dat de Sineezen afsloten, de meest toegankelijke plaet-zen, doch het was belachelijk het werk te brengen op de toppen der Bergen, daer de vogels schier niet en vlogen, en daer dies een onmogelijkheit was, dat de Tartarische paerden over klauteren konden; en als 't al gebeurde, dat de Tartaren daer boven op en by klommen, hoe zoude dan zoo een zwakke muur, de zelve stuiten.

Het is verwonderens waerdig; hoe men zoo hoog de werk-tuigen en stoffen heeft konnen toebrengen, en bearbeiden: men is het mede niet te boven gekomen als met zeer groote kosten, ten verderve veeler Menschen leven, zoo dat de Tartersche legers, zoo grooten menigte niet zoude hebben konnen dooden: men wil dat onder de bestiering der Sineesche Koningen, deze Muur bewaekt wierd van een millioen Zoldaten, maer jegenwoordig, de wyl men meester is van een gedeelte van Tartarye, vergenoegt men zich alleen met Krygs-volk te onderhouden aen die plaetzen, daer de meeste opening, en de beste sterkte is. Dus verre gemelte Jezuit.

De Sineesche Muur werd by zommige vreemdelingen, en byzonder van die geene, welke door het Noorden ingekomen zijn, twee, drie, of vier dubbeld verbeeld, welke dwaling gelooflijk mede zijn oorspronk heeft, van dat de Poorten en haere Rondeelen, aen de Noorder gewesten van Sina, twee, en vier dubbelt zijn, 't geen dan den onbekenden heeft doen gelooven, dat de gansche Muur mede alzoo verdubbelt was.

Aen de groote Sineesche Muur, omtrent het Noorden, zoo my oog getuigen verhalen, ziet men Borstweringen buitewaerts, daer schiet-gaten in zijn. De Toorens die op de Muur staen, zijn maer omtrent van een paer mans hoogte; in deze Toorens ziet men geen vensters, gelijk die alzoo by Kircherus, in zijn Boek genaemt China Illustrata, werden vertoont, en hebben zy mede het onderste vertrek aldaer niet, 't geen by gemelte Schryver den zelven toe is gevoegt, doch de bovenste rand heeft daer de zelve gedaente, als by hem is verbeeld: de Toorens zijn vierkant, zijn breette ter dier plaetzen waer van Kircherus zegt, die te zijn, zoo dat 'er acht paerden neffens malkander op reiden konnen; is ter Noorder gedeelte bevonden breet te zijn, dat 'er zes paerden met Ruiters daer op, bequaem neffens malkander konnen reiden, doch het kan waer zijn, dat de Muur ter plaetzen, daer die by de Geele Rivier af is getekent, die gedaente heeft, in welke Kircherus die vertoont, en dat zy benoorden daer van eenigzins is verschillende, daer de Muur boven over de toppen der hoogste Bergen strekt, is zy meest gansch van Klip-steen gebouwt, maer in de laege plaetzen, is de onder helft van Klip, en de boven helft van gebakke Tichel-steen: gelijk zoo meest alle de muuren der groote Sineesche Steden zijn gemaekt. De Poorten in 't Noorden hebben geen çieraed van uitgewerkte

[p. 126]

steen, als Kircherus die vertoont, by de Geele Rivier te zijn.

Al wie door de groote Muur van Sina ter poorte inkomt, werd aengetekent, en ook zoo die uitgaet: de Sineezen zijn naeriverig, als te veel Uitlanders door dien weg in nun Land komen, daerom verstonden zy, wanneer dat onder den Heere E. Ysbrands Ides, die Afgezant van hunne Czaersche Majesteiten was, omtrent vier honderd menschen in Sina quamen, dat in toekomende die Gezantschappen, in niet meer als honderd menschen zoude bestaen; wezende hen aengenaem, dat alle berichten en brieven, in 't Latyn werden geschreven, om dat zy doch alfoos Roomsche Geestelijken tot harent hebben, welke die Tael beter als het Moscovisch verstaen.

Zeker Jezuit, genaemt Alexander, althans noch in Sina by leven, bericht, dat hy op bevel van den Koning, de groote Muur heeft gemeten, en die bevonden drie honderd Duitsche mylen lang te zijn, doch zoo hy op effen land lag, ware hy volgens zijn oordeel wel lang vier honderd myl, is over hooge Bergen gelegt, heeft vier ingangen, als de Leaotunger Poort, de Daursche en Selinger Poort, de vierde, te weten de Tibetse Poort, is zoo breet, dat gemakkelijk vier Ruiters naest by malkander daer door konnen ryden.

Buiten de Sineesche Muur Noord en Westwaerts, gebruiken de Tarters en Sineezen wagens, die door Ossen werden getrokken, doch zoo dra als men binnen de Muur is, bedient men zich van Muilezels en Ezels.

De Sineesche Muur werd by de Moegalen genaemt Xongan of Tschahan Crim. Zeker Reiziger die van het Noorden binnen Sina is getreden, schryft aen my daer over als volgt.

Tegen den Avond quamen wy aen de Sineesche groote Muur, en reden eerstelijk door een Poort, alwaer de Muur voor het meesten deel vervallen lag; omtrent een musquet schoot verder, togen wy weder door een Deur, daer een rondeel om gong: en vorders reden wy noch door twee Poorten; wy zagen de Muur aen deze Poorten drie aubbelt te zijn, of liever, wy zagen drie Muuren, die ieder op rondeelen of groote plaetzen stonden: op de Muur, daer door de eerste Poort gongen, zagen wy een Wacht-huis, daer steeds wacht in gehouden wierd, en buiten de laetste Poort, was mede een Wachthuis met twintig Man bezet; waer uit besloten schynt te konnen werden, dat de Muur voornoemt, omtrent de Poorten of Ingangen verdubbelt is, en dat 'er verscheide Poorten met Wapen-plaetzen tot sterkte zijn gebouwt. Een vierendeel myls, niet verre van de eerste Poort, zagen wy ter linker zyde leggen een Stedeken Galgan of Kalgan genaemt, dat met een schoone levendige steene muur omtogen was, en Toorens heeft, die met pannen zijn gedekt, bewoont by Sineezen; aen deze Stad is buiten der Stede-muur, een Voorstad, en heeft yzere Poorten, doch geen graften. Hier was in het Jaer 1686 een bezetting van zeventig man.

Volgens zommige berichten aen my gedaen, zijn buiten de Muur, Vuurtoorens of Vuur-baeken opgericht.

Alle boog schoten ontmoet men op de Muur een Toorentje, en de Muur buitewaerts, is op veel plaetzen zeer blinkende, op zommige plaetzen is zy met aerde gevult, en op andere plaetzen met gebakke steen, en ook op zommige plaetzen met Klip-steen, enz.

De Jezuit Gobien, in zijne verhalen van des Sineeschen Keizers bevel, omtrent de Christelijke Religie, zegt dat het Landschap Leaotong van Korea is afgescheiden door een arm van de Zee, en zulks achter de groote Sineesche Muur. Enwyders, wanneer de Tartaren zich meester van dit Leaotong hadden gemaekt, hebben zy haer Hofin de Hoofd-stad van dit Landschap geplaetst, zoo dat nu de Inwoonders van Leaotong in Sina, voor Tartaren doorgaen, en genieten alle de voordeelen, welke eigene Tartaren toekomen.

Van de groote Muur meld zeeker geschrift by een Sineesch Christen opgestelt, dat hy bykans voor twee duizend Jaer, van den Keizer Zhingehi gesticht is, beginnende van de Zee-boezem aen Leaotung, en eindigende in Xiensi, besluitende de Landschappen Pekit, Xansi en Xensi, hebbende in de rechte een lengte van 660^* mylen, en in de kromte meer als duizent, breet zeven of acht vadem, en hoog zes vadem; zy is gebouwt over de hooge toppen van schrikkelijke Bergen, daer zijn op korte afstanden hooge Toorens, om wacht daer uit te houden, gebouwt, waer van, als ook van de Muur zelve, de gebakke steenen noch zeer gaef vertoonen. En dit weinige is getogen uit het verslag van aengeroerde Sineesch Christen.

Omtrent het vierde deel van de lengte van de groote Muur, acht men te zijn van de laetste Muur-poort, op een na, naer de Koresche Zee toe, wezende de Leaotunger Poort de laetste.

De groote Sineesche Muur die Sina van

* Ik gisse Portugeesche mylen.

[p. 127]

Tartarye scheit, is dan gemetzelt, zoo van levendige als gebakken steen. Eer dat men aen de Poort komt in deze Muur, alwaer de Moscoviten gewoon zijn door te komen, ontmoet men een weg, drie dagen reizens lang, die uit steene gebergte, tot verwonderens toe, is uitgekapt. De Muur zelve gaet daer omtrent, over zeer hooge en steile Klippen, zoo aerdig en wonderlijk gebouwt, dat het den aenschouwer schier doet verstommen. Reizigers die aldaer geweest zijn, hebben my verhaelt, dat aen de opgemelte steene Heer-baen, zeer veel verslindend gedierte werd gevonden, zoo dat men tegen die zich op zijn hoede moet houden, en is het byzonder, dat zoo dra men binnen de groote Muur, en in Sina treet, dat de menschen zoo zeer verschillen van malkander, en zoo woest als die geenen zijn, welke buiten de Muur woonen, dat die, welke binnen woonen, zoo zeer zijn gezedent.

Het woord Muur, betekent in de Tael der Lands-volkeren, dicht onder de groote Muur woonachtig, Stinan of Stinau, gelijk by uitnementheit die groote Muur aldaer werd genaemt, welke Sina van Tartarye scheit.

Deze Muur in't Noorden, omtrent de hoogte van Peking, gaet volgens bericht van zommige, daer meest over hooge Bergen en Klippen: de Toorens die op de Muur staen, en zijn niet spits, by raming aldaer eens zoo hoog als de Muur zelve, daer zijn schiet-gaten aen te zien, en men ziet 'er zoo hier en daer eenig yzer geschut staen, die veele van yzere banden, en zoo het schynt, voor veele eeuwen gemaekt zijn.

De Targanskie, een Volk niet ver van de Sineesche Muur gelegen, erkennen den Sineesch, zijn Heidenen: men vind daer Zout en Grutten zeer goed koop: haer gewest is zeer Volkryk.

De Volkeren Manchiou, welke Sina beheerschen, werden bepaelt tusschen de Jupy en de Sinesche Muur: betekenende Jupy de huit van een Visch, om dat deze menschen zoodanige kleederen dragen.

Als men uit het Noorden by de groote Sineesche Muur-poort, welke de Moscoviten gewoon zijn door te komen, komt, zoo bejegent men vyf honderd vadem van de Muur af een Dal, dat ter weder zyde met een schiet-beukelaer of vastigheit van gehouwen en gebakke steen gemaekt, is gesterkt: de steenen zijn weinig grooter als de Tichel-steenen hier te Lande, wezende van het eene tot het andere Bolwerk een muur dwars over het Dal, omtrent drie vadem hoog met een open Ingang: als men hier doortrekt, komt men aen den Ingang der groote Muur, daer een Wacht-tooren is, omtrent acht vadem hoog van gehouwe steen verwulft, met hechte deuren van yzer beslagen, en groote bouten van 't zelve metael gesterkt en voorzien, loopende hier de Muur naer 't Oosten en Westen, dwars over het Dal eeniger ongemeene hooge Klippen opwaerts: men ziet daer te wederzyds op vyf honderd vadem afstant een schiet-tooren, zijnde de voet van deze Muur gebouwt van zwaere groote gehouwe wilde Klip-steen, omtrent een vadem hoog; 't overige is met Muursteen en Kalk opgemetzelt; verders is aldaer de Muur zoo verre men beoogen kan, van gehouwe steen gemaekt: binnen deze eerste Poort zijnde, komt men op een plein wel honderd vadem breet, en dan is daer weder een Wacht-poort, die een muur van weder zyde heeft, ziende dwars over het Dal van de eerste Muur: deze als de voornaemste Ingang werd gemeinlijk bewaekt met vyftig Krygs-knechten; op de eerste Muur staet een Afgoden Tempel: hier waeyen de geele Vlaggen af, dat des Konings verw is: de dikte van deze Muur aldaer, is omtrent vier vadem, de hoogte rykelijk zes vadem, en konnen daer op zes Ruiters neffens malkander ryden, en is deze Muur noch zoo geheel en gaef, als of de zelve voor twintig of dertig Jaren was gebouwt, gansch niet vervallen, en dat byzonder is, gansch niet bewossen met kruit: binnen deze gemelte tweede Wacht-tooren is een Dal, groot omtrent drie honderd vadem, daer groote Wilgeboomen staen.

De groote Muur is op eenige plaetzen, volgens bericht van den Heer Simons, die zulks heeft gezien, aen my gedaen, zeer glat buitewaerts bearbeit, onder van gehouwene natuurlijke steen, die in de Nabuurschap van de Muur valt: 't overige boven, is gemetzelt van gebakke steen: men ziet 'er zeer weinig Kalk in de voegen: de Muur-toorens staen, volgens zeggen gemelter perzoon niet wyt van malkander, en men ziet 'er veel te gelijk met een oog op eene streek.

Van de verwoeste Steden tusschen de groote Sineesche Muur, en de Stad Naun gelegen, zeggen de naest aen gelegen en omzwervende Volken, dat zy door bevel van Alexander de Groot gesticht zijn geweest, en dat hy daer of daer omtrent, zich op zoude hebben gehouden, hoe wel andere zeggen, dat hare stichtinge jonger is, en van de tyd van Gingis-chan, oi Tamerlaen.

[p. 128]

De Russen noemen die oude gebouwen Bogatiri, of der Helden en Reuzen wooningen. Aen de voet van de Toorens, en in de zelve, Offeren de voorby gaende, en omliggende Heidenen, Papier daer op geschreven of gedrukt is: men ziet 'er gaten in, ordentelijk by een gezet, daer langwerpige steentjes in leggen, die gebakken zijn, een achtste van een span lang: in de bovenste hoeken vind men de meeste schriften, zoo als my oog getuigen hebben verhaelt. Doch waer van boven breder is gewaegt.