Noord en Oost Tartarye

Het Gewest of Landschap van Leaotung, uit den Sineeschen Atlas van den Jezuit Martyn.

DE zeer groote Landstreek, die tusschen den Zee-boezem Zang, en de groote Sineesche Muur besloten is, en aen het Ooster Tartarye, of het Tartersche gewest, Niuche stoot, word van de Sineezen Leaotung genoemt. En alhoewel de zelve, in grootte en volkrykheit, den naem en waerdigheit van Landschap met recht verdient, zoo heeft evenwel de Sineesche Keizerlijke stam Taiming dien aen de zelve niet wilkn toestaen: dewyl die, na het vernietigen des naems, en van byna alle kleine en groote Steden, Krygs-vestingen deed maken, welke door Krygs-oversten bestiert zouden worden: latende eenige weinige over: in de welke de opperste Overheden, te weten, de Onder-koning en voorzorger des Sineeschen Ryks, met grooter Majesteit en Heerschappye, zouden woonen.

Dit wierd hierom gedaen, dewyl de Sineesche Keizer, door dit gansche gewest, geduurig groote Krygs-bezettinge most onderhouden, van wegen d'al te nabyheit der Tartaren van Niuche en Niulhan, na de Tartaren, ten tyde van den Sineeschen Keizer Kiacing, met een groote menigte van Krygs-volk, over de muur geklommen waren, en groote verwoestinge door gansch Leaotung gepleegt, en ryke buiten daer uit gesleept hadden. En alhoewel die oorlog geenzins achtervolgt wierd, zoo was die evenwel meer gesmoort, als uitgebluscht: want onder den Sineeschen Keizer Vanlie, omtrent het Jaer 1616, borst des zelfs vlam weer uit. Ook rusten de Tartaren niet eer, voor dat zy het gansche Keizerryk van Sina in bezit genomen hadden, als Martyn, in zijn Boek van de Tartarize oorlogen, wytloopig verhaelt.

De Grens-palen van dit Landschap Leaotung zijn, ten Oosten, de Riviere Yalo en ae Zee-boezem Zang, door welke beide het van 't hangent Eiland Korea gescheiden word: wand de Riviere Yalo uit Tartarye komende, scheid Korea en Leaotung. Aen den Oever van deze Rivier, daer die na 't Weste ziet, is het begin van die beruchte Muur, welke het Ryk Sina van Tartarye scheid, en tot Grenspael dezes Landschaps ten Noorde is: want strekkende van het Oosten na 't Westen, te weten, van de Stad Kaiyven tot Kichin, scheid zy Leaotung ten Noorden vande Leiden van Tartarye.

Ten Westen word Leaotung met Pecheli of Pekjng, een Noorder Landschap van Sina, besloten, en met de Vliet Linohang, die tusschen beide de Landschappen midden door vloeit. De overige deelen, die meest na't Zuiden leggen, worden met de Zee-boezem Zang bespoelt.

In aeloude tyden, onder de verdeelinge des Ryks van Sina, door Keizér Yu, was het een deel van Leaotung aen het Sineesche Landschap Ki, en het ander deel aen dat van Cing toegevoegt. Maer onder den Sineeschen Keizer Xung, werden de Landstreken, tegen 't Noord-oosten gelegen, onder het Sineesche Landschap van Jeu gerekent: te weten dat gedeelte, alwaer nu de Stad Quangning is.

Ten tyde der Sineesche Koningen was dit Landschap Yeu geheten. Keizer Xu, oprechter van de Keizerlijke stam Cin, noemde het Leaosi.

Keizer Hiaou, oprechter van den Keizerlijken stam Han, nam, na hy Korea met de wapenen overwonnen had, veele vremdelingen uit Korea met zich, en voerde uit hen na Leaotung Kolonien of Volkplantingen, en schonk het Landschap met den naem van Kaokiuli.

De oprechter van den Sineeschen Keizerlijken stam Tang, nam weer deze Landen (als ook Korea) in bezit, en stichte in de zelve twee groote Steden: als Kai en Leao. De Koningen Utai noemden de Stad Leao, Tungking, en de Tartarische stam Kin, de zelve Leaoyang, welke naem met eenige veranderinge tot op dezen dag gebleven is.

Het gansche Landschap telt alleenlijk twee groote Hoofd-steden, en eenige kleine: maer zeer vele Vestingen, die in grootte, en in Volkrykheit ook eenige Steden van de eerste or are overtreffen. De twee groote Hoofd-steden zijn Leaoyang en Ningyuen: de andere zijn Ucheu, Kaiyuen, Quangning, Ningyuen, Chinyang, Kincheu en Kai. De kleinder Vestingen zijn Hai, Tieling, Chungcu, Puho, Kin, Fo, Luixun, Chekiao, Chehai, Quangning, Tingleao, Ganlo, Pieyang, Sanuan en Tanyang. De noch kleinder Vestingen van de derae orde zijn Chuntung, So, Yeu, Heutun, Yeu-tun.

Eenige van deze Steden, nader aen het Sineesche Landschap van Quantung, staen onder de Krygs-oversten des zelven Land-

[p. 117]

schaps te weten, de Vestingen Kin, Fo en Liuxun.

De Inwoonderen dezer Landschappen zijn tot de studien of oeffeninge der letteren gansch onbequaem. Zijn meerendeels ingedrongen, en gezet of vierkant van lichaem, en zeer vast van ledematen. Zy zijn slout en strydbaer, en tot don oorlog bequaem, en ook tot den arbeit gewent. Want Leaotung heeft, door de nabyheit der Tartaren, geduurig in een vlam van oorlog gestaen. En na het zeer veele Jaren, door de geduurige invallen ea rooveryen der Tartaren geplaegt was, hebben eindelijk de Sineezen, onder den, Sineeschen Keizer Kiacing, byna het Ooster gedeelte verlooren.

Wanneer de Tartaren niet lang daer na, onder Keizer Vanlie, weer in Leaotung inbraken, hebben zy het zelve ingenomen. Dies, uit zoo groote nabyheit en omgang der Tartaren, en wederzyds gedane overgevinge, byna al het volk de Tartarische zeden, voor een groot gedeelte,, aengenomen heeft. Inzonderheit dat volk, welke meer na 't Oosten legt. Waerom het zelve volk van Leaotung, in deze laetste oorlogen, ook voor de Tartaren zelfs tegen de Sineezen gestaen heeft.

En dewyl het Ooster gedeelte, door de Tartaren in genomen was, zoo heeft de Sineesche Keizer voor de Hoofd-stad Leaoyang, welke zy ingenomen hadden, een andere Hoofd-stad, te weten Ningyuen, in de plaetze gestelt. Maer eindelijk is ook deze Hoofd-stad, en het gansche Landschap, beneffens gansch Sina, op 't Jaer 1650, door d'Ooster Tartaren, met bystant van andere Wester Tartaren, t'eenemael t'onder gebragt.

Dit Landschap brengt mede den kostelijken wortel Ginseng of Nisi voort.

Te vooren hebben wy dezen wortel, volgens schriftelijk bericht, uit de Gewesten daer hy groeit, herwaerts overgezonden, beschreven: nu zullen wy de beschryving van den zelven wortel, uit den Sineeschen Atlas van den Jezuit Martyn, hier laten volgen.

De Sineeschen naem Ginseng, is van de gestalte genomen; dewyl die wortel de gedaente van eenen mensch (want Gin bediet op Sineesch eenen Mensch,) schryeling met de beenen van malkanderen staende, schynt te verbeelden.

Men zou dezen wortel voor dien van het gewas, Mandragoras geheten, konnen houden: maer hy is veel kleinder; hoewel men niet te twyfelen heeft, of hy is een zoort van Mandragoras; gemerkt hy byna de zelve gedaente heeft.

De gedroogde wortel is geelachtig Van verruwe, heeft zeer dunne, of schier gene vezeltjes, waer door hy zijn voetzel na zich trekt, en is rondsom besprenkelt met zwartachtige adertjes, als met Inkt, door eene zeer fijne pen gehaelt. Hy geeft in het kaeuwen, een zeer aengename zotigheit, vermengt met weinig bitterheits. Deze wortel, tot de zwaerte vah een vierendeel loots ingenomen, vermeerdert zeer veel de levendige geesten, en verstekt, weinig meerder ingenomen, de krachten der zwakken, en verwekt eene aengename warmte des lichaems. Die sterk en heet van natuur zijn, brengen zich, met den zelven te gebruiken, gemeenlijk in levens gevaer, ter oorzake van het te veel vermeerderen en vermenigvuldigen der geesten: maer hy is den genen, die door eene langduurigé ziekte, of uit een andere oorzake, verzwakt, afgemat en uitgeteert zijn, tot groot voordeel. Hy herstek den zieltogenden zoodanig bywyle de levendige krachten, dat zy tyd krygen, om andere geneesmiddelen te gebruiken, en tot voorige gezontheit te geraken. Veele andere wonderen roemen de Sineezen van dezen Wortel. Men vind den⁺ zelven bywyle ook by eenige liefhebbers hier te Lande van daer herwaerts overgebragt; hoewel die, om zijine duurte, weinig in gebruik is.

Deze wortel Ginseng of Nisi groeit ook in Sina, in de Landstreeke Jungpingfu, des Landschaps van Peking, en in het Landschap Xansi, omtrent de Stad Leao, en in Korea. En dit is dan uit Martyn van den wortel Nisi.

Martyn getuigt mede, dat in Leaotung vallen zeer kostelijke Pelteryen van Bevers, Zabels en Marters, die dit Volk, na de wyze der Tartaren, tegen de koude gebruikt, en te gelijk den Sinezen mede deelt, Nergens in Sina, of het gansch uitterste van Asie, zegt hy, overvloediger Haze-nooten te hebben zien wassen. Het geeft groote en treffelijke Pingels: en ook overvloed van Koorn en Gierst; maer geen Rys. Voorts brengt het alderlei slag van Pluk-graenen weelderig voort, en alderhande slag van Moes-kruiden, die men anders naeuwlijks in gansch Sina vind. Het geeft ook Druiven, Appelen, Peeren, en diergelijke Europische vruchten: waer over Leaotung, een treffelijk en lustig gewest mag genoemt worden: inzonderheit, dewyl het op veele plaetzen geen Bergen heeft, en na aen Zee leit, en derhalven het gerief daer van trekt. In 't kort, het is een zeer vruchtbaer, Landschap. Maer door de geduurige oor-

+ Een goede menigte van deze wortel onder my berust, waer van dikmael met vrucht, de proef hebbe genomen, en doen nemen.

[p. 118]

logen hebben de Inwoonders voor henen den Landbouw daer zoo wel niet konnen ga slaen.

De Inwoonders hebben met de Sinezen een en den zelven Gods-dienst: aenbidden ook Beelden en Afgoden, en hangen de Leere van de verhuizinge der Ziele, van het een in het ander lichaem, aen.

Men heeft 'er, 't geen iets buiten gemeen, en van andere Volken gansch verscheiden en bezonder is, zekere danzende Priesterinnen, of liever duivel-jaegsters: want zijnde deze duivel-jaegsters gehaelt, om de krankheden uit het een of ander huis te verdryven, of een rampzalig nootlot af te weeren, of spookzelen (zoo misschien eenige gehouden werden in huis te zijn) uit te dryven, danzen en springen die nacht en dag, zonder op houden, onder het geduurig slaen op Trommelen en Bekkens. Martyn getuigt, het zelve by de Sineezen, door de Vrouwen van die Volken, die met de Tartaren in Sina oorlogden, te hebben zien doen: ja had zich wel grootelijks verwondert, op wat wyze die Menschen, al danzende het zoo lang konden uitharden: en hoe de kranken zulken geraes en geklank van deze danzende Vrouwen konden verdragen.

Het Landschap van Leaotung heeft verscheide Bergen. Ten Noorden van de Hoofdstad Leaoyang, leid by de Vesting Chuntung, de Berg Hunglo. De Berg Tatuon legt by de Stad Ningyuen, en de Berg Vausung by de Stad Quangning, en de Berg Lungxen by de Stad Tieling. Cu is die Berg, op den welken de Vesting Xanghai, een Eiland, in, of aen Zee maekt. Lyenyun is een Eiland by de Stad Kai, en Taohoa is een Eiland voorby de Stad Ningyuen, en word met Schepen, om de veilige Ree, zeer veel aengedaen. De Berg Changpye loopt by het begin van de Groote Muur tot in Tartarye, en is ozeer groot en hoog. Hy heeft een Meir van bykans een onmetelijke diepte, en van tachtig stadien groot, uit het welk twee groote Vlieten hunnen oorsprong nemen. Die na 't Zuide vloeit, heet Yalo: die na het Noorde en daer na, na't Ooste komt, heet Quentung.

De Riviere Leao, welkers oorsprong in Tartarye buiten de Muur is, ontloost haer, bewesten de Vesting Sanuan, in den Zee-boezem Zang, en is na 't Westen inzonderheit broekig, en heeft Oevers ozeer dik met slik bezet. Dus verre uit Martyn.

In het Landschap Leautung vallen zeer oveel drooge vruchten, welke door geheel Sina te koop werden gebragt.

In den Jare 1685, zijn in Peking aengekomen vreemde Gezanten, die gezegt wierden çynsbare aen het Sineesche Ryk te zijn, waren genaemt Ciani of Sinangi; zy quamen uit het Noord-oosten vanachter de Muur, dat is uit Tartarye.

Volgens de vertaling der beschryvinge van Sina, door Vader Magellaen gedaen: zoo is het Ooster Tartarye uitgestrekt, van het Landschap Leaotung Oostwaerts, wyder als Japan, het bevat 't Landschap Niuche, benoorden Korea, en dat van Niulham, benoorden Niuche, en het Landschap Yupy, beoosten Niuche, en het gewest Jeko^*, Noord-oosten van Japan gelegen.

Xamhay en is geen Eiland volgens Magellanes, maer tegens de mening van Martyn een sterkte, zeer vast, en wel gelegt, van de natuur en konst, zoo datze zoude konnen betwisten, de beste van Europa: zy legt aen 't vaste Land, niet verre van de Zee, tusschen het Landschap Pekim en Leaotung.

In het Sineesche Landschap Leaotung, byzonder omtrent de Groote Muur, is veel vlak Land.

Wat de Heer E. Ysbrants Ides, gewezen Afgezant van hunne Czaersche Majesteiten in Sina, van Leaotung en andere Plaetzen, in een Brief aen my zegt, uit het volgende kan werden gezien.

Zijn Ed. verwondert zich, dat het Landschap Leaotung buiten de Sineesche Muur leit, om dat tot noch toe alle d'Europiaensche Schryvers het tegendeel schryven; hy kan hier vast op gaen, dat het zoo is, want toen ik het in zijn Ed. Kaert zag, hebbe ik werk gemaekt, my daer over na de waerheit te bevragen, en hebben my alle Sineezen, dien ik daer over heb gevraegt, en byzonder een gedoopten Christen Sineesch, van wien ik met groote kosten een Kaert van Sina, op graden afgedeelt, heb gekoft, hebbende hy zelver in Leaotung geweest, onderricht, hoe zy zulks naeukeurig ondervonden hebben: de Oostelijke en laetste Poort van de Muur word de Leaotunger Poorte genoemt. Ik kan schier niet uitdrukken, hoe vreemt het my voor komt, dat de geene die in Sina, als Gezanten van den Heer Generael uit Batavia, voor dezen gezonden zijn geweest, zoo jammerlijk van het Noorder en Ooster-deel van Sina en Tartarye schryven, en oordeelen daer⁺ van als de blinde van de verwe. Van de Stad Kirin, gelegen in Niuche, daer op diene, dat daer meer dan eene Stad is, maer vinde geen Kirin: zy leggen aen den Vliet Schingar: de plaets daer den Chan is

* Jesso.

+ Dit Kirin is zekerlijk aldaer, dog kan met een andere benaming mede bekent zijn.

[p. 119]

uit gesprooten, is geen Vastigheit, maer een plaets yl van wooningen; hy is een Zoon uit een Taischa geslacht, of Kontaitscha, dat is zoo veel als een Heer, die eenige hondert Oeloes, of Horden volk onder zich hebben, en is hy een Mangur uit Mangin, 't welk tusschen en midden in het Land Niucheu legt. De Mongalen hebben een hoogen Heilig op haren aert als Hooge Priester, die heerscht te gelijk, is genoemt Koetoegt; zijn Broeder heet, Aziroi Sain Chan, en de derde Broeder, Elut Chan, deze drie bestieren gansch Mongalen Land, dat zich nu alles genoegzaem onder de bescherming van den Koning van Sina gegeven heeft.

Den Dalai Lama, of alderhoogste Tartersche⁺ Priester en Paus, heeft zijn zitplaets om de West in Barantola: dees heeft ook zijn eigen Heerschappyen; aen dezen gelooven de meeste Menschen in Tartarye; omtrent de Groote Muur, gansch Kalmukken Land, ja veele in Sina zelver, hy geeft voor, dat onsterflijk is, en vertoont zich daeglijks aen die zich komen voor hem buigen, en raed vragen, of gelukkig of ongelukkig zullen zijn in een Jongelings^* gestalte, by brandende Kaerzen in een donkeren hoek: zoo dra hy sterft, is een ander in zijn plaets, die de zelvige kleeren aen heeft, en hem een weinig gelijk is, en blyven de arme Kalmukken in de meeninge, enstoffen daer op, dat hy onsterflijk is: ik hebbe zelver een Kalmuk in Sina tot mijnen dienst gehad, die hem bedient heeft, en van hem weg geloopen was, die 't alles wist te verhalen. Als ik niet anders weete, zoo hebben hunne Czaersche Majesteiten Vrede met de Moegalen, en hooren ook noch niet ander. Dus ver gemelte Brief.

Dewyl de groote vermaerde Sineesche Muur te vooren dikwils gedacht is, en dicht ten Noorde voorby het gewest van Leaotung loopt, en aldaer begint of eindigt, zullen wy de zelve hier beschryven.

+ Van den Dalai Lama, ziet beneden breder.

* Dit werd de onnozele Heidenen diets gemaekt.