Noord en Oost Tartarye

Volgen eenige aenmerkingen over den aerd, omgang en handel der Tartaren van Niuche, die Sina hebben overheert: genomen uit het Spaensche verhaelboek, van M. de Palafox, Bisschop van Osma, die het overgaen van het zelve Rijk, aen den Tartar, wytloopig heeft ontleedt.

PAlafox zegt dan, dat de Tartaren, wanneer zy de dood van den Sineeschen Keizer Zunchi hoorden, wel droevig en geraekt waren, doch evenwel oordeelden, dat hun recht op 't Rijk herboren was: om dat zy met de vernietiging van het Sineesche Keizerlijk huisgezin of geslacht, zich ontlast hielden van den eed, die de Tartaersche Vorsten voormaels gedaen hadden, van Sina niet te zullen met de wapenen aentasten.

Ter oorzaeke mede dat Corea, alleen met een Rivier Yalo genaemt, die men op veele plaetzen doorwaeden kan, van Sina afgescheiden is, en dat eertijds, wanneer de Tartars Sina bezaten, geheel çijnsbaer aen Sina was, oordeelden de Tartars, dat nu ook zoo hun recht op het zelve herbooren was. Weshalven zy hunne legers eerst derwaerts deden trekken, op dat 'er niets achter zoude blyven, dat hen hinderen mogt om Sina t'overweldigen. De Corees worden voor beter krijgsluiden, dan de Sineezen, gehouden: evenwel mosten zy toen bukken: ja de Koning van Corea zond zijne kroon aen de voeten van den Tartar; van wien hy ook het Rijk weder als te leen ontsing; mids jaerlijks schattingen en geschenken aen hem te zenden.

Wanneer deze Tartars in zin hadden Sina te beoorlogen, en toen noch met eenige Westerlijke Tartaersche Vorsten oorlog hadden, wierd die twist tusschen hun beiden bygelegt.

Binnen den tijd van min dan vier Jaren had de Tartar het zoo magtig Rijk van Sina afgeloopen en overheert.

De Sineesche uitwykelingen hadden namaels tegens den Tartar, na dat Sina door hem verovert was, te vergeefs een vloot van twee duizend schepen in zee gebragt, in meining, om hun Vaderland van het Tartarische jok te verlossn. Welke vloot meer dan twee mael honderd duizend menschen op had, en was waerlijk een der grootste vlooten, waer van men ooit heeft gehoort.

Die den Tartarischen Keizer, welk Sina overwon, gezien hebben, getuigen dat hy zeer beleeft, levendig, zacht van inborst, naerstig, en geneigt was om zijn gebied voort te zetten. Hy wierd tot Peking, omtrent het Jaer zestien honderd drie en veertig, voor Keizer op den throon gezet.

De tenten van deze volken, (zegt deze Schryver mede,) zijn van leder, die zy in de legers zoo geschikt weeten te plaetzen, dat dezelve eene welbebouwde stad gelijk zijn.

De inborst en aert dezer Tartaren komt na met die van veele volken in Europa, en veel meer met d'Europische gemoederen, dan met die van de Sineezen een. Zy zijn vermaekshalven niet dorstig naer menschen bloed: doch haestig en oploopende, byzonder als men hen in hunne wellusten en vermaeken tegen, maer zachtmoedig over de geene, die zich niet tegen hen aenkanten. Evenwel in de hitte des krijgs zijn zy bloetdorstig: en men dient dan niet al te veel op hun woord aen te gaen.

Zy zijn veel openhartiger, als de Sineezen, en niet zoo wraekgierig of achterdochtig. Zy hebben veele prijswaerdige eigenschappen: zijn oprecht en niet bedrieglijk, en handelen uit de borst ter goeder trouwe.

De wapenluiden behaelen de meeste eer onder hen: waer door elk zich in dat ampt op 't beste zoekt te quijten.

Wat de Godsdienst der Ooster Tartaren belangt, men zoude schier konnen zeggen, dat zy zonder eenigen by zonderen Godsdienst zyn: want men ziet hun weinig uitterlijkheden plegen, 't zy met bidden, of anderzins. Zy achten alles, wat men in 't stuk van Godsdienst doet, goet en wel gedaen te zyn, en maeken geen zwarigheit van onder hunne Afgoden, de beelden der Roomsche Heiligen te stellen. Allerhande afgodische Godsdienst is by hun aengenaem, en zy schikken zich naer alles: zijn nalatig in te weten wat zy aenbidden. Alleenlijk bespeurt men onder hen, dat zy den Hemel en 't ge-

[p. 30]

sternte eeren of zich over dezelve verwonderen. 't Is waer, men vind onder hen Bonzen of Priesters, die zekere offerhanden doen, hoewel die weinig werden geacht. Het klooster leven der Bonzen werd by hen, als te lui en ledig, versmaed. Onder de vrouwen schijnt weinig meer geestelijken yver en achtinge voor de Priesters te zijn als by de mans, zoo dat zy, gelijk zy geenen Godsdienst veragten, maer allen Godsdienst prijzen, ook geenen in 't byzonder aenkleeven. Men heeft aengemerkt, dat zy in hunne overwinningen van Sina geene Pagoden of tempels verwoest hebben. De kerken der Christenen worden van hun hoog geacht.

Deze Tartaren houden zoo groot een getal van wyven niet, als de Sineezen.

De Tartaersche wyven des Keizers worden met gelubden zoo naeuw niet bewaert, als die in Sina wel eer gedaen wierden, gelijk ook de Keizer dat slag van menschen veracht, en niet gaerne by zich begeert.

De vrouwen gaen vry over straet, zoo wel in steden, als te velde. Zy rijden te paerd, en zijn in den krijg niet angstig: ja strijden zomtijds beneffens de mannen. Zy doen ten oorlog meer, en noch beter, das men van haer getuigt.

Deze Tartars doen niet veel schrijven in rechtszaken; maer alles werd by monde zonder Voorspraek verricht. De gevangenen sluiten zy in geene yzers of ketenen, oordeelende zulks een geduurig sterven te zijn. Zoo iemant over iets, dat dood of strafwaerdig is, vast gezet werd, men verhoort hem datelijk. Zoo het feit klaer is, werd hy aenstonds gestraft: zoo neen, vry gelaten. Zy hebben voor een straf, beide de ooren met het scherp van de pijlen te doorbooren: of, zoo de misdaed de dood verdient, werd de schuldige onthalst, zonder, andere pijnlijkheden hem aen te doen. Geheel naekt word iemant, die door 't gericht sterven zal ontkleed. Diefstal word ook mede met de dood wel gestraft.

Ter aller uuren van den dag doet een Tartarsche Richter recht, zonder veel uiterlijk omslag of gebaer.

Indien een rechter iets ontfangen heeft, om krenking te doen in 't trecht, en zulks uit komt, werd hy zwaer gestraft.

Zy zijn tot de Sterrekunde zeer genegen: maer behalve die konst, beminnen zy weinige wetenschappen. Hoewel zy geen kenders van muzijk zijn, zoo beminnen zy echter dat geluit. Ook hebben zy weinig wetten: doch een goeden voortgang van rechtsplegingen.

Hunne spraek heeft iet deftigs en manslijks in.

Voor de komst der Tartars in Sina, wisten de Sineezen schier van geen wapenhandeling, lieten de nagelen lang wassen, wierden met vuisten alle kampvechten by hen geëindigt. Heden hangt men den sabel op zijde, zelf aen kinderen van acht Jaer.

De Tarters voeren lanssen en sabels, met de punt voorwaerts, en 't gevest achter na de linker zijde der rug toe. Zy hanteeren ook slagzwaerden, dieze met beide de handen zwenken. Zy weeten twee en drie pijlen te gelijk met den boog weg te schieten. De boogen zijn niet groot, maer sterk, en de pijlen niet alle even lang.

Eer zy in Sina traden, hadden ze van schietgeweer geen kennis. Hunne paerden, die hen Sina hebben helpen winnen zijn welgemaekt en moedig, en loopen snel. Die dezelve beklimmen, zijn boven mate goede ruiters: zoo dat men zeggen zoude, dat zy te paerd geboren waren. Veele onder hen binden den toom slechts aen den gordel, en weeten met den voet het paerd te bestieren.

Eene vaen of standaerd ziet men in hunne legers, waer onder al het krijgsvolk zich voegt. Zy zijn echter onschikkelijk in hunnen marsch of togt, en gaen by hoopen, zonder op ordre of rang acht te slaen. Het paerdevolk gaet voor uit, dat ook den aenval in 't hondert doet (gelijk men zegt.) Op 't geluit van een trompet gaat den optogt aan. Vorder pijpers of trommen vind men by hen niet. Voor uit gaet de standaert, daer de krijgsluiden groote eerpligtigheit voor hebben: dees gelijkt wel naer eene Roomsche kerk-vane; dien het volk, 't zy in strijd, of anders, volgt. Van te deinzen weeten zy niet, ten ware zy geheel en al wierden verslagen. Als de standaertdrager getroffen werd, dat veeltijts gebeurt, om dat hy in 't hevigste van 't gevecht moet zyn, vat een ander aenstonts den zelven op; 't gene voor de grootste eer wert geacht.

Het paerdevolk doet den eersten aenval op steden, zonder alvorens daer op uit grof geschut geschoten, of nadernissen gemaekt, of bateryen opgeworpen te hebben. Al het welk eerst na den eersten storm of aenval by hen geschiedt. Zy sleepen de stormladders aan der paerden staerten achter na, die van een recht, opgaende hout, slechts weinig ingekapt gemaekt zijn. De vaenvoerder nadert aen de muuren; en met een geschreeuw klimt men op.

Zy leeven als in de wapenen, beminnen het velt, en kampeeren of legeren liever

[p. 31]

te velde, als dat ze in steden gelegt werden. Zy achten 't voor een groote eer, wonden van den vyand door littekenen te konnen toonen.

Des nachts, als zy order hunne onbereide ledertenten rusten, weten zy van geen uitzetten der schiltwachten. Het is des nachts in hunne legers zeer stil: de ronden, die hier omgaen, wekken niemant.

Deze Tartars zijn welgemaekte mannen van lichaem, en breet van schouderen met het overige wel geschikt: zijn sterk en niet lekker, ook niet zeer net op hunne kledinge, maar altijd bezig. Zommige onder hen zijn een weinig bruinder dan de Sinezen: de baert is hen ook dichter, en het haair zwarter, hoewel eenige root haair hebben. Zy zijn plomp van omgang, en hebben eeld aen hunne handen. In vrede zijn zy zacht en beleeft: in oorlog streng en hart. Het veinzen is hen ondoenlijk. Als zy iemant groeten, reiken zy de rechter hand toe, buigen het lichaem een weinig voor over, en brengen de hand zachtjes aen den mont. Als zy iemant dankzeggen, strekken zy de rechter arm over de knie, en brengen de hand by den Sabel, buigende het hooft voorwaerts. Zy kussen elkanderen mede de handen, en omarmen eenen welgeliefden vrient. Het hoost te ontdekken is by hen geen gebruik.

Zy eeten en drinken veel, Schapen vleesch is hun gemeene spijs; ook dat van herten en wilde swijnen: als mede visch. Weinig wert de spijs gebraden, of gekookt. Om de zelve lekker te hebben, nemen zy geen acht. Gekookte rijs strekt hun mede voor spijs. Op zommige plaetzen gebruiken zy mede koorn-broot. Het water drinken zy kout, en niet heet, als de Sinezen. Zy weeten mede op gezontheid, en gedagtenis van vrienden te drinken; gelijk men in Europa doet: maer iemant daer toe te perssen, is by hen ongewoon. In potten van koper, tin, of zilver bereiden en disschen zy hunne spijs op: maar gebruiken zeer weinig porçelein-vaten. Men vind by hen lepels: want zy konnen zich, op de Sinesche wijs, met stokjes of vorken, niet wel behelpen.

Voor de zee hadden zy in 't eerst grooten schrik; doch gewennen zich daer nu allengs toe.

De vrouwen dragen laerzen, die onder de knie komen.

Wat belangt de Lijkstatien over dooden, onder de Sineezen, sineesche Tartaren en andere gebruikelijk, daer over by my bericht, gevordert zijnde uit Batavia, van zeeker Heer, welke eenen geruimen tijd, zoo in Pekin als andere plaetzen van Sina zich op hadde gehouden, werd my het volgende geschrift daer over toegezonden.

‘Onder alle Aziatische volkeren, vindmen geene, die meer werk over hunnen dooden, hunne uitvaerten, en lijkpligten maken, als de Sineezen; alzoo alle hunne zedeboeken daerop uit zijn, om de de Zoonen tot gedienstigheit tegen de Ouderen, en eerbiedagheit tot de Voorouderen op te wekken; en hunne gebuurvolkeren, de Tartars, volgen hen, op dien voet na, in den toestel hunner begravenissen of uitvaerten van hunne dooden; zijnde hunnen pligt twee volle Jaren rouw te draegen. Wanneer een man van aenzien, of Vader, of Regent onder hen komt te sterven, verwittigt de Zoon, of naeste bloedverwant den dood van den overledenen aen hunne naeste bloedvrienden, en bekenden; na den vierden dag maektmen een doodkist, daer het lijk werd ingelegt, wordende de tente met witte matten belegt, en in 't midden een tafel gestelt, daer op zy de doodkist, en beeltenis des overledenen ten toon stellen: in deze plaetze komen de vrienden, en bekenden te zamen, en brengen ter eeren van den overledenen, reukwerken, en lichten, die ze in brand steeken, en bewyzen dan den overleden, met vier buigingen hunness lighaems, en vier knielingen eerbiedigheit; doch leggen eerst in een wierook vat wat ontsteken wirooks: middelerwyle staen de Zoonen, en naeste bloedverwanten, in wit rouw gewaed, bezijden de kist, kermen, en weenen, doch alles zedelijk. Agter de kist weenen de vrouwen zonder mate, dog agter een afschutzel of gordijn; men laet door de priesters in 't oostelijk Tartaryen, ook Papier daer toe gesneden verbranden, of wel andere witte stoffe van lijwaat, of zijde. Alle dagen offert men aen de dooden spijze, en drank, die van de huisgenoten werd opgegeten: dage als het lyk werd uitgedragen, komen de maegen en vrienden by malkander in den rouw; de lijkstatie geschied op de wyze van den omgang der Roomsgezinden, verscheide afbeeldingen, van Mannen, Vrouwen; Elephanten, Tygers, of wilde beesten van papier gemaekt, worden voor uit gedraegen, zijnde met verscheiden verwen geciert, en daer na by het graf gekomen zijnde verbrand. De priesters van de Laamas, als die daer voorhanden zijn; prevelen veele heidensche gebeden op een ry te voet gaende, slaende op trommeltjes klokjes, en ander gespel. Voor aen draegt men groote

[p. 32]

wierookvaten; eindelijk volgt de bare, met het lijk, onder eenen daer toe vergulden hemel, met hout zeer konstig gewerkt, met een zyde of ander kleed gedekt, door vele mannen gedraegen, naer de staet van den overledenen mede brengt: achter het lijk volgen de zoonen te voet, leunende op stokken quanzuis als ofze door droef heid verflauwen. De vrouwen volgen daer aen, op een draegbaer, daer toe van hout gemaekt, met kleden of matten behangen, om niet gezien te worden. De grafsteden zijn buiten hunne wooningen tegens eenen berg. De Zoonen die buitenland verreist zijn, moeten wederom te huis komen, om hunnen vader, de laetste eere ter begravenis by te woonen, en te geeven. Zoo iemant in den oorlog buiten zijn vaderland sterft, werd het lijk op de plaetze daer het gestorven is verbrand, en de assche, met de gebeente in een kistje gedaen, en naer des overledens vaderland gevoert, daer de overblijfzelen plegtelijk by die van hunne ouderen begraeven werden. Alle Jaeren komen de Magen en na vrienden te zamen, gaen naer de graven, ken, en bewyzen daer hunne lijkpligten, branden reukwerk, brengen giften, en regten aldaer een lijkmael aen: zy achten geen ding hooger, dan om eerlijk begraven te mogen worden, datze hunnen kinderen voor alles aenbeveelen. De kisten worden gemeenlijk voor 't afsterijven in gereedheit gemaekt, en aen den doodzieken eerst vertoont, eer zy sterven; 't welk in hen eene groote blydschap, en gerustheit veroorzaekt. Van arme lieden, die geen kist hebben, verbranden ze delighamen, en begraeven de assche op een afgezonderde plaetste, dewijl zy geen bezondere graf steden hebben. Wanneer iemand in den oorlog zijnes Vorsten in een vreemd land sterft, moeten zy de beenderen te huis brengen, of ook wel de lijken, zoo ze naby zijn, want zy willen gaerne by hunne voorouderen begraeven worden: kennipe linnen, hoe grover hoe beter, is hun rougewaed, daerze zich mede bekleeden. De doodkisten worden van Cederenhout gemaekt, als zijnde dit een onverderffelijk hout, dieze wel honderd mijlen verre ontbieden; want het word by hen voor een stuk van gelukzaligheid gehouden, wanneerze in eene onverderffelijke doot kist begraeven mogen werden. De bovenste planken loopen schuins toe, in vorme van een dak. Zy regten mede eenen grafsteen op, daer den ouderdom des overledenen op gehouwen is, op dat de merktekenen, door den tyd niet en vergaen.

‘De Westelijke Tartars verrichten op eene ander wyze hunne lijkstatien; te weten, ten zelven dage, waer op iemand sterft, word de doode, na dat hy gekist en binnens huis beweent is uitgedraegen; de vrienden geleiden het lijk die zig dan ter weder zijde op een lange rije by den houtstapel voegen, en luidrugtig schreijen, vertrekkende dan de gene, die het lijk geleide gedaen hebben, en de huisgenoten leggen het vuur onder, den brandstapel, om alles, behalven de beenderen te verbranden: het gebeente werd ten derden dage verzamelt, ende in een Porcelein vat gebergt, om ter begravenisse te bewaren. Uit een zonderlinge waangeloof, worden de lijken der gene die aen de kinder pokjes gestorven zijn, hondert dagen bewaerd, eer zy verbrand worden.

‘Een grooter eere word den Vorsten der Tartaren, na hunne dood, aengedaen; want zoo een Vorst gestorven is, worden de dienaers na het schreijen in den huize ten wederzijden voor het Hof ten toon gestelt, met de merken zijner waerdigheit in de handen, en pronken met helmetten, die met bonnetten, deze met draegbanden, met houwers, andere met boogen en pijlkokers, zommige met jagthonden, daer de overledenen in hun leven mede omgingen; teffens schreijen zy deerlijk. Byna in gelijke ordre staen de paerden rondomme ten toon gestelt, aen den teugel in handen van stalknechten, die overspreid zijn met kostelijke zadels, behangen met fluweel, om by het graf te verbranden.

‘Desgelijks staen 'er kemels, pragtig uitgestreken, en geladen met het geene tot de lijkstatie vereischt. Onder de poort staen trommelslagers en trompetters te speelen; ten bestemden dage word het lijk uitgedraegen, voor uit treeden trompetters, die eenen schoonen toon geeven. Na hen volgen twintig of dertig kemeldieren, met zyde toomen en zadels aen den hals, beladen met tenten, en ander omslag ter begraefplaetze te brengen: daer na draegtmen zijne zonneschermen, en vergulde waeijers, die gevolgt werden van vaendels, standaerden, en andere veldtekenen: benevens goude en zilvere vaten, daer na volgen kostelijke uitgedoste paerden, en dienaers beladen met des overledens huisraed, ten laetsten de wagens, en draegzetels by den overledenen gebruikt, de

[p. 33]

gansche begravenisplaets werd omringt met matten als een muur, binnen dat bestek recht men tenten op, gestoffeert met rekbanden en diergelijke kleine verçierselen om te verbranden; in 't midden staet een groote zael, mede omringt met matten, om het lijk daer in te zetten: die in den omgang de laesten in rang zijn geweest, bevinden zich de naeste by deze zael, achter hen blijven de andere staen, yder naer zijne waerdigheit; het overschot van dit bestek achter de zael is voor de vrouwen: wanneer zoo wel mannen als vrouwen binnen dit bestek gekomen zijn, maken ze, staende over eind, een groot geschrei en deerlijk misbaer; na het schreijen, worden de offerhanden verricht; ondertusschen word 'er een lofreden gedaen, waer in des overledens verdiensten en daden worden opgehaelt, daer een ieder met gebogen kniën naer luistert: de Brief daer die in geschreven is, word dan in 't vuur gesmeten, en tot assche verbrand; daer op volgen de kleederen, mutze, laerzen, zadels, goude en zilvere vaten, draegzetelwagen, en bedde, die mede in 't vuur geworpen en verbrand worden; dit gedaen zijnde zoektmen uit de assche het gesmolten goud en zilver, het welk in een papier bewaert word, om ten derden daege wederom in 't vuur geworpen te worden. De paerden worden zonder eenige cieragie aen te hebben, met zweepen in 't veld gejaegt, die naderhand voor half geld kunnen gekogt werden. Na dit gedoente vertrekken de vrienden, en worden van de naeste bloedverwanten bedankt: doch deze eenige lijkstatie is niet genoeg, maer de Tarters herhalen die na zeven, en wederom na zeven dagen: zoo de overledene een aengename byzit heeft, of eenen gedienstigen hoveling, die brengen zich zelfs zomtijds om 't leven, en zulks tot troost, vermaek, en gezelschap van den overledenen in het ander leven; dit gelooven deze woeste menschen. Doth de Keizer heeft onlangs eindelijk deze misbruiken by een wet afgeschaft, dat zich niemant meer zoude verhangen, ook het verquisten van onkosten en het verbranden van zoo veel huisraed, kleêren, goud en zilver, in wiens plaets men nu vergulde, en de verzilverde papieren verbrand, die het ware verbeelden. Na de tweede, of derde pligtpleginge, word eindelijk een graf vervaerdigt, rontom omringt met een muur, waer in verscheiden vertrekken zijn; op eenen heuvel maektmen van steenen een graf, rontom hangt men zijne wapenen van pijlen, boog, zabel, draegzetel, gordel, en mutze; in deze zale offerd men een geheel jaer spijze, dieze den overleden voorzetten: de dienaers bewaken deze plaets. Maer Tarters van minder aenzien, bouwen by 't graf geene Zale, maer die zetten eenige ruwe spijze en een aert van drank van honing bereidt, na by den lijkheuvel, gaende telkens weg; dan vergaderen eenige duiveljagers, die 't gras reinigen, door 't besprengen met zeker water, van de booze geesten, dieze van den overledenen quanzuis uitdrijven: de rouw klederen zijn een lange witte rok, van gevuld laken gemaekt, die in 't midden met een touw van de zelve stoffe toegebonden is. De vrouwen veranderen in den rouwtijd haer gewaed in wit, hulsel des hoofds, dat eertijds bedekt, was met haer eige haairvlegten, verandert in een witte huive, gondels wyze t' zamen gevouwen, met twee byhangzels, die haer over de schouders hangen; een bamboes riet dragen de rouwdragers in de hand, met wit papier omwonden, en gelijk de rouwkleeren verscheiden zijn over Vader en Moeder zoo zijn dezelve verschillende over Susters en Broeders; doch hier van zijn onder de Tartaren, zoo wel als onder de Sineezen, beschreven wetten, dieze gehouden zijn stiptelijk op te volgen, of de overtreders vervallen in de grootste straffe; welke wetboekjes alomme door beide de Rijken te vinden zijn.

‘Echter is de begravenis van den Sineeschen en Tartarischen Keizer Zumte, in den Jaere na Christus geboorte 1660, in Pekin gedaen, met meer pompe geweest, dat dezen Held, als de eerste overwinner der Sineezen, dit Koningrijke met dat van gansch Tartaryen quam te beheerschen.