Noord en Oost Tartarye

Verhael,
Belangende de Sineesche, of Niuchische Tartars, volgens schriftelijk berigt aen my gedaen, van zekeren Heer, die zich langen tijd in Sina had opgehouden.

IK werde dan (zegt dees Heer) verstendigt, dat zekere Tartaren, achter den Sineeschen muur, Soutassen, of Sudatzen (dat zijn Water-Tartaren, betekenende Su in hunne sprake Water: en Tata, Tartaren) en andere Tartaren, Mansiouwers genoemt zijn: waer van 'er zommige steden bezitten: maer anderen onthouden zich meest in Horden. Doch men ziet, dat die nu mede steden beginnen te bouwen.

Pekin legt, (als de gemelde Heer vermeint) op 39 graden en 56 minuten.

Geheel Sina wert nu in vrede van de Tartaren bezeten: en de Sinezen rijn alle nu naer de Tartarische wijze geschoren.

Voor weinig jaren hebben, de Tartaren eenigen van 't out Sineesch keizerlijk bloet doen sterven.

De Tartar had onlangs over de vier hondert jonken in zee, om Formosa, de toevlucht der oude verdrevene Sinezen, te bestooken.

Op 't jaer 1682, had de Tartar eenen aenzienljken Afgezant uit Pekin of Peking naer Batavia gezonden, met een gevolg van zes negentig man, die hulpschepen verzocht tegen de Sinezen op Formosa. Dees wierd,

[p. 35]

wel onthaelt. Op zijn vertrek zond men met hem zes Nederlanders, met eenen brief, om tot Peking aen den Tartarischen keizer te behandigen; doch zy wierden niet wijder als Hocsieu toegelaten te komen. Den brief zonden de Sinezen zelfs naer boven. De gezant was geboren van eenen Tartarschen vader, en Sinesche moeder, en bevelhebber van zekere stad in Sina.

Deze Oost-Tartars hebben, in geloofszaken, eenige overeenkoming met de Sineezen, omtrent de uitterlijke plichtigheden: als in te laten bidden en offeren voor de dooden, door de priesteren: 't gene zy mede doen, alsze ten oorlog trekken, of op zware reizen gaen. De Tartars in Sina zijn anderzins zeer weinig achtslaende op den godtsdienst. De Sinezen zijn godsdienstiger.

Het geloof der Tartaren van Niuche verschild andersins en eigentlijk eeniger mate van het geloof der Sinezen. Zy bidden zekere beelden aen, daer de Sinezen voor walgen; (doch by zich zelven als boven gemelt, mag men zeggen, dat zy niet bidden, om dat zulks zoo zelden geschied,) hoewel eenige sekte der Sinezen odk zommige beelden aenbidden. Echter zijn deze Tartars zoo woest niet, of maken al mede boeken, schrijven en lezen zeer net.

In het Noord-Oost-Tartarye, buiten den grooten muur, zijn noch Christenen noch Joden te vinden: maer aen den anderen kant ziet men, onder de Tartaren, Mahumetanen, en eenige, die kennisse van 't Christendom en Jodendom hebben.

Onder hen vint men veel Epicuristen doch andere geloven eene Opstandige.

Die onder de Tartaren en Sinezen gevoelen dat 'er een eeuwig leven zy, oordeelen, dat men door allerhanden godsdienst zalig kan werden: waerom zy te minder van godsdienst veranderen. Dezen godsdienst schijnt van Cingis, den eersten Tartaerschen keizer, gesproten te zijn, die den zelven in voerde, om overal zich aen genaem te maken; gelijk hy ook in der daet daer door veel vorderde: want hy eerde alien aert van geestelijken godsdienst. Yan dit gevoelen zijn bykans alle de heidenen in Siam, Pegu, en daer rontom. Echter oordeelen zy, dat deze wegen, naer den hemel, niet alle even kort zijn: maer de een korter en gemaklijker, als de andere.

De Tartars in Sina bidden mede Zon en Maen aen: en zijn omtrent de Maen-en Zonverduistering zeer overgelovig.

Zoo wel het Tartarsche, als het Sineesche volk in Sina, schildert vier klaauwen aen de draken: doch de draek, die's Keizers wapen verbeeld, heeft 'er vyf.

Zy verbeelden zich, dat 'er in den eclipstijd een draek is, die de Zon of Maen verslinden wil, waer door dezelve van verw zoude verschieten. Men maekt dan in Sina, zoo wel als in Tartarye, door het geheele Land, een groot misbaer, met het verwekken van geluit der trompetten. Zommigen van hen zeggen, dat zulks geschied om den draek te verjagen; doch anderen, dat dit misbaer maken in de lucht word gedaen, of haer te bewegen, op dat 'er geen krankheit uit de verduisteringe aen de groote hemelsche lichten, ontstaen zou. De tijd van de eclipzes word alvoorens het geheele Rijk deur bekent gemaekt, op dat elk op zijn hoede zy.

In de Almanakken of Ephemerides, zoo wel der Tartaren, als Sineezen, worden alle voorzeggingen van de getempertheit der lucht, en anders by gevoegt: ook veele overgelovigheden, waer men zich voor hoeden, en wat men doen moet. Als de Zon in 't teken van de Hontster is, dan worden, op bevel van den grooten Tartar, alle honden door 't geheele Land, op eenen dag gewasschen.

Het geviel onlangs, dat, geduurende een Jaer of twee, de sterfte onder in Sina was: de Geestelijken daer overgevraegt, schreven zulks 't gesternte toe.

Het dragen der lange nagels in Sina, werd nu by de Tartars afgeschaft.

Het papier, dat de Tartars van Niuche, desgelijks de Sineezen, gebruiken, werd van bamboes, stroo, en basten van boomen gemaekt.

Ter liefde van de wiskonst, en byzonder van de sterrekijkerye, geeft de Tartarsche Keizer in Sina groot voorrecht aen de Christenen: alzoo de Vaders Jesuiten den Sineezen die konst op eenen vasten voet brengen.

Het is byzonder, dat de Euclides in 't Tartars en Sinees overgezet, klaerder en lichter, (volgens bericht der taelkundigen,) is te verstaen, dan in 't Latijn, wegens de kracht der woorden in die spraken.

De dag word, by de Sineezen en Oost Tartaren, op twaelf uuren gerekent.

Ju is gezegt op 't Sinees een vis, en pi een vel: zoo dat het Tartars volk Jupi eigentlijk gezegt is vis-velletjes, of mannen met klederen van vis-vellen.

De Sineesche muur, die Tartarye van Sinascheid, vertoont zich in verscheide aftekeningen, (welke gedagte Heer my heeft over gegeven,) gelijk als met wachthuizen tusschen beiden: en als of het dubbelde muuren zijn; doch gelovelijk zijn het binnewerken, tot plaetzing van krijgsvolk.

[p. 36]

De wortel Nizi, zegt hy, meest te vallen in Korea, en Leaotung: en in 't hart van Sina zelfs zeer duur te zijn. Hy is van by zonder sterkende kracht, en kan, te veel gebruikt, iemand doen sterven: byzonder den zoodanigen, die heet van aerd is. Hy geld zomtijds drie vout zilver, en is in echten en onechten onderscheiden.

Of schoon de Tartars in Sina den Sineeschen mannen, ten teiken van gehoorzaemheit, gedwongen hebben het haair af te snijden, zoo hebben zy echter, tot noch toe, de vrouwen niet konnen beletten, de voeten in te binden te zwachtelen, en met prangen onhebbelijk klein te maken, wat groote moeite daer toe reeds aen hebben gewent; want hunne wyven, de Tartarinnen, houden de voeten, zoo als zy gebooren zijn; welke dappere en sterk manninnen zijn. Zelfs de eige mannen zien de voeten hunner Sineesche vrouwen nooit bloot.

Den sterren word by deze Tartars schier goddelijke eer aengedaen, die daer uit allerhande voorzegginge vatten: gelijk zy mede voorspellingen nemen uit de vlam, en rook van vuur, gestookt onder den rug van eene schildpadde.

De Oost-Tarters, die Sina bezitten, zijn kleinder van stal in 't gemeen, als de West Tartars veelvuldig en talrijk, 't Is aenmerkelijk dat geoordeelt werd, in Sina twee hondert milioenen menschen te zijn, die alle van minder dan honderd duizend Tartaersche krijgsknechten wierden gedwongen en overheerscht.

Xunchi of Zumte, de Vader van den tegenwoordigen Tartarschen Keizer Kamhi, was kundig in de tekenkonst.

De Tartaren vlyen en schikken zich, zoo veel doenlijk is, naer de Sineeze wijze. Zy verbranden echter in Sina noch hunne lijken (als boven gemelt) schoon de Sinezen zich meest van begraving dienen: ja zy deden noch voor eenige tijd, menschen by de begrafenisse der Grooten sterven, om hen in de andere waereld te dienen.

Als de Tartarsche Keizer in Sina gestorven is, werden alle de bywyven, zijnde in zakken gestooken, en boven 't hooft toegebonden, veeltijds verkoft: uitgenomen vier echte Koninginnen, die althans in eere blijven.

De Tartars zijn grof van zeden, en niet te zeer genegen tot het Christendom: 't geene de oorzaek is, dat de Christenen meest slegte en arme luiden zijn, hellende de Grooten, en die van aenzien, het hooft naer het Hof, om daer gunst en ampten te genieten.

Als het Nieuwe Jaer is, word de Tartarsche Keizer in Sina van alle zijn Hovelingen begroet. De Tarters hebben de voorrang, en de Sineezen volgen: ja in alle raedplaetzen, en gemeine vergaderingen, heeft een Tartar den voorrang.

Het haair lang onder de Sineezen te voeden, is een teken van opstant of ongehoorzaemheit in Sina; gelijk, voor een Jaer of twee, drie Onderkoningjes van Sineeschen bloede hun haair lieten wassen, en den Tartar het hooft boden: doch wierden gedempt en gedood.

De Sineezen houden zich altijd warm, eeten en drinken warm: doch de Niuchische Tartars bestrijken zich met Ys, als zy de koorts hebben.

De Tartars, hoe wellustig zy ook zijn, mogen geene naekt ontdekte lieden noch leden zien, zelfs niet in afbeeldzels: gelijk als bleek, wanneer de Portugezen aldaer t'eener tijde een geschenk van een spiegel zonden, wiens lijft met half naakte beelden was geçiert.

Het volk van Leaotung, die van eenen Tartarschen aerd zijn, werden veel tot Mandarijns, (zoo veel als Overheden of Majestraten,) en amptelingen, in Sina door den Tartarschen Keizer aengestelt voornamelijk in 't Zuiden.

In 't Landschap Leaotung is, door Keizerlijk bevel, eene groote opening in den muur gemaekt, om een vryen deurtocht naer Niuche, den ouden Tartarschen zetel, te hebben, en den weg derwaerts bequamer te maken.

In 't Westen word de Sineesche muur zeer sterk bewaert en bewaekt, tegen de West Tartaren. Niemand mag daer door in Sina komen, of moet zijnen naem aengeven: doch tegen 't Noorden en Oosten, is nu weinig of geen wacht, om dat zulks naer Niuche, den ouden Tartarschen Rijkszetel, toe ziet.

De Keizer zend jaerlijks veele schatten en groote rijkdommen naer zijn oud gebied van Niuche over: als mede veele duizende Sineezen, die aldaer ou steden bouwen, wetenschappen en handwerken overbrengen. Maer de Tartars dringen, nu zoo sterk Sina niet in, als voorheene, met der woon: want de Keizer beveelt zijne oude Landsluiden te blijven, daer zijne; schijnende, dat hy het Landschap Niuche sterk en rijk wil maken.

Zeker Pools geestelijk persoon, genaemt Nicolaus Smogolenski, die in gunst by den Keizer was, verzocht verlof by hem, om over den muur in Tartarye te mogen gaen leeren doopen. Deze gaf voor, aen zijne medebroederen, dat hy

[p. *7]

Verscheyde gedaantens van de wortel Nisi.

[p. 37]

aldaer wilde zekere groote rivier zoeken, en kesnis van vreemde landen halen: de Keizer sloeg dit verzoek af, onder voorgeven, dat het aldaer te woeft was, en hy te veel ongemak op den weg, in de woestijnen, en van 't wild gedierte zoude moeten uitstaen.

De Tartars van Tibet en Tangut, die den afgang of drek van hunnen aerdschen Afgod in een goude pot bewaren, en voor heilig houden, eeren mede een vrouwen beeld: welk beeld by den tegenwoordigen Tartarschen Keizer in Sina geleden word, ter oorzake dat zijne grootmoeder, eene West Tartarinne van omtrent Tibet, en zeer overgeloovig in heidensche Afgodery is, De Lamas en Bonsen zijn de priesters van dezen Afgod.

De Tartars zijn in 't gemein milddadig; doch de Sineezen gierig en vrek: waerom de Tartar ook by het gemeen Sineesche volk meest bemint is.

De Tartars van Niuche plagten in het Landschap Leaotung hunnen handel te drijven met allerhande pelteryen van zabels, vossen, marters, enz. als mede met paertshaair, 't geene in Sina tot çieraed veel werd gebruikt. Dit geschiedde, na dat zy den voet eertijds in Sina hadden gehad, en daer uit weêr verdreven waren.

D'Oost Tartaren hadden zich verdeelt in zeven Horden of Vorstendommen, tot omtrent het jaer 1600: als wanneer zy zich vereenigden, en het Land van Niuche onder eenen Koning, en tot een eenig Koningrijk bragten.

Deze zeven Oost Tartarische Vorstendommen, aldus tot een Rijk gestegen, wierden zoo sterk in de oogen der Sineesche bevelhebberen, voornamelijk van het Landschap Leaotung, dat die begosten te denken, om zoo een aenwassende magt te dempen. Zy vingen zulks aen met de Tartarische Koopluiden, die daer quamen handelen, te quellen, hunne goederen te rooven, en de tollen boven maten te bezwaren: ja beletteden een huwelijk, dat de Koning van Niuche met zijn dochter aen zekeren Tartarischen Prins trachte te doen. Eindelijk deden zy den Koning van Niuche zelf met list, zoo gezegt werd, om hals brengen: 't geene dan zoodanig by zijn Zoon gewroken wierd, dat hy in 't Jaer 1616 den muur overstapte, en Kaiyuen, eene Stad des Landschaps van Leaotung, innam.

Uit de Stad Kaiyuen zond hy, door eenen. Offerpaep, (dien Lama of Lamas noemen) eenen brief aen den Sineeschen Keizer, 't Tartaersch; hoewel met genen Barbarischen noch onbeleefden stijl. In den zelven vermaende hy den Keizer, met zeer nederige en onderdanige woorden, dat hy wel om het ongelijk, hem door de Sineesche Landvoogden aengedaen, den oorlog aengevangen hadde: maer evenwel de stad Kaiyuen, en al wat hy ingenomen had, wilde weêrom geven, geheelijk de wapenen neêrleggen, indien hy gehoort wierde, en vergoeding van schade, door onrecht hem aengedaen, zou mogen verkrijgen. Maer de Sineesche Keizer beval de zaeke zijnen Landvoogden die niet eens gewaerdigden den brief van den nieuwen Tartaerschen Koning te beantwoorden. Geweldig speet dit, als het ombrengen van zijnen. Vader, door de Sineesche Landvoogden, dezen Tartarischen Koning, die na den Vader ten Rjjke verheven was.

Hy zwoer dan, dat hy de dood van zijnen Vader, met het bloed plengen van twee honderd duizend Sineezen, zoude wreeken: gelijk de Tartars voorheene eene gewoonte hadden, by het verbranden van 't Lijk van een grooten Heer, vrouwen en slaven te slagten. Welke gewoonte nu by hen weinig in gebruik is: misschien beter geleert, door het omgaen met de Sineezen.

Maer deezen Tarterschen oorlog, alhoewel die den Sinezen tot noch toe groote moeite gebrouwen had, verflaeuwde evenwel, en wierd eenigzins gestaekt: zulks de Sineezen, daer door uit de vreeze, grooter schade te lijden, ontslagen wierden: want het Wester gedeelte des Landschaps van Leaotung was over al vast gesterkt, en op de grenzen lag tegen de Tartars een sterk krijgsheir, dat den Tartaren, welke het Ooster gedeelte van 't zelve Landschap in hadden, het ken beletteden. Maer het grootste gevaer⁺ ontstond namaels van de Sineesche muitelingen, en roovers binnen het Rijk van Sina zelfs: door wien het ook eindelijk verdelgt, en den Ooster-Tartaren overgelevert wierd.

De Keizers in Sina, van de Niuchische Tartarische afkomst, worden, gestorven zijnde, niet begraven, maer, naer de wyze in Oost Tartaryen gebruikelijk, verbrand. De mijt of brandstapel werd ten deele van hout, maer meest van papier gemaekt. Het is ongelovelijk, hoe groote menigte papiers daer toe werd gebruikt: want beneffens het lichaem, werd al het Keizerlijke huisraed verbrand: ook de schatten, en alles wat den Keizer in zijn leven heeft gedient: doch 't gedierte uit gezondert. Men zegt, dat 'er op de verbranding des lijks van den laetsten Keizer, twaelf Elephan-

+ Van deze oorlogen, ziet by Martinus Martini, en anderen.

[p. 38]

ten, geladen met kostelijke toomen en harnassen, met edel gesteenten bezet: drie honderd paerden, en honderd muilen, geladen met den Keizerlijken schat, waren. Al dit wierd ontladen op de papiere brand-mijt. Niemand zoo stout, die 'er iets durfde van wegdragen: maer alles werd tot asch verbrand: schiet 'er eenig zilver of goud over, men vergadert en vermangelt het tegen papier, om de ziele des overledenen daer mede te vereeren. De onkosten van dit vuur quamen te beloopen op zeventig duizend rijksdaelders, en het verbrande op een veel grooter somme. 's Keizers huisgenoten deden zich vrywillig onthalzen, om den dooden in de andere waereld te dienen: en het is de wyze geweest, zoo 'er geene vrywilligen wierden gevonden, dat men slaven daer toe neemt. Dus verre het schriftelijk verhael, boven gemelt.

Onder de Niuchische Tartaren, (zegt mede de Priester Gruber,) is 't de wyze, dat de Grooten, zoo wel als de Koningen, verbrand en niet begraven werden, nae hunne dood: 't geen ook met papier geschied, werdende te gelijk door 't vuur alle des overledens huisraed, kleederen, en kleinodien verteert. Het is by hen een groot overgeloof, iets onverbrand, of door 't vuur onvernietigt te laten: 't geen zy alles meinen aen de ziele des overledenen hulp toe te brengen. By't lijk der Koningen wierden mede wel eenige menschen geoffert en verbrand, zoo de zelve Priester zegt.

Veele der Priesteren in dit Tirtarye dragen myters op 't hoost; doch gaen veeltijds bloots hoosds, en bloots voets: men noemtze mede Bonzen. Men vind aldaer ook vrouwe kloosters, die schier op ontoegankelijke bergen gebouwt zijn. Deze gaen nooit uit, als met oorlof van de opperhoofden en zulks om aelmoessen te vergaderen: waer toe dan de oudste werden verkooren. Zy doen belofte van kuisheit, armoede en gehoorzaemheit, gaen bloots hoofds, en hebben het haair rond geschooren, tot aen de ooren. Haere kleeding is genoegzaem gelijk die van de Bonzen: behalven dat de verwe root, en die van de kleederen der Bonzen graeuw is.

De Niuchische Tartaersche Priesters, als zy offeren, en Godsdienst verrichten, dragen lange roode of geele tabbaerden, met laage wijde mouwen.

By de Tartaren werd kaes gemaekt, van gestalte als de krakelingen hier te lande, die zy aen draden rijgen, en alzoo te koop veilen: zijn zoo hart als steenen, en wanneer die gegeten zullen werden, hangt men ze over het vuur, daerze week werden, als wasch.

Het is byzonder, dat de Sineezen van de Tartaren niets of weinig willen leeren. Ook zijn de Tartars niet zeer weetgierig: doch echter die in Sina zijn, vlyen en schikken zich na de Sineesche wyze van doen.

Het muzijk der Tartaren bestaet in handgeklap, en het slaen tegen eenig metael aen.

De Tartars in Sina gebruiken kleine koetsjens op twee raderen, getrokken van een of twee muilen. De groote Mevrouwen, daer in zittende, werden gevolgt van veele slechte vrouwen, te paerd, met boog en pijl gewapent.

De Tartaren zijn groote jagers: doch niet de Sineezen.

De Tartaersche wyven van Niuche zuigen zoo wel Tabak, als de mans: d'eerste dragen een zakjen op de schouder, daer de pijp in steekt: en de laeste het zelve aen den riem of gordel.

Zeeker Heer, die wel eer Opperhooft der zaeken van de Neêrlandsche Maetschappye in Sina was, en zich in de Sineesche Stad Hoksieu ophield, als de Tarters de zelve vermeesterde, verhaelde my mede, dat men onder de Tarters veel menschen een-oogig vind, en dat zy alle ronde aengezichten hebben, aerdende meer naer de Europianen als naer de Sineezen.

De Coreanen, als zy in Sina komen, moeten door Hoksieu reizen, willende de Tarters door Leautong dezelve niet ten hoof laten komen. De berieden Sineezen noemen alle Tarters Leautungers, en ontzien hen zeer, jae zijn angstig op 't hooren van hunne naemen; men jaegt 'er de kinderen ten minste in voorige tijd mede weg. De Tarters dragen de rokken veeltijds het ruig buiten; zy hebben schoone tenten, van vier of vyf vertrekken, buiten op met geverwde afbeeldzelen. Hy zag een Lamas gezant door Hoksieu trekken. De Tarterze wyven hebben 't hooft met Paeuwe veeren, en andere schoone pluimen en bloemen versiert, en krullen aen 't hooft. De Tarters eeten met messen, vorken en handen, als de Christenen, de Sineezen met stokjes; en al gesneden vleesch, het behaegde hun, dat zy zagen de Duitsche groote stukken vleesch in schotels op te dissen, als zy in't gemeen gewoon zijn te doen. Veele onder de Tartersche benden waren kostelijk met pelteryen uitgedost. De Coreanen wetende, dat de Tarters behaegen in schoone en groote mannen hebben, zonden met hun Gezantschap, dat zy ten teken van vernedering jaerlijks aen 't Hof tot Pekin moeten doen, welgemaekte menschen derwaerts.

[p. *9]

Afbeestsel van CAMHI anders BOGDICHAN, jegenwoordig heerschen de Tarters Keyser in Sina, so als sulx tot Peking afgemaast, en aan den schryver van dit werk, op 't jaar 1679 van daar over de wegh van Dauria en het Moegalen-lant, toegesonden is.

[p. 39]

De Tartars eeten veel Spek, en alle daeg Verkens vleesch: zy zijn veel met kinderpokken gequelt; bepronken hun lichaem met zeeker haair, dat van een beeft komt, als een Koei, en uit Tartarye word gebragt. De Tartersche Vrouwen rijden te paerd als de Mannen, met laerzen.