Noord en Oost Tartarye

Niuche of Oost Tartarye.
Uit den Sineeschen Atlas van den Jesuit Martyn.

ZEkere Sinesche Landbeschryver verhaelt van Niuche of Oost Tartarye, voor een gedeelte den Europers tot noch toe onbekent is geweest, het volgende.

Dit Ryk, daer hot naer het Westen ftrekt, word met de landen van Kilangho bepaelt: ten Zuiden raekt het aen Koreu of corea, en is, alvan aeloude tijden af, Soxiu genoemt, en dat voor zoo veel het alleenlijk een landschap besloeg, dat aen den vliet Quentung gelegen is, daer het naer 't Oostenziet: en daer aen 't Noorden Kaiyuen.

Dit volk is Kin genoemt.

De Sinesche Keizerlijke stam Han noemde deze landstreke Yeleu, maer de Sinesche Koning of Keizer Quei, Hoekje. Onder den stam Tang had deze landstreek den naem van Viko: maer onder den stam Taiming, na aldaer eenige vestingen gestigt waren, den naem van Niuche: onder welken stam Niuche gewoon was schattingen te betaelen.

Zy woonen, zeid hy, in onderaerdsche holen, zijn gekleed met vellen van dieren, en hebben veel op met sterkte en kracht. Zy scheppen vermaek in diefstal en rooveryen, eeten raeu vleesch, en maken, van gestampte geirst met water gemengt, drank of bier.

Hunne kunsten zijn, vaerdig met pyl en boog te schieten, de jagt te behartigen: alhoewel 'er zeer veele en veelerlei soorten van die Barbaren zijn, en die ook veelerlei zeden hebben.

Dit schryft in 't kort deze Sineesche Schryver: al het welk een weinig breder te verklaren is.

Alhoewel ik openhartig verklare, zeid Martyn, dat ik deze landen met oogen nooit beschouwt heb, zal ik evenwel uit de Sineesche kaerte, en uit de verhalen der Ooster Tartaren zelfs, met wien ik by de Sineezen veel omgegaen heb, eenige dingen hier by voegen.

De oudheit inzonderheit van dit Oost Tartarye, blijkt hier uit, dat het zelve al ten tijde van den Sineeschen Keizerlijken stam Han, die op het Jaer twee honderd en zes voor des Zaligmakers geboorte begon, gedagt word: en daer na word de gedachtenis vervolgt, en geduurig gewag daer van gemaekt; hoewel met verscheidene namen aen het zelve te geven, naer de Sineesche wyze.

Deszelfs volken zijn Kin by de Sineezen genoemt, dat goud op hunne taele bedied, en worden doorgaens Heeren van de goude bergen geheeten: want zy worden gehouden een landschap zeer rijk van goud te bezitten.

De grenspalen van dit Tartarye zijn, ten Noorden en Noord-oosten, Niulhan, een ander rijk der Tartaren: ten Oosten het Koningrijk Yupi, ook een ander Tartarisch rijk, dat de zee ten Zuiden, tusschen Japan en Oost Tartarye, besluit, en reikt ten Zuiden aen het hangend eiland Korea: naby het welk het landschap Leaotung⁺ komt, van welk Niuche door den vermaerden grooten muur afgescheiden word.

De Wester grenspael is de groote vliet Linhoang, die tusschen het rijk der Tartaren en Kilangho vloeid.

Onder al de Tartaren zijn deze altijd de grootste vyanden der Sineezen geweest, en hebben, onder den Sineeschen Keizerlijken stam Sung, het Rijk van Sina, door hunne invallen, groote neerlagen en rampen toegebragt: zulks de Sineesche Keizers gedwongen wierden, uit de Noorder na de Zuider Sineesche landschappen zich te begeven, na dat, door deze Tartaren de landschappen Leaotung, Peking, Xansi, Xensi en Xantung ingenomen waren: ja ligtelijk zouden zy zich het gantsche Sineesche Keizerrijk onderworpen hebben, 't en ware de nabygelege Tartaren van Samahan of Samarkand (na die een groot gedeelte van Asie onder hen gebragt hadden) uk nyd van dier gelukkige voortgangen, door de Zuider en Wester landschappen in Sina getreden waren, en hen een fellen oorlog aengedaen hadden, gelijk zy hen ook eindelijk geheelijk uit het Rijk van Sina verdreven: ja ook in Oost Tartarye vielen, en dat voor een groot gedeelte innamen: van welken oorlog Markus Paulus de Venetiaen handelt. Eindelijk hebben deze West Tartaren, na het leveren van veele gevechten, tot loon van hunne zege, het gansche Keizerrijk van Sina bekomen, en den Keizerlijken stam Iven opgerecht: te weten, op het Jaer twalf hondert negen en zestig.

Deze Ooster Tartaren, Kin genoemt, hebben evenwel weer voor weinige jaren

+ Leaotung legt buiten de Sineesche muur.

[p. 13]

het Sineesche Keizerrijk bemagtigt, en bezitten het ook nu noch.

Wat belangt de onderaerdsche holen, die, volgens het schryven der Sineezen, deze Ooster Tartaren bewoonen, in die woorden steekt of blinkt een soort of vonkje van den Sineeschen haet tegen de Tartaren: want zy woonen niet zoo zeer in spelonken of holen, als wel onder tenten. Ik heb (zeid Martyn,) zeker slag van tenten by hen gezien, beter als elders of op eenige plaetze. Dezelve bestaen uit zyde stoffen of kleeden, met blinkend of helder was bestreeken, en uit vellen of huiden van dieren, die zy met groote gezwindigheit oprechten en weer sloopen. En dewyl zy die hoog boven d'aerde verheffen, eneenigzins als in de lucht hangen, zoo omringen zy die, tot de hoogte van vyf of zes voeten, met een net van dikke touwen gebraeit, met stokjes hier en daer tusschen beide gestoken. Maer op dat men dit net niet zou zien, zoo bekleden zy dat met tapyten, en bedekken ook den grond of aerde met een tapyt, waer op zy zitten en eeten, met de beenen kruislings onder het lijf geslagen, zonder stoelen te gebruiken; maer alleenlijk laege en slechte tafeltjes. En deze wyze van zitten is byna door gantsch Asie gemeen: de Sineezen uitgezondert, die hooge en kostelijke doorwrogte stoelen, en tafels, niet slechter als d'Europische, hebben.

De Grooten hebben andere tenten voor de vrouwen, knechten of slaven, keuken, en andere dingen, en zoodanig toegestelt, opgetooit en geschikt, dat zy een eenig huis schynen uit te maken.

Of noch in Tartarye de honderd en twintig steden of vestingen, onder den stam Iven door de West Tartaren aldaer gebouwt, in wezen zijn of niet, derf ik niet bevestigen. Ik heb evenwel uit d'Ooster Tartaren verstaen, dat 'er voor de boeren en oude luiden, die zoo verre niet van huis afwyken of zwerven, hooge hutten en wallen van aerde zijn. Dat Muoncheu ook eene groote stad is, geeft de naem te kennen, met welken deze Tartaren zich noemen. Want alsze gevraegt worden, uit wat land zy zijn? dan antwoorden zeer veele, dat zy uit Muoncheu herkomstig of gesproten zijn, en bevestigen, dat dit de grootste plaets des rijks is: waerom deze Tartaren doorgaens van de Sineezen Muoncheu Gin, dat is, menschen van Muoncheu, genoemt worden.

Vorders hebben deze Tartaren als beweegbare steden, zwerven met hun vee en huisgezin omher, en veranderen, naer gelegenheit van zaeken, en van weder: op de zelve wyze als de West Tartaren doen.

In de gestaltenis en gelaet, of hebbelijkheit des lichaems, verschillen zy niet veel van de Sineezen. Zy zijn witachtig van verwe, sterk en vast van zamenstel der ledematen, en weinig praet- of snapachtig. Hunne overige zeden zijn die van de Krimsche Tartars niet ongelijk: 't en zy dat ze, door de nabyheit der Sineezen, een weinig hebbelijker en beschaefder van zeden zijn, als de Krimsche Tartaren.

Het is waerachtig, 't geen de Sineezen van de sterkte en krachten dezer Tartaren schryven, wanneer zy zich met hen vergelijken; doch zijn in generlei wyze by d'Europers te schatten; hoewelze hier in ook het allermeest van de Sineezen verschillen, dat de meeste Tartaren, zoo niet alle, ook van kinds been af, in den oorlog werden onderwezen en geoeffent.

De aerde verstrekt hun tot een bedstede, met een tapyt of kleed, (daer zy den del meê verçieren,) overspreid.

Zy verzadigen zich met allerlei spyze, die hun voorkomt: maer meerendeels met vleesch: en gruwen ook niet van half gaer gekookt of gebraden vleesch t'eeten. Zy slagten zelfs kemels en paerden, om t'eeten.

Zy zijn zeer genegen tot de jagt, en gebruiken gieren, in plaets van onze hierlandsche valken. Zy hebben zeer treffelijke jagthonden.

Zy zijn zeer ervaren in 't schieten met pyl en booge, en ook daer in zeer vaerdig van jongs op afgerecht.

Zy zijn ook roofachtig, en zullen de gelegentheit van te steelen, als die hun voorkomt, niet verzuimen.

Zy hebben yzere stormhoeden, onze hierlandsche niet ongelijk, uitgenomen het gedeelte, dat het aengezicht bedekt. De borst-harnassen zijn niet uit een stuk of plaete geslagen: maer bestaen uit verscheide deelen van plaeten, die met yzere spykers of nagels t'zamen geklonken zijn, en, als de Tartarsche ruitery voort rijd, geen klein geraes en gerinkel of geklater maken.

Dit is te verwonderen, dat, daerze byna geduurig te paerde zitten, en hunne geheele krijgsmagt uit ruitery of uit ruiterbenden bestaet, zy evenwel niemant onder hen hebben, die de hoeven der paerden, met hoefyzers bestaet, of weet te beslaen.

De tael der Ooster Tartaren is licht om te leeren, en schijnt eenige gelijkenis of overeenkomst met de Persische taele te hebben. Eenige letteren komen eeniger wyze met d'Arabische over een. Maer in het leezen daelen zy van boven na bene-

[p. 14]

den: gelijk de Sineezen, en gaen van de rechte na de linker zyde, gelijk de Hebreen en Arabieren; het welk ook den Sineezen gemeen is. Hun A B is geheel anders, als dat van de Sineezen: welkers letteren, schoon van verscheide gestalte, dezelve klank of uitspraek hebben, als de onze: namelijk A b c; hoewel zy zeggen, zestig en meer letteren te hebben: en niet slechts vier en twintig; dewyl zy een klinkletter met een meeklinkletter ook een letter van 't A b c noemen: als La, le, li, lo, lu: pa, pe, pi, po, pu.

Naeuliks is by deze Ooster Tartaren eenige Godsdienst. Zy gruwen voor het Mahometaendom, en gevoelen van de Turken, die zy Hoei Hoei noemen, zeer qualijk. Misschien is deze hunne haet hier uit op hen ontstaen, dewylze van de Sineezen eertijds, met bystand der Turksche krijgstroepen, uit hunne woonplaetzen verdreven zijn; te weten, van den oprechter des Sineeschen Keizerlijken stams Taiming: wanneer dieren tegen de Christenen, inzonderheit eenige uit de Nestorianen, voor de Tartaren stonden. Het is evenwel bewyzelijk, dat zy kerkelijke zeden, of liever waengeloovigheden hebben: want zy hebben en beminnen eenige Priesters, die zy Lamas noemen.

Daer en boven verbranden zy de lijken der gestorvene menschen, (het welk ook by de Indiaensche Heidenen in gebruik is) met vrouwen, dienaers, paerden en wapenen, op eenen zelven mijte of brandhoop te werpen. Wat na de dood zal geschieden, en nopende den staet en d'onsterfelijkheit der zielen, daer over zijn zy zeer bekommert. Den Christen Godsdienst hebben nu veele onder hen, met weinig moeite, omhelst.

Wie zal durven loochenen, dat voor hun misschien dezen weg tot de Sineezen geopent zy, op dat zy aldus den weg des heils, het waere geloof en Godsdienst, zouden vinden? dewyl het anders zeer bezwaerlijk zou zijn tot hen door te dringen: ja byna onmogelijk, het welk nu zeer licht is gemaekt.

Deze Tartaren laren het hoofthaair niet wassen: maer schrapen het geduurig af. Ook trekken en plukken zy de gehede baert uit, en laten de knevels langachtig blijven, en het haair van 't achterhooft tamelijk lang groeijen; dat zy fraei vlechten, en laten de vlecht of tuit van de schouderen los afhangen. Zy dragen een ronde en laege of platte muts, die vast om 't hooft sluit, rondom met een rand van kostelijke zabel of bont, tot de breete van twee vingeren, bezet, die gemeenelijk van een Bever of Otters-vel is: welke d'ooren, voorhooft, en slapen of zijden van 't hooft tegen de koude beschermt. Zoo verre de muts boven den bonten rand uitsteekt, zoo verre isze ook met roode bosvlokzyde, of met zwart of purper paertshaair, dat zy zeer fraei verwen, bedekt.

De kleeren of rokken zijn hun langachtig, en komen tot op d'enkelen: maer met naeuwe mouwen, (en niet wyt, gelijk die van de Sineezen) en verschillen weinig van de Poolsche of Ongersche rokken. De mouwen eindigen, op de handen, in vorm van een paerde-hoef. Zy hebben een gordel om 't lijf, waer aen ter weder zijde neusdoeken hangen, om de handen en 't aenzicht af te vegen. Ook hangt 'er een mes aen, en twee beurzen, om tabak en andere dingen in te doen. Aen de linker zijde hangt aen den zelven gordel een Sabel of houwer, in dier wyze, dat het scherp of punt naer vooren komt, en het hecht achter, naer den rug toe, om hoog steekt: waerom zy dien ook van achter den rug, wanneer zy willen vechten, uithalen. Het welk met eene hand geschied, zonder de scheede aen te raken.

Schoenen gebruiken zy zelden: maer hebben laerzen aen zonder spooren, gemaekt van bereit paerden-leer, of zyde stoffen. De zoolen rijzen dikwils tot de hoogte van drie vingeren, en zijn doorgaens fraei en net.

Zy gebruiken in het rijden geene stegelreepen, en gemeenelijk slechts een watertoom en zadels, die lager en breeder zijn, als de hierlandsche zadels.

Voorts zijn deze Ooster Tartaren in zeden die van de Tartaren van Klein Tartarye niet ongelijk: maer zoo barbarisch niet. Zy zijn waerlijk genegen tot vreemdelingen, en verachten de slaefsche stemmigheit der Sineezen.

De grootse berg in dit Tartarye is Kin genoemt, dat is goud op Sineesch gezeid: gelijk goud op Tartarisch Sou heet: waer van misschien het volk de naem van Kin by de Sineezen bekomen heeft. Deze berg is tweevoudig of dobbel, d'een de Ooster, en d'ander de Noorder Kin genoemt. Die naer 't Noorden, met een zeer langestreek, door een gedurige ry, uitsteekende, en zijn misschien een gedeelte van den beruchten berg Taurus.

Daer is noch een ander zeer hooge berg, Champe genoemt, die tot duizend stadien verre strekt. Op den zelven is een poel van tachtig stadien: waer uit twee rivieren storten. D'eene vloeit naer 't Zuiden, en heet Yalo, en d'ander naer 't Noorden, en

[p. 15]

heet Quenthung. Uit den zelven berg valt de vliet Sunchaoi, die niet lange daer na zijn water met den vliet Quenthung vermengt: en aldus vereenigt met elkander, krommen zich beide in eenen kil, een weinig naer 't Oosten, en ontlasten zich in de Eousche of Oostzee. Dus verre uit Martyn.

Wat my van de Oost en West Tartaren, uit Kanton, in Sina, by seker brief werd berigt, kan uit het volgende gezien worden.

Geheel Sina staet onder de Oost Tartaren, en buigt onder desselfs Sabel. Oost Tartarye en 't land der Manschiuwers, dat is Niuche, word by eenen Onder-koning geregeert, die, om de drie Jaren, aen het Pekinsche hof, rekening van zijn bewint en bedrijf komt doen.

De West-Tartaren of Sutassen bestaen van zich zelfs, en hebben hunnen eigen Koning: uit wiens maegschap, tot erkentenisse van d'ontsangene diensten, de Keizer van Sina gehouden blijft, een vrouw te nemen.

De Godsdienst der Heidensche Tartaren verschilt zeer weinig met die van de Sineezen. Zy bidden zelve niet: maer houden daer toe hunne Papen, die ze zeggen, dat voor hun bidden. Evenwel zijn onder hen verscheide gevoelens, van wegen de verhuizinge der zielen, en Epikuristen ontbreeken 'er niet.

Tot noch toe heb ik ondervraegt en nagevorscht, om te weten, of het land van Jello aen de kust van Tartarye vast is: maer de Sineezen verschillen zoodanig onder malkanderen, dat ik daer uit niet zekers besluiten kan.

De Tartarische landschappen, buiten de Sineesche muur, worden door een onafhangkelijk Opperhooft beheerscht, het zy hy den naem van Koning of Prins draegt. Onder deze zijn 'er verscheide, die zich veinzen, schatbare van den Sineeschen Keizer te zijn; doch dit geschied om hun eigen voordeel: dewyl de Keizer hun jaerlijks grooter onderhoud geeft, als zy uit hunne landen trekken kunnen. Dus verre de aen my geschreven brief, aengaende deze volken.