Noord en Oost Tartarye

[p. 644]

Tingoesia, of Tungoesia,
En aen, of by gelegene plaetzen.

OP de hoogte omtrent van vyf en zestig graden, aen de Vlieten Jenisea en Tungus, is dit Landschap gelegen.

De Tingoesen zijn minlijk, en zacht van inborst. Zijn Heidenen, en Afgoden-dienaers; gelijk ook de Vogulitzen, Jakuti, Brati, Lamuti, Zuczari, en andere daer omher leggende Tartersche Volken, welke laeste van een Samojedsche aert zijn. Hun Spraek is bykans eenderlei, als ook de wys van leven.

De Rivier Jenisea, welke in de Ys-zee stort, heeft aen de Oost zyde groot gebergte, daer onder ook eenige die Vuur en Zwavel uit spouwen: aen de West zyde is laeg Land, vol van veelderhande Kruiden en Bloemen. Men ziet aldaer zeldzaem gevogelte. Dit lage Land word in de Lente, of in 't Voor-jaer, wyt en zyds overloopen van de Rivier, achtien myl⁺ omtrent verre, gelijk de Nyl in Egypten, de Oevers overstroomt: als dit geschied, begeven de Inwoonders, met al hun Vee, zich op de overzyde, in het gebergte, tot dat het water is gezakt. De zelve is op zommige plaetzen zoo breet, dat ze niet of qualijk te overzien is.

Zy word anders mede Jepisei genaemt; en berusten onder my noch Schriften, die van een Jepiseinsko Kasteel spreken, 't gene, alzoo niet en wete waer dat legt, in de Kaerte niet en hebbe geplaest.

Men vind Tungoesen, byzonder onder die, welke Olenie Tungoesen zijn genaemt, die zeker Berg aenbidden, zonder dat daer van reden weten te geven, als alleen, dat dien Berg van ouds onder hen, voor een Heiligdom is geacht geworden, zoo, dat niet alleen de naest aengelegene die eeren, met het hooft na de Aerde te buigen, maer ook ver afgelegene Menschen komen derwaerts als in Bedevaerd, op gewisse tyden des Jaers: deze Volkeren stooken veel vuur, zoo by nacht, als by daeg, daer zy zich by steeds neder werpen. Wanneer deze aenbiddinge geschied, schreeuwen zy overluit, met bewegende gebaerte huns Lichaems, en t'zamen vouwing der handen, ziende onderwylen om hoog, na den Hemel.

Als de Tungoesen arbeiden, byzonder buiten Winter tyd, zip zy bykans naekt, zoo dat hun vel daer door gansch geel is geworden, en door de Lucht, en Zon zeer schrompelig, met verheventheden, schier een vinger dik, oneffen en leelik. De Vrouwen roeyen hunne Schuiten zoo wel voort als de Mannen, die altoos een vacht van Visch-vel om het lijf gesmeten hebben. Haer Vaertuigen zijn van bast, licht als een pluim, hebben geen Hemden, en al hun dekzel, wanneer niet werken, zijn Rokken van Visch-vellen; zy leggen zich veeltyds te slapen, naekt op aen buik, zeggende, als die maer warm blijft, dat dan aen 't overige Lichaem geen gevoel hebben. De koude en Muggen deeren hen dan niet. Zy zijn leelijk van wezen, en eeten meest Visch. Wanneer zy hun Hutten warm willen hebben, sluiten zy de deur, en het gat dat boven in 't dak is, om de rook te loozen.

De Hutten zijn van staeken gemaekt, omlegt, of met Rieten, of met basten van Boomen, of ook met aerde Zooden.

Hunne Sleetjes daer zy mede op de Jacht gaen, zijn maer twee voet breet.

Van het Vlek of Stedeken Jeneseiskoi, gelegen aen de Vliet Jenisea, te water te reizen, door het Meir Baikal, tot het Vlek Selenginskoi, anders Selinginskoga, of bezuiden het gemelte Meir, aen de Vliet Selenga, is eenige weken varens. Deze plaetzen, zoo Jeneseiskoi als Selenginskoi, worden bewoont met hunne Tzaersche Majesteits Onderdanen.

De Bargoesinsche Tungoesen, zijn onder het gezag, en de bescherming van hunne Tzaersche Majesteiten. Zy hebben twift gehad met een Taboensche^* Horde, die onder het Moegaelsch gezag staet. Deze Tungoesen woonen op een plaets, het Bargoesinsche Land genaemt, daer men veel Kamelen heeft.

Liluuka, is de naem van een Tungoes Vorst, die zich ophoud omtrent de Russche Vesting Telimba, aen de Sinesche grenzen gelegen: deze Heer hadde noch onlangs haair op zijn hooft, dat vier Hollandsche Ellen lang was, 't geene hy in

+ Ziet Massa.

* Taboen is een verzameling veeler Paerden, zoo als het schynt dat 'er m Moegalen Land véel zyn, waer by zich veele Menschen onder: een Hooft, tot aenqueeking en handel van die Beesten, gewins halven, zich ophouden, en erneren: deze worden het meest wreed, en woest geacht, onder de Moegalen, en zyn Roofgierig, zoo als heeft gebleken, dat zy dikmael op de Russche cynsbare Luiden invallen hebben gedaen, terwyl die op de Dieren Jacht waren, met moorden, en sleelen van 't Vee, Paerden en Kamelen: een diergelijke Bende hield zich onlangs op, boven aen de Rivier Oede, en in den Jare zeftien honderd zes en tachentig, was 'er zekere Taise of Vorst, Siebdenoe, of Sibdene genaemt, die de Taboen der Paerden veeler Taisi in bewaringe, en tot zyn zorg hadde.

[p. 645]

een lederen band verwonden, op zijn rug droeg, zoo als ook zijn Zoontje, een Kind van zes Jaer, het haair voedede, dat een Elle lang was.

Zommige Tungoesen zijn onder gehoorzaemheit van den Sineesch, en hebben in 't Jaer zestien honderd zes en tachentig, onder de toen Russche Stad Albasin, op de Vliet Amur, krygsfeitelijkheden gepleegt: zoo als mede door hen zeker Moskovisch Kozak, Dedulin genaemt, met Boogen doorschooten wierd, als hy aen het zoo genaemde zwarte Eiland, omtrent Albasin gelegen, om Boom-basten te schillen, uitgezonden was, wanneer zy mede vyftig Paerden weg gevoerd hebben. De Sineesch hadde aen den Gezag-hebber dezer plaets Affanaffe Bayton, te dezer Jare gedreigt het Koorn, zoo het rondsom gezaeid wierd, te willen komen vertreden, om alzoo het voedzel den Inwoonders ontrekkende, hen tot opbreking te dwingen, wezende de meeste omleggende Heerschappen en Volken, çynsbaer aen't Ryk Sina.

By de Vliet Sosowa, daer mede Tungoesen woonen, is men zeer geplaegt van Muggen, wezende die Rivier dertig myl van Solkamskoy afgelegen; zonder Vuur-kooy aen den arm, daer rookent hout in legt, 't welk de Muggen doet vlieden, zijn de wegen daer niet te gebruiken; in de Hutten maekt men rook, en in de Vaertuigen zet men, te midden in, een brandent stof, tot verdwyning dezer ongedierten.

Deze Menschen gaen des Zomers genoegzaem naekt, behalven een riem om de midden, die vry breet, en van Leder, of Bondwerk is gemaekt,

Des Winters dragen zy de vellen van gedierte, alderhander verwe te zamen genaeit, en meest van Ren-dieren en Harten, tot hunne kleeding, het ruig na buiten, behangende tot çieraed, de zelve met haair-vlokken van Staerten, of Maenen. Men kan de dragt der Mannen en Vrouwen qualijk onderscheiden, als zy noch jong zijn.

Hunne Booten, die zy op de Rivieren gebruiken, zijn van Boom-basten gemaekt, en daerom zeer licht, de Riemen van houte stevige spaenderen.

De Afgoden Beelden der Tungoesen, hebben aengezichten van Mans-perzoonen, doch zeer wanschapen, en leelijk betrokken, met groote ooren, zijnde de borst-stukken meest van hout gesneden, overtoogen met klederen van slecht Laken, alderhander verwe, opgepronkt met haair: en behangen de Ryken die ook wel met Zabels, eenige zetten die in een hoek van de Hut, andere in 't midden, andere leggenze in een Wieg, of op de Aerde neder, doende dagelijks gebeden voor de zelve.

De Tungoesche Duivel-jagers, Waerzeggers of Priesters, hebben Rokken aen, die met Yzerdraed, en Yzerwerk zijn geçiert, van Harten en Beeren hoofden, van klaeuwen en nagels, Duivels-koppen, Rheehoorens, Vogels-pooten, Bylen en Meszen, enz. welk Yzerwerk zeer glat geslepen is en besneden: als zy hunne bezweeringen doen, dan huilen, en maken de omstanders een groot misbaer. De Rokken hebben zomtyds het ruig van buiten, en zomtyds niet.

De Volkeren Tingoesi, en Bratski, of Brati, gelegen beoosten de Vliet Jenisea, geven op hun kosten doortogt, zoo te Paerd als met Sleden, aen hunne Tzaersche Majesteiten bedienden.

Van de Stad Mankofki, tot de Stad⁺ Jeneseiskoy, zijn Bosschagien, in welke men Russche Dorpen vind, en is de grond daer tamelijk vruchtbaer.

Landbouw is aen de Vliet Jenisea weinig of niet, en aen het Noorder gedeelte gansch niet, waerom de Inboorlingen het Brood ook onbekend is, behalven dat de Moskoviten zomtyds daer Sachari, of hart Brood invoeren, en den Inboorlingen venten.

Het Volk rondsom Jeneseiskoy, gelegen op vyf en zestig graden, aen de Vliet Jenisea, dat zeker aert van Tingoesche, of Tungoesche Volkeren zijn, is Afgodisch, en zy zijn vry plomp van aert, niet ongelijk aen de Kalmakken: van wezen weinig bruinder als de Ostakken, of Ostiaki. Hier omtrent vallen goede en veel Zabelen, en daer willen verscheide Reizigers, een brandende Berg te zijn, gelijk zulks door Massa, in de Lente van deze Eeuw, reeds is bericht.

De plaets Jeneseiskoy, die van hout gebouwt is, is zeer dicht bewoont. De groote Russche Koop-luiden tot Vergaturia, en Tobol, in Siberien woonachtig, hebben aldaer hunne bedienden, en aldus handelen zy tot over de Rivier Ket, die in de Oby stort, en tot in Dauren-land, met de Kitaiers of Sinezen, en weder over de Stad Berosoa, tot Archangel.

Een uur in 't rond, buiten deze Stad, woonen in Kerk-dorpen, wel vyf duizend Huisgezinnen, zoo Russchen als Heidenen, onder malkander.

In de Stad zijn vyf Kerken, gelijk mede in Tomsko, gelegen aen een tak van de Vliet Oby, een gelijk getal van vyf Russche Kerken zijn. Van deze plaets af, en genoegzaem tot aen de Zee, is het Land met Inlandsche Heidenen beslagen, die

+ Van deze plaets is, te zien by een schriftelijke reisbeschriving van zeken Pool Nikipera genaemt onder my noch ongedrukt berustende.

[p. 646]

Zomers in Hutten, en des Winters in holen van de Aerde woonen, daer zy dan hare Booten veeltyds, welke van Leder zijn gemaekt, over heen stolpen, 't geen hun voor een Dak dient; doch die aen de Oevers van de Rivieren woonen, hebben zommige tamelijk goede Huizen.

Aen de Oevers van de Vliet Jenisea, en Oby, vind men duizenden van Oyevaers, die tegens de Herfst-maend verhuizen, en zoo gelooft word, het na de Ganges zetten, volgens bericht van de Kalmakken, die in Tomsko komen handelen; zoo als waerschynlijk is, dat de Oyevaers in Nederland, verhuizende, het over Duitschland, Weenen, Hungaryen, en by Konstantinopolen, langs het Land Natolien, Egypten, Antiochien, en Barbaryen zetten, want deze streek heeft men de zelve na geoogt, en in eenige van die opgemelte plaetzen gevonden, als zy hier te Lande niet en zijn.

Het is byzonder, dat de Oyevaers in de hoogte zijnde, wigs-gewyze vliegen, en steeds een voor-vlieger hebben. De zommige willen dat zy tweemael desjaers broeyen, eenmael hier te Lande, en eenmael ter plaetze, daer zy zich ter neder zetten, als ze van hier vertrokken zijn; zijn zy gewoon dikmael een der jongen, welke zy uitgebroeit hebben, uit het nest te werpen, en te doen sterven.

Het is een byzondere zaek, hoe in den Jare zestien honderd negen en negentig, deze Vogels met geheele benden hier te Lande overgekomen zijn, in den beginne van de Maend January, en de zommige eenige dagen vroeger, vervolgens acht of tien weken voor haren gewoonlijke tyd, als of zy voorwetenschap hadden, dat te dier tyd in deze Landen geen vorst zoude zijn, maer regen, nat en koud weder, dat haer voedzel verschaft, konnende zy by vriezende lucht, geen aes vinden, maer in strenge koude moeten sterven: wezende dan waerschynlijk, dat dit gevogelte van aen dees zyde de Linie gevlogen komen, daer de Winter en Zomer op een vaste tyd van het Jaer komt, want niet te denken is dat zy van uit het Zuiden, aen de andere zyde van de Linie gevlogen komen, omdat aldaer nader by, hun voedzel konnen vinden; zoo schynt het dan verders, dat, zoo zy van 't Zuidelijker, en warmer gewest, aen dees zyde de Linie komen, dat het aldaer, wanneer zy dat gewest verlieten, eerder droog is geweest, als in 't gemeen, op andere tyden plag te geschieden, en gebrek van haer voedzel, eerder als op voorige Jaren hebben ontmoet, waerom zy die gewesten dies eerder hebben moeten verlaten, als in 't gemeen gewoon zijn tedoen, en zoo zy van kouder Landen herwaerts gevlogen komen, als het Climaet hier te Lande is, dat misschien het aldaer vroeger heeft gevroren als in 't gemein, wes zy daerom dat gewest vroeger hebben moeten verlaten, en dus zijn gekomen, vliedende of de magere droogte, of strenge koude des Luchts, en zich hebben komen neder zetten op hunne gewoonlijke schuil en leg-plaetzen, in deze nedrige en waterachtige Landen, daer zy gevallig geen Ys hebben bejegent.

Cornelis de Bruin, voornaem Reiziger, verhaelt, dat deze Vogels een groot stuk weegs aen geene zyde van Jordaen zich onthouden, by een Oord van de Grieken Erimo, dat is zoo veel als Eendragts-plaets, geheten, alwaer schier niemand komt, zijnde een Boschachtige Landstreek, daer groote warmte is; zy komen derwaerts, (meint hy) in de Maend October, en trekken weder van daer in de Maend Maert; en aldus onthoud zich op een byzondere tyd, dit gevogelte mede in Egypten, op de slip van de Nyl aezende, die de Landeryen in zekere Jaer-tyd overstroomt. De Heer Nicolaes Opmeer, in zijn leven Burgermeester hier ter Stede Amsterdam, heeft my verhaelt, als ook Cornelis Witsen, mijn Broeder, die beide tot Jerusalem en Aleppo zich opgehouden hadden, hoe zy in 't Dal van Antiochie, op de nedrige en waterachtige Landsdouwen, een groot getal Oyevaers in zekere tyden des Jaers hadden gevonden, en andere oog-getuigen zeggen my, de zelve onder 't gebied van den Konink van Marokko gevonden te hebben, doch niet in de hooge Landen vaa Alsiers: en dat zy tot Marokko, Mekenes, en daer omtrent gevlogen komen, altoos op een vaste tyd, uit het zwarre Land, en byzonder van een Oord by de Vliet de Neger, alwaer lage Landen zijn, en op zekere tyden des Jaers, een overstroming van water is, doch op andere tyden te groote hitte en droogte, als wanneer het ongedierte, dat haer voedzel is, sterft, en zy dies, die plaetzen dan ruimen, en voor een tyd zich ten deele neder zetten onder 't gebied van Marokko, daer zy broeyen, en jongen voortbrengen.

Men bericht my uit Sale, in Barbarye, veele Oyevaers Jaerlijks trekken over dit Sale, van den zeventienden January, tot den vyf en twintigsten van de zelve Maend, of ook wel van den eersten, tot den achsten February, komende van over de Stad Marokko, (behalven die geene, welke aldaer stryken, en te broeyen komen,) en verre uit den Zuiden, en Oosten van daen, zich wendende van Sale, over Zee, West en Noord

[p. 647]

op; en weder in't Na-jaer van den eersten Augustus, tot den achsten, of wel van den zes en twintigsten July, tot den vierden Augustus, keeren zy te rug over Sale en Marokko, na de plaetzen van waer zy zijn gekomen, in 't Voor-jaer.

Men vind in de oude Romeinsche geschriften, van den Oyevaer deze woorden.

Favonius late spirat & ciconiae Mare transmisso apparent.

Dat is:

De Zuide Wind waeid ruim op, en de Oyevaer komt van over Zee te voorschyn.

Zoo⁺ als by den Propheet Jeremias mede is te zien, alwaer gezegt word, dat de Oyevaer in den Hemel mede zijn gezette tyden weet.

Tot Alcasser, een Stad in Barbarje, onder het gebied des Koninks van Marokko, vind men ontallijk veel van deze Oyevaers, zoo dat zy de Inwoonders schynen te overtreffen, en misschien nergens ter waereld zoo veel byeen zijn, als hier; zy zijn 'er ook in zekerheit, want het is aldaer onder de Mooren verboden, eene te dooden, op zware straf, die de Land-bestierder daer tegen heeft gesteld, alzoo men daer oordeeld, zulks zonde te zijn. Zy gelooven dat God op de bede van Mahomet, eene bende Arabien, die de Pelgrims van Mecha beroofde, in Oyevaers heeft doen veranderen.

Het is van opmerkinge, dat men bespeurt in deze Landen, dat als de Oyevaers in het laest van de Maend Augustus van hier vervliegen, dat dan veeltyds de jongen, en hier uitgebroeide Vogels, het eerst, en ruim veertien dagen voor de ouden vertrekken, verzeld zijnde, van eenige ouden, om, zoo als word geoordeeld, hun de weg te wyzen, en voor te vliegen.

Het is byzonder, hoe den Oyevaer in geheel Europa een vreemde Vogel geacht word te zijn: zy komen tot ons over inde vroege Lente, men zietze in 't laest van February, of in den aenvang van Maert hier te Lande, en men wil dat de Mannekens acht of tien dagen eerder, als de Wyfkens op de Nesten zich bevinden, gelijk als om de zelve te bereiden, en tot de komst des Egaes gereet te hebben; hy verjaegt dan te vooren 't vreemt gevogelte, zoo het de Neste ingenomen mogt hebben, en is byzonder, dat de zelve ten meesten tyd by nacht komt, als wanneer het Manneken zich zeer verheugt betoont, 't welk men uit het kirren, bewegen der bekken tegen malkan deren aen, en 't slaen der veeren en vleugels, bespeuren kan, zoo als zy omtrent in 't laest van Augustus, mede gewoon zijn te vertrekken, zich bevoorens veele honderden te zaem vergaderende, als wanneer zy te gelijk om hoog vliegen, tot dat ze buiten 's Menschen gezicht zijn, en als dan streek zetten, 't geen veeltyds des nachts geschied. Daer zijn geleerde Mannen, die oordeelen dat deze Vogels zich elders in onbekende Bosschagien, of verhoolene gebergte, ja in holle Boomen, en misschien in Moerassen, in ver afgelegene Landen of Wateren verbergen, en aldaer, gelijk de Zwaluwen en andere Dieren, als zelve de Beeren, des Winters zonder spys zich in holen, onder 't Sneeuw verbergen, zich verschuilen, tot dat haer tyd van vervliegen, of verschynen, ter nestelen verscheenen is, waer aen niet hellen derve, om dat my daer geen blijken of bewyzen van zijn vertoont.

Men heeft waergenomen, dat als de Oyevaers vertrekken, dat zy eenen, 't zy hy is, die de laeste by 't gezelschap verschynt, of dat hy iets onaengenaems bedreven heeft, 't geen ons verholentheden zijn, dooden met hun bekken, en daer kort op alle te gelijk weg vliegen, bevoorens met de snabels een wyle tyds alle te gelijk hebben geklept: men wil, dat zy rang in 't vliegen houden, zoo als zy omtrent het maken van hare Nesten, voeden en onderwyzen harer jongen, in 't vliegen, rein houden harer Nesten, enz. blyken schynen te geven, onder de vernuftigste der Dieren te zijn.

Aen de Kust van Afrika, voorby de Kaep, Oostwaerts op vyf en twintig graden Zuider breete, word gevonden een Rivier, by de Inwoonders, Ingoeba genaemt, alwaer eenige Hollandsche Matrozen, op den Jare zestien honderd acht en tachentig, in de Maenden December, January, en February, veele duizenden Oyevaers gevonden hebben, die zy oordeelden aldaer Winter-laeg te houden. Daer is schoon geboomte, bequaem tot Timmer-hout: de Menschen zijn daer goedaerdig, erneren zich meest van den Landbouw, zaeyen Koorn en andere vruchten, brouwen ook smakelijk Bier, van goed Koorn. Hun Konink of Opper-hooft, daer zy echter weinig ontzag voor hebben, is genaemt Pembie: de Rivier krielt van Zee-koeyen, zoo dat men ze zonder gevaer, in kleine Vaertuigen niet kan over steeken: daer zijn schoone Klaver Weiden, die overvloeyen van Harte-beesten, Zwynen, Bokken, en ander Wild gedierte: Aerd-vruchten ontbreken daer mede niet, als Miloenen, Pompoenen, en Piesang: daer groeyen onder de Aerde, zeekere

+ Cap. 8.

[p. 648]

Boontjes, de Nedcrlandsche graeuw Erten niet ongelijk, ook Pruimen en Kerzen, daer van de Boomen in de modder staen. De Inwoonders zijn hier zeer minzaem, de zommige dragen koopere banden van acht of tien pond om den hals, tot çieraed: op de Zee-kusten word hier zeker Gom gevonden, invantie by de Inwoonders genaemt.

Kooper, Yzer, en roode Koraelen zijn daer zeer gelieft.

De Vaertuigen zijn hier met Boombast aen een genaeit, en met Klei dicht gesmeerd: de Menschen zijn in deze gewesten niet zoo zwart als die omtrent de Kaep woonen, zy zijn liestallig, minzaem, goedaerdig en herbergzaem.

Eenige Boots-luiden, welke met het Hollands Schip Stavenisse, op het Land Natal, in 't Jaer zestien honderd zes en tachentig, zijn gestrand geweest, en zich onder de Volken, Magoses genaemt, die weinig meer Kaepwaerts aen de Afrikaensche Kust gelegen zijn, zich op hebben gehouden, doen my het volgende verslag, daer van 't geene ter gelegentheit, van 't bovenstaende verhael der Oyevaers, die men daer mede vind, in de tyd als zy in Holland niet en zijn, gevonden heeft, hoewel weinig buiten spoorig, hier inlassche, te meer, vermits men noch nimmer mijns wetens, iets, bevoorens de ontdekking by de Nederlanders onlangs gedaen, van deze Volken, kundig is geweest.

Volgt het verhael van de Volken Magoses.

In den tyd van twee Jaren en elf Maenden, by dit Volk doorgebragt, hebben wy onder haer geen de minste blijk van Godsdienst konnen bespeuren.

Zy geven voor, van zeeker Man en Vrouw (t' zamen uit de Aerde gewassen) afkomstig, en voort geteeld te zijn, en dat de zelve haer geleerd, en gewezen hebben 't Land te bouwen, Koorn te zaeyen, Koeyen te melken, en Bier te brouwen.

Haer Vrouwen nemen de reiniging der Jooden, zeer stiptelijk in acht.

Ook zullen zy geen Brood, Vleesch, of eenige Spyze met ongewasschen handen, aentasten.

Insgelijks eeten zy geen Visch, noch iets dat uit de Zee komt, ook geen Hoenders noch Eyeren, noch het ingewand van wilde Varkens.

Hazen eeten de oude Mannen noch Vrouwen niet, maer wel de Jongelingen: Elephanten, Harte-beesten, Elanden, Zeekoeyen, Luipaerden, en ander wild gedierte, eet alle man, behalven Leeuwen en Wolven, om dat ze onrein geacht worden.

Boter eeten zy mede niet.

Zoo haest iemand ziek word, brengen zy hem buitens huis, en buiten de Korael⁺, alwaer hy in een byzondere en afgescheidene wooning, door een gemeen en slecht perzoon, gediend word, en ingeval hy te sterven komt, word hy van zijn oppasser in de Aerde gedolven, zittende op zijn hurken, met de knien tegens de borst; 't huis daer hy in gewoont heeft, mitsgaders, daer hy in gestorven is, word ter neder gesmeten, en daer onder bedolven, alles wat den overledene toegekomen heeft, behalven Yzer en Kooper-werk, 't welk zy oordeelen dat niet ontreinigd kan worden.

Vorders breeken zy met alle man, pak en zak op, na een ander plaets, dewylze deze ongelukkig, en onrein achten.

Zy zijn ook van gevoelen, dat niemand, of ten minsten zeer zelden, zijn eigen, of natuurlijke dood, maer alleen door fenyn of gift sterven kan, over zulks gaen meerendeels de naeste Bloed-verwanten van den overledene, tot zeeker Waerzegger, of zoo genaemde Toovenaer, dien ze eerst met Vee wel beschenken, en hem daer na vragen na den perzoon, die den overleden vergeven heeft, zoo wanneer hy iemand, dien 't hem goed dunkt noemt, 't geen echter altoos niet geschied, en maer zelden, al was 't de Vader, Broeder, of Zoon des overledene, die word aenstonds slechts op dat bloot, zeggen van dien Tovenaer, dood geslagen, zijn huis verbrand, en zijn goed den Konink verbeurd gemaekt. Het gebeurd ook wel, dat ze den beschuldigden op zijn rugge, gansch naekt ter Aerde leggen, en beide zijn armen en beenen, zoo diep en best zy konnen in den grond vast maken, waer na zy op zijn buik, een nest met roode Mieren leggen, en hem aen den weg dus jammerlijk, onder 't schelden, smyten, en slaen der voorby gaende, meer dan eenen dood doen sterven.

Ingeval die rampzalige Mensch, door pyn of hoop van verlossing komt te belijden, hy den overleden vergeven heeft, en dat hy 't vergift wil wyzen, zoo maken zy hem los, en dan gaet hy omtrent zijn wooning met een stokje, of houtje, inde Aerde vroeten, quanzuis om 't gift te zoeken, en 't zelve niet vindende, dat geen wonder is, want hy 't nooit gehad heeft, word hy wederom 't zijnen vooriger plaetze en straffe gebragt.

Dus ontzachelijk, hebben haer deze zoo gewaende Waerzeggers, by dit Volk weten te maken, die zich ook vermeten,

+ Korael is een verzameling van Menschen, die by malkander te Landewaerts woonen.

[p. 649]

Goed eh Quaed Weer en Wind, Regen, Hagel, Donder, en Zonneschyn te konnen maken, enz.

Als iemand van haer uit zijn Ziekte opstaet, slachten zy een Koebeest, waer van de Tovenaer de eerste beet in zijn mond steekt, dien hy een weinig gekaeuwt hebbende, wederom uitspouwt, daer na zijn mond met een weinig dikke Melk gespoeld hebbende, vangt hy aen den gewezen zieken, eri zijn kleeding met smeer van 't geslachte Beest te bestryken, waer na hy weder voor gezond gekeurd word; mogende nu in 't Coraal, by Menschen en Vee verkeeren. Blijvende 't overschot van 't geslachte Beest voor den Waerzegger, die daer goed çier mede maekt. Komt hy te sterven, wreken de Bloedverwanten in wyze voorsz. zijn dood, en tot teeken van rouw, smyten zy hun smeerige mutzen in de naestgelegene Rivier, gaende aldus een rond Jaer bloots hoofts, en geduurende dien tyd, vermag niemand van de haren zich met eenig smeer of vettigheit, tot Vrouwen en Kinderen toe, te bestryken, ook mag niemand zijns Gezin of Naverwanten in een Maend tyds, dikke Melk drinken of eeten, moetende hun te vrede houden, en geleyen met Koorn en Vleesch.

Als de Konink komt te sterven, moeten al zijn Onderdanen, haer mutzen in wyze voorsz. verlaten, en rouw dragen.

Omtrent haer Huwelijken, vallen zy zeer kiesch, zullende geen Vrouw trouwen die haer eenigzins in den Bloede bestaet, hoe verre het ook zoude mogen wezen; des om alle onbehoorlijke vermenging te my den, zy door den bank by haer Nabuuren trouwen, en koopt de Bruidegom zijn Bruid, van haer Ouders, ten zulken pryze, als hy best kan, te weten, voor zeker getal Ossen, Koeyen, Yzer, Kooper, of Koraelen, 't welke betaeld hebbende, neemt hy zijn Vrouw na hem, wordende beide met eenige stasy van haer Buuren en Maegden, zoo Mannen als Vrouwen, Jong en Oud, ten huizen des Bruidegoms begeleid.

Als haer Vrouwen twee of drie Kinderen teffens baren, worden zy te gelijk opgevoed, en word geen der zeiver om 't leven gebragt, als by de Kaepsche Hottentots geschied.

Zoo haest de Vrouw in 't Kinder-bed gelegen is, moet zich de Man, voor twaelf of veertien dagen, van huis pakken, en die Vrouw, zoo lang het Kind zuigd, niet bekennen, alwaer 't ook een Jaer lang, moetende hy zich inmiddels met zijn andere Wyven, of by de Buurt, behelpen.

Getrouwde Vrouwen zijn uitstekende kuisch, en eerbaer: het minne-spel staet den jonge Dochteren vry, dien het geen schande is, ook by getrouwde Mannen te slapen, mits dat ze daer voor betaelt worden; zijnde het gewoone loon van dien, drie yzere vinger Ringetjes, of tien of twaelf gemeene Koraelen, of iets anders, daerze zin toe hebben.

De Mannen betuigen groote afkeer te hebben van die geene, de welke oneerlijk, en oneerbiedig van haer Dochters, Zusters, of eenig ander Vrouw-mensch, haer in den Bloede bestaende, komt te spreeken, en zullen zy om hun misnoegen te betuigen, aenstonds weg gaen, en 't gezelschap verlaten.

Ten veertien of vyftien Jaren ouderdoms, worden de Knechtjes besneden, waer toe een byzonder gestel is, geschiedende de besnydenis in 't vlak Veld, en onder den blaeuwen Hemel, de welke te gelijk, en op eenen tyd, aen al wat mannelijk, en van de voorfz. Jaren, en uit die Buurt is, gepleegd word; en moeten die Jongelingen, haer den tyd van twee of drie Maenden, alleen, en van alle Vrouw-volk afgezonderd in een byzonder Huis, ten dien einde, ter voorfz. plaetze, daer de besnydenis geschied, opgerecht, ophouden en verblijven, tot dat ze ten vollen genezen zijn; tot Artzeny gebruikende eenige bladeren, die zy op 't mannelijk lid leggen, zijnde de gansche voorhuit tot aen den buik toe weg gestroopt, en afgesneden. De voorfz. bladeren zijn de schil der Vaderlandsche Uyen zeer gelijk.

De Jongmans dus besneden en genezen zijnde, worden ze voor vol aengezien, en onder de Mannen gerekent, en tot teken harer vreugde, word voor ieder een Koe-beest geslacht, makende zich elk met zijn Vrienden lustig vrolijk.

Zoo lang de Vader leefd, is hy niet gehouden zijn Kinderen Vee te geven.

Dochters hebben, noch bezitten geen Vee.

Als de Vrouw een Zoon baerd, geeft de Vader aen haer voor 't Kind, een Koe met haer Kalf, welkers aenteel de Moeder, ten profijte van't Kind behartigt.

Baerd ze een Dochter, zoo krygtze ook wel een Koe en Kalf, maer zoo haest 't Kind uit de gemeene Melk-zakken kan drinken, zoo neemt de Vader de Beesten weer na hem.

Hier zoude het onmogelijk wezen Slaven te handelen, alzoo zy haer Kinderen, of iemand van de haren, om geen ding ter waereld zouden willen afstaen, beminnende hun onderling met een uitstekende liefde, en toegenegenheit.

[p. 650]

Ingeval een Zoon sterft, zoo erft des zelfs Broeder zijn Vee, maer niet de Vader.

Sterft de Vader, zoo erven de Zoons in gelijke deelen, en zoo 'er mannelijk Oir ontbreekt, erven vreemdelingen eerder als Dochters.

Haer Rykdom bestaet in Vee en Geweer, van Assagayen, mitsgaders, Kooper en Yzer-werk: de Schilden, Kleederen, en verder Huis-raed, worden by aflijvigheit van den Eigenaer verbrand.

Het Land is gemeen, elk weid zijn Vee, en bouwt de Akkers waer 't hem lust.

Ook staet het ha er vry van de eene plaets na de andere te mogen verhuizen, mits datze binnen de palen van hun Koninkryk blijven.

Het Land is uitermaten vruchtbaer, en ongelooflijk Volk en Vee-ryk, 't welk oorzaek is, dat de Leeuwen en andere verscheurende Dieren, den Mensch niet lichtelijk zullen aen doen, gemerkt zy tam Vee om te verslinden, in overvloed vinden: hun Koorn bergen zy in Onderaerdsche kuilen, alwaer 't zeer veel Jaren goed, en voor den Calander bevryd blijft.

In hun ommegang zijnze zeerminzaem, lieftallijk, en spraekzaem; als de Vrouwen malkander in vyf of zes dagen niet gezien hebben, zoo omhelzen zy zich met een kus, vragende de een na des anderen gezondheit, en by de minste ontmoeting groet de een den anderen, zoo Man als Vrouw, Jong en Oud, vragende waer van daen zy komen, en waer heenen zy gaen, en wat nieuws zy hebben, en ofze geen nieuwe Danzen of Liedjes geleerd hebben.

Doch vallen Dief- en Leugenachtig.

De wraekgierigheit heeft by haer geen, of weinig plaets, alzoo zy gehouden zijn hun geschil by den Konink te vereffenen, die opstaende voet, partyen gehoord hebbende, vonnis spreekt, daer aen zy hun zonder wederspreken gedragen.

Is 't een zaek van groot belangen, en dat hy zijn verstand en wysheit niet toevertrouwt, over de zelve zijn oordeel tevellen, zoo wyst hy hen na een ouder en Nabuuriger Konink.

Zoo de Vader zijn Zoon slaet, dat hy bloed laet, en des komt klagtig te vallen, moet hy den Konink een Koe tot boeten geven.

De Koningen zijn zeer ontzachelijk by haer Onderdanen; haer Huizen zijn Nederlandsche Hooi-bergen niet ongelijk, zijnde gemeenelijk wat grooter als de gemeene woonigen, en haer dragt is Herte of Tyger-vel, voor de rest zijnze malkanderen in alles gelijk.

Van hare dapperheit valt weinig te zeggen: gemerkt, zy by hun aenwezen geen oorlog gevoerd hebben.

Al wilde men twee of drie honderd mylen door 't Land reizen, behoefdemen geen Menschen te vreezen, mits dat men blood, en zonder Yzer of Kooper ging.

In een streek van honderd en vyftig mylen, die onze Hollanders langs 't strand gegaen hebben, tot dertig mylen Landwaerts in, en door vyf Koninkryken, te weten, de Magoses, Makriggas, Matimbes, Mapontes, en Emboos, hebben zy geen stilstaende wateren gevonden, maer wel verscheide Rivieren, die Visch-ryk, en vol Zee-koeyen waren.

Veel zware Bosschen zijn 'er met korre stammen, edoch in de Baey Natal, zijn twee Bosschen, ieder wel een myl in 't vierkant groot, mef zeer hooge, rechte, en dikke Boomen, bequaem tot Timmeragie van Huizen en Schepen, in de welke veel Was en Hooning valt.

In alle den tyd hares verblijfs in die Landen, en in 't doorkruizen van dien, hebben zy maer een Europiaen in de Mapontes gevonden, zijnde een oude Portugeesch, die voor omtrent veertig Jaren, komende uit India, aldaer Schipbreuk geleden had, waer van men 't wrak uit Cajaten hout getimmert, noch heden ten dage op strand kan zien leggen, en na het voorgeven der Afrikanen, zoude het Metael en Yzer Geschut, mede daer noch te vinden zijn.

De voornoemde Portugeesch heeft zich laten besnyden, bezit Vrouw? Kinderen, Vee en Land, spreekt geen andere Tael als de Afrikaensche, heeft alles vergeten, tot zijn God toe.

Driederlei, Koorn teelen zy by haer, mitsgaders Callabassen, Pompoenen, Water-limoenen, en Boontjes, de Nederlandsche graeuwe Erweten zeer gelijk.

Vorders zaeyen zy Jaerlijks zeeker slag van Aerdakers, mitsgaders een zoort van Onderaerdsche Boontjes, beide zeer voedzaem, dragende boven de Aerde kleine bladeren.

Den Tabak planten zy mede, en zoo ze kennis en wetenschap hadden, dien wel te havenen, zouden de zelve na alle waerschynelijkheit, de Virginische in deugd te boven gaen.

Aerd en Boom-vygen hebben zy in overvloed.

Wilde Druiven mede, doch vallen wat Rhyns, zijn echter goed van smaek, maer gekookt op hun, beste.

[p. 651]

Daer benevens hebbenze Strand-karssen met groote steenen, en zeer zuur.

Eindelijk vind men by haer een slag van Appelen, niet onaengenaem om te eeten, maer zijn niet eer ryp, als wanneer ze van zelfs van den Boom vallen.

Het krield 'er van Koeyen, Kalveren, eg Ossen, doch Bokken en Schapen zijn 'er weinig, en daer ontbreken geen Olyphanten, Rinocers, Leeuwen, Tygers, Elanden, Herte-beesten, zoo Kaepsche als Nederlandsche, met getakte hoorens, Rheebokken van verscheide aert, wilde Zwynen, Honden, Buffels, Zee-koeyen, Krokodillen; de Paerden weten zy niet te vangen, noch tam te maken, onaengezien dat ze op tien of twaelf treden toe, by de Menschen van zelfs komen; zy zijn schoon van lijf en leden, en pik zwart, met lange Maenen en Staert, met dunne beenen, ongelooflijk snel, en van groote kracht, eenige hebben een zwarte, en andere een witte staert.

Ook zeggen zy gezien te hebben, twee Beesten t' zamen weidende in de Wildernis, in groote en verw, de Olyphanten gelijk, hebbende 't hooft als een Paerd, zijn kort van staert, en lang van hals, zeer mak, en van geen Europiaen bekend.

Veelderlei Slangen, groote en kleine, Scorpioenen, Duizend-beenen, Padden en Kikvorschen vind men 'er ook.

Struis-vogels, Ganzen, Eenden, Duiven, graeuwe en roode Patryzen, en Phazanten zijn 'er in overvloed, ook Paeuwen, met blinkende kuif en staert.

In de Rivieren hebbenze Ael en Paling gevonden, en in de Baey Natal, Koninks en Zonne-visch, mitsgaders, alderhande Visch, in India, en aen de Kaep de Goede Hoop bekend.

Als men van de Kaep na de woonplaets dezer Volkeren zoude reizen, had men te ontmoeten, eerstelijk de Hottentots, Sousequas en Sonquas genaemt, of anders Thonuny, en na die, het Volk Hessequas, Honghiquas en Gauris, en daer op de Attaquas, wien volgen de Inquahasche Hottentots, daer Hykon 't Hooft of Konink is, deze laeste zijn groote Menschen, veel kloeker als de Nederlanders en de Kaepsche Hottentots: zy gebruiken Pyl en Boog, de Konink heeft groot ontzag, al wat hy belast word met springen, en loopen gedaen. Noch vyf dagen reizens verder, woont een Volk Kubuquas genaemt, deze bewonen Huisjes van Klei gemaekt, bezitten veel Vee.

Hier op volgen de Damaquas, die mede kleine Huisjes bewoonen, en ook Volk en Vee-ryk zijn: weinig wyder leggen noch drie Volkeren onder byzondere Heerschappye, genaemt Gamuqua, Namkunqua, en Ganaqua, van de welke de Inquahasche Hottentots, die dicht daer aen gelegen zijn, de Dagha^* ruilen, 't welk by hen word genuttigt, als by de Indianen het Amphion. Tegen 't Noorden leggen aldaer noch andere Volkeren, Gly en Bly genaemt, by wien de Inquahasche Hottentots Koopere plaetjes ruilen, die zy weder aen de Kubuquas en Namaquas verhandelen, behalven deze is aldaer te Landewaerts noch een Volk bekend, genaemt Briqua, dat Menschen eeters zijn.

En dus de strand langs reizende, zoude men de Magoses, en 't Landschap Natal ontmoeten, alwaer zich de gestrande Nederlanders een geruime tyd opgehouden hebben, en wyders aen de Rivier Ingoeba komen. Maer zoo iemand van de Kaep⁺ herwaerts aen by de Zee-kust wilde reizen, 't geen zeer bezwaerlijk om doen is, zoude hy ontmoeten, eerstelijk de Hottentotsche Volkeren, genaemt Obiquaas of Souquaas, welke Pyl, Boog, en Assagay voeren; deze hebben geen Vee, maer leven van Hooning en wild Gedierte, leven zomtyds veel honger, en leven als de Beesten. Hier na volgen de Guegriquaats, deze leven van den Roof, zijn mager en teer van gedaente, lyden veel honger en ongemak. Hier na zoude men ontmoeten de Namaquaasche Volkeren, en daer na de Kammesants, of Cammesons, die zich onthouden aen een groote Rivier, genaemt Ein, aen welke Rivier een Meir is, daer zich eenige Hottentots onthouden, die niet van plaets veranderen. Verhalende de Hottentots, dat verder herwaerts aen, een magtig Volk zich ophielt, wiens Konink genaemt Brie of Bry, het gezag had van de eene Zee tot de ander, alwaer Kooper valt:⁺ hier draegt het Volk Koopere ringen, als de Kaepsche Hottentots de darmen om de armen en beenen; zy leggen aen een Inlands Meir, twee of drie dagen reizens Noordwaerts van de plaets, daer den Heer van der Stel een Kooper-berg heeft ontdekt. Indien dit waerachtig is, zoo is waerschynlijk dat Afrika achter de Kaep, aldaer enger is als in de gemeene Kaerten staet bekent, en wyders zijn de Kusten tot Angola toe, bezet met zwarte Menschen, van veelderhande Heerschappye en Tael.

Verre te Landwaerts in over 't gebergte, achter de Kaep, woont een Volk, genaemt Couchema, en hunnen Konink Hammoo, wordende van de omleggende Hottentots zeer gevreest, en achter die woont een Volk genaemt Hincquaas, en na die, noch al Landwaerts in, een ander, ge-

* Dit Dagha is de bladeren van Hennep gelijk, men word daer niet dol, maer wel slaperig en dronken van, het Land van dit Volk word geheten Maghanan, de Konink word genaemt Gamma.

+ Ziet Dappers Afrika.

+ De Jesuit Tachard, die de Kaep aen heeft gedaen, op zyne Reis na Siam, heeft van de Volkeren dezer boven gemelte gewesten, uit de mond der Hollanders, mede gewag gemaekt.

[p. 652]

naemt Cabouquaas, die gezegt worden een aert van Kaffers te zijn, wiens Overste nooit zoude te voet gaen, maer altyd in een Zetel gedragen worden.

De naest aen de Kaep gelegene Hottentots, bidden zekeren Afgod aen, wiens hooft niet grooter als een vuist is, hebbende op zijn rug een gat, zijnde groot en breet van lichaem, dezen eeren zy by tyd van hongers nood, en gevaer.

De Vrouwen bestrooyen dan zijn hooft met roode Aerde, Bouchu genaemt, en andere welriekende kruiden, doende hem verscheide Offerhanden.

Camisum is een Hottentotsch Volk, niet verre van de Namaquas gelegen, West-waerts van de Zant Rivier; deze zijn zeer vreesachtig, woonen langs een Rivier genaemt Ein, welke echter niet bevaeren Zoude konnen worden, aen welke Rivier hooge en zware Boomen vallen, niet ongelijk aen het Cajati, of Eiken hout, langs welke Rivier op Boomkens, zekere Gom wast, die by de Namaquas in groote achtinge is, en fijn gestampt, over haer hooft gestrooit, gezont geoordeelt word.

Dicht by, daer zich de Obiquaasche Hottentotten ophouden, is een hoog gebergte, 't geene in den Jare zestien honderd negen en negentig, den achtsten December, door den Kaepschen Bevelhebber Willem Adriaen van der Stel, benaemt is geworden Witsenbergen.

Hier vind men veel schoone Boomen, van onderscheidene zorteering, en zommige van een zeer goede lengte, en dikte, geheel bequaem tot Timmer-hout; aen de voet van dit gebergte is een zeer schoone en vruchtbare Valeye, die tot Akkerbouw zeer bequaem is bevonden, en met groote nutte en profijt, door Landbouwers beslagen zoude konnen worden: uit dit gebergte neemt de kleine, zoo beroemde Berg-rivier zijn oorspronk, vlietende langs en door de Ubiquaasche Velden heen. Hier onthouden zich veele Elanden en Hertebeesten, ook wilde Paerden, Leeuwen en Bosch-wolven, wezende dit gewest voor deze tyd van geenig Christen Mensch bezocht geweest, en zelden van Hottentots beslagen of begraest.

Stuurman Theunis Gerbrantsen van Amsterdam, die in den Jare zestien honderd negen en tachentig, met het Galjoot de Noord Schipbreuk heeft geleden, op de Kust van Afrika, tusschen Terra de Natal, en de Kaep van Goede Hoop, heeft my verhaelt, dat de Spraken der Volkeren aen die Kust, zeer onderscheiden zijn, dat die van de Mogoses, en het Volk Natal malkander niet verstaen, dat van veertien mylen uit de West-hoek van de Bocht la Goa, een groot einde wegs na de Kaep toe, de Stranden onbewoont zijn, en zeer woest; dat de Menschen Landwaerts in, meer gezedent, als die aen Strand zich ophouden, en ook beter gewapent zijn, voerende Pyl, Boog, en Hassegayen.

Onder de Volkeren aen de Rivier de la Goa, zegt hy, zeer groote Menschen gezien te hebben, en dat eene in hun Schip was geweest, omtrent acht voet hoog, byster grof en dik van Leden, gansch naekt gaende, behoudens dat de Mannen hunne schaemte dekken en verbergen, met een dop van Elpen-been, of een uitgeholde Olyphants Tant, of wel een die van Rinoceros Hoorn is gemaekt, of ook wel met een Koopere deksel en schede, welke dekfels met een band, om de middel vast zijn gemaekt; de besnydinge is daer gebruikelijk: de Vrouwen dekken den Buik, met een net gevlochte Matjen, en dragen tot çieraed eene band om de middel, die achter neer hangt, daer zy Yzere ringetjes aen rygen, welke, wanneer zy gezwind gaen, achter uit steken, bykans als een staert, en dan geluit geven.

Veel beter van aert, en schoonder van gedaente, zijn de Menschen aen Terra Natal, de Baey Natal, en Rio de la Goa, als aen de Kaep, doch ook zwarter van huit: zy bewoonen kleine Huiskens, die twee vertrekjes hebben, gemaekt van houte Tuin-staeken, en Leem, vry zindelijk binnewaerts met Matten gedekt. De Mannen die van de aenzienlijkste zijn, dragen Mutzen van Schape-smeer, ruim twee span hoog op het hooft, die met bandekens door het haair zijn gevlochten, en aen het hooft zoo lange vast blijven, tot dat ze verbreken, en om die lange te bewaren, zoo leggen zy des nachts als ze te slapen gaen, het hooft op een balk, zoo dat de Muts daer over heen steekt, en de grond niet en raekt: zy slapen op Matjes, tegen de Aerde aen; Arm-ringen en Koraelen zijn by deze Menschen zeer gelieft, zy zijn zindelijk over haer Lichaem, en reinigen hun steeds met water.

Zeer veel verslindend Gedierte word gevonden tusschen Terra de Natal, en de Kaep, als Leeuwen, Rinocerossen, Olyphanten en anderen. Het gebergte is genoegzaem onovergankelijk, zoo dat daer niet te reizen is, en van achtien Menschen, welke beneffens boven gemelte Stuurman, Schipbreuk hebben geleden, maer vier aen de Kaep te recht zijn gekomen, wezende de anderen, of van het wild Gedier-

[p. 653]

te verscheurd, of te Landewaerts in, verdwaelt, van honger, en ongemak, gestorven, of van de dieper in 't Land gelegene Volken, die van een zeer wreeden aert zijn, gedood; en hadde boven gemelte Stuurman een Maend lang, langs deze Zee-kusten gereist, Kaepwaerts van de plaets daer het Schip was gestrand, eer hy eenig Mensch ontmoete, wezende de eerste Menschen die hy bejegende, Hottentots, die aen de Kaep bekend, en in verbondschap met de Nederlandsche Oost-Indische Maetschappy zijn. Het Volk in Terra Natal, en aen Rio de la Goa, worden door Koninkskens beheerst, of door zoodanige Hoofden, die vry hoog gezag over hun voeren, en zeer ontzien worden, doch der Hottentots Opper-hoofden zijn van minder achting, gelijk haer leven en omgang in Beestachtigheit boven alle Menschen aen de Afrikaensche Kust uitmunt. Tredende dan van deze Afrikaensche plaetzen af, waer van ter boven gemelte gelegentheit hebbe gewaegt, zegge alleen, dat deze Afrikaensche Kust is zeer gebrekkelijk van zoet water, en de Rivieren tusschen de Kaep en de Kooper-bergen, gelegen op negen en twintig graden, drogen des Zomers gansch uit, zoo dat aldaer van drink-water gebrek is, waerom het Myneeren tot Kooper, aen gemelte gebergte, ondoenlijk is: des Winters zijn de Rivieren zoo sterk, door de schielijke afwatering van 't gebergte, dat niemand daer omtrent zoude konnen verblijven: drie of vier dagen reizens zoude na het zeggen van de Hottentots, voorby de gevondene Kooper-berg, een groote Rivier zijn, zwaer en sterk van loop, zoo dat men op Strand, aen de mond van deze Rivier, zware afgedrevene Boomen ziet leggen, die 'er op gespoeld zijn, doch onvaerbaer: men wil, dat het benede water in deze Rivier, gansch rood is, veroorzaekt door een asspoeling van rood Zand, dat boven uit het gebergte komt, maer vermits tusschen deze Rivier en de benoemde Kooper-berg, mede geen drink-water is, zoo heeft men tot daer toe van de Kaep te Lande, niet konnen komen: de Hottentots die daer leggen, zijn wild en moordadig, doch niet zoo vuil en smeerig als de Kaepsche; daer viel 'er een in handen der Hollanders, als zy omtrent de Kooper-berg waren, zijnde van een Volk dien zy Cammesons noemen, de welke het Vee meenende terooven, in 't Jaer zestien honderd vyf en tachentig, wanneer onze Luiden den Kooper-berg bezochten; deze gevat zijnde, wierd na de Kaep gebragt, daer hy by na twee Jaren gekoestert wordende, en alles, zoo de Schepen als andere dingen bezag, daer hy zeer over verwonderd was; hy wierd vry menschelijk, en scheen genegentheit voor ons Volk te krygen, en om die ver gelegene Volkeren meerder aen te lokken, zoo wierd hy met schenkagies van Tabak, Vee, en Koopere Koraelen, weder na zijn Land gezonden, met belofte dat hy daer zoude verhalen, wat goeds de Hollanders hem gedaen hadden; doch men heeft naderhand gehoord, dat hy van andere verre gelegene Hottentots, die hy voorby moest, om zijn goed is dood geslagen.

Om de afgebrokene draed van ons Tartarye weder aen te knoopen, zal zeggen, dat de naest aen gelegene Menschen omtrent de Vliet Jenisea, by de Russche sterkten, in deze gewesten, het Rusch verstaen; doch niet die verder afgelegen zijn. Die by Tumen, Vergaturia, plaetzen in Siberien gelegen, en Tomsko woonen, verstaen het Rusch zoo goed als haer eigen Tael.

Tot Jeneseiskoy worden vry groote Schepen gemaekt, die een overloop hebben: hier mede word na de Lena gevaren, buiten om, langs het Land, als het een warme Zomer is, dat altyd niet gebeurd; ook Oostwaerts in, of op de Rivier Tungus, tot dicht aen de Lena, binnen door; en willen zommige, dat hier Vlieten zouden zijn, die van de Jenisea tot in de Lena storten, 't geene echter niet derve verzekeren.

In dit gewest gebruikt men, om te reizen, geen Paerden, die 'er weinig zijn; want die 'er zijn, alleen om hout of lasten in de Vlekken en Steden te voeren gebruikt worden; maer daer worden Honden en Ren-dieren voor Wagentjes en Sleden gespannen.

Tot Sammarok, gelegen aen de verzameling der Rivieren Oby en Irtis, zijn mede zeer weinig Paerden: hier gebruikt men mede Honden voor de Sleden, voornaem als 'er veel Sneeuw is gevallen, want alsdan de Paerden daer van geen gebruik zijn. De Sleetjes daer deze Honden voorgaen, Narten geheten, zijn klein; het hout daer aen is zoo dun als spaenders; de houten onder, daer zy opgaen, zijn dik drie vingeren, en ook zoo breet: als een Man daer op voortgetrokken word, legt hy op zijn zeide, of rug, daer in. Zy zijn zoo lang als een Mensch. Het zeel is om den hals, en gaet langs den rug. Zy gaen twee, drie, of vier voor een Sleetjen: zijn achter malkander ingespannen. Gaen by twintig, dertig, ja veertig Sleetjes te gelijk, al achter een; wordende alle van een Man geleid, die vooruit treed.

[p. 654]

Zy gaen van de eene Jurte, Horde, of Dorp, en pleister-plaets, op den ander, en weten van zelve den weg; doch zijn niet wyder te krygen, hoe men ze dryft. Haer spys is niet als Visch. De Tingoesen gebruiken geen Schrift. Niet wyt van het Tingoesche Land, legt noch een klein Volk, Tabirissini genaemt, die van Vee-hoeding leven, wiens Land onder de benaminge van Turgarszink bekent is. De Volken Barbantsi, en Toebinsi, gelegen tusschen de Stad Crasnoyar, en Jeniseiskoy, leven ook van Vee-hoeding: eeten geen Brood.

Tunka is een plaetsje aen de Vliet Tunguska, alwaer omtrent vyf honderd Menschen woonen, die Schatting aen hunne Tzaersche Majesteiten betalen; deze worden Sojot genaemt: niet wyt daer van daen ten Zuiden, houden zich ongevaer twee duizend Menschen op, die van de zelve geslachte zijn, maer onder Moegaelsche Heerschappye, en byzonder onder het gezag van den Vorst Dalai Nojan, die Afgoden dienen; hun Spraek helt na het Moegaelsch.

Het Vader-Ons in de Toengoesche Spake, na de Moskovische of Slavonische vertalinge.
Vader	Aminmoen
Onzer,	Moengi,
die zyt	avangoe
in de Hemelen,	negdaoegidadoe,
geheiligt zy	garisjegan
de Name,	gerbisch,
van U,	singi
toekome	jemesjegal
't Koninkryke,	Ogdidgoe,
van U	singi
geschiede,	osjegan,
Uwe wille,	sitlu singi,
gelijk in Hemel,	on negdadoe,
zo op Aerden:	doendradoe:
't Brood	kiltere
onzer	moengi
dagelijks,	inegdoe,
geeft	boekal
ons	moedoe
heden,	tikin,
en vergeeft	akakal
ons,	moendoe,
de schulden	ogbi
onzer,	moengi,
gelijk wy	on boe
vergeven	amnenkiteref
de schuldenaren	kotasjaldoe
onzer,	moendoeck,
en geleide niet	aminkalivra
ons	moendoe
in verzoekinge,	jeregdoevi,
maer verlost	a jukal
ons	moendoe
van den quaden;	malgadoeck;
want	on
uwe is 't Koninkryke,	singi bisin ogidgoe,
en de Magt,	Mandi,
en de Heerlijkheit	Baschin,
in Eeuwigheit,	Jereger,
Amen.	Tesje.

De Tungoesen, Toengoesen, of Tingoesen, zijn dappere krygs-luiden, op 't Jaer zestien honderd drie en negentig, in de Maend Augustus, hebben omtrent de Rivier Gan, vyftig Tungoesen, vyftien Moegaelsche wooningen in der nacht overvallen, alle de oude Menschen, zoo Mannen als Vrouwen, ter neder gemaekt, en de Kinderen tot Slaven mede gevoert.

De Boogen die zy gebruiken zijn zeer zwaer en stijf, zoo dat van geen vreemden gebruikt konnen worden. Dus sterk is die Volk-aert, dat zy twee Boogen van hare vyand, met eene Boog gaende weten te houden: zy worden voor de verstandigste aller omleggende Volken geacht, en hebben een zeer groote geheugenis, zoo als my getuigen, die onder hen omgegaen hebben, verklaren.

Van de Vliet Tungus, die in de Jenisea stort, draegen de Tungoesen hunne naem. Eenige van de zelve worden gezegt, knobbels aen de keel te hebben, als de Menschen in de Alpes. Wanneer zy spreken, zoo klokken zy zeer. Hun Tael zwymt na het Samojeets. 't Is daer een vermakelijk Land.

De zommige worden genaemt Ree-Tingoesen, en Paerde-Tingoesen, om dat deze, welke het meest Noordwaert woonen, zich van dat gedierte tot den trek-arbeid bedienen; konnende, om de Moerassigheit der gronden, Paerden aldaer weinig dienst doen; en die (hoewel weinig) eenigzins van Paerden.

Het Tingoesche Volk teelt zeer vroeg, en jong, en maken daer van een aenvang op hun vyftiende of zeftiende Jaer.

Een Leitsman of Opper-hooft Bodoray genaemt, is nu het Gezag voerende in de staende Horde der Bratsche Luiden, de welke aen het Meir Baikal woonen, en zich onder de bescherming hunner Tzaersche Majesteiten hebben begeven, en zich de Moegaelsche çynsbaerheit, en wooningen ontrokken: niet verre van hen is een Landstreek Kaban genaemt, alwaer in den oorlog, die op den Jare zestien honderd zes en tachentig, tusschen de Moe-

[p. 655]

galen is geweest, hunne Tzaersche Majesteiten krygs-benden, verblijf plaets hebben gehad.

Faedor Alexewits Golowin, Groot Gezant van Moskovien in Holland, in den Jare zestien honderd zeven en negentig, heeft my gezegt, dat de Tungoesen, de meest woeste Menschen zijn, die hy ooit heeft gezien, dat zy het haair van hun hooft nooit kemmen, maer in vuile vlechten achter af doen hangen, dat zy beestig zijn in 't eeten, en geen verschil van een Dier hebben, als in de gedaente, dat zy tot çieraed rondsom hun lijf hangen, Paerdestaerten, stukken Loot, Tin, enz. datzy, wanneer ze overvloed van Spys hebben, zich beestig zat eeten, zoo dat steeds den overvloed uitbraken, en wanneer ze gebrek hebben, acht, ja tien dagen konnen vasten, en dat zy om den honger te konnen uitstaen, een bort of plankje, vier vingerbreed, van onder de kin, tot over den buik, tegen 't lijf binden, en hoe zy langer gebrek van Spys hebben, hoe enger en styver zy dat toe rygen, zoo dat het gedarmte gansch plat word toegewrongen, 't geen hun den honger stilt: dat zy de klederen en been-banden nooit afleggen, tot zy die als oud, afscheuren.

De Tungoesen zijn in 't gemeen dik van aengezicht: als de Kinderen gebooren worden des Winters, dan wryven zy die aenstonds in 't Sneeuw, en des Zomers in 't koud Water, 't geen geschied, op dat zy dus vroeg zullen leeren koude uitstaen.

En hoe arm deze Menschen zijn, zoo achten zy zich echter gelukkig in hun staet: zy smeden Yzer, en beslaen ook de Paerden, gelijk zy mede Gaffels, Harpoenen, Messen, en diergelijk Yzer-werk maken.

Zy dragen geen Hemden, en worden door den bank vry oud.

Het Manvolk draegt daer Mutzen van Vosch-vellen, zoo witte als roode, zijn achter open, en met een band gebonden, rondsom bezwachtelt met een platte Zyde quast: zommige dezer Menschen gelijken aen de Sinezen, hebben kleine oogen, doch andere, en wel de meeste, zijn breet van aengezicht en wezen; aen de voeten dragen zy geen Schoenen noch Laerzen, maer bewinden de Beenen en Voeten met Leder, of dragen Broeken en Hoozen uit een stuk, en aen malkander vast.

Op de Rivier Tunguska, die, meer bezuiden als de Tungus, in de Jenisea stort, en eigentlijk daer van de bovenstaende tak is, zegt men, acht Water-vallen te zijn: en word verhaelt, dat omtrent zijn oorspronk een Kasteel legt, genaemt Niesnago.

Op den dertiende April, heeft my een oog-getuigen bericht, dat het Ys op de Rivier Tungus of Toengoes, eerst begost te ontdooyen, en den twaelfde Mey gaende te raken, zoo dat het zelve op beide zyde van de wallen, met groote bergen zich heeft gezet, en op den vyftiende niet wel vaerbaer was, maer den negentiende was het gesmolten; een Gezant van hunne Tzaersche Majesteiten, die na de Sinesche Grenzen reisden, in den Jare zestien honderd zes en tachentig, daer in voer: hy quam op den vyf en twintigste Mey tot Kasime aen, dat de naem van een Stedeken draegt; hy wierd genootzaekt wegens quaed weder, tot den derde Juny stil te leggen.

Zeker Tingoesch perzoon, geheten Achthamoer, verhaelde, voor weinig tyd, aen een Reiziger in zijn Land, als of den Sineschen Keizer van af komst zoude zijn, uit een geslacht, 't geen in zijn Tingoesch Land de Visch-vangers wierde genaemt; en dat de Tartaren, die Sina hebben ingenomen, zich wel eer meest met de Visch-vangst en Vee-hoedery behielpen; dat de Voor-vader des Chans een Opperste det Volken, die hy Visch-vangers noemde, zoude zijn geweest; en dat hy, Ryk zijnde geworden, veel weldaden dede, en daer door de gunst van die Volken voor zich kreeg, tot dat het gebeurde, dat het oude geslacht van de Chans aldaer uitgestorven zijnde, deze zijne stam daer toe wierd erweelt: waerlijk een loffelijke zaek, dat de deugd een stam dus hoog verheft; en brengt zulks den tegenwoordigen Sineschen stamme, eer, lof, en roem by, dat hunne eigen deugd en manmoedige dapperheit, de zelve dus verre heeft verhoogt. Men noemde, zeide hy, in zijn Land, den Sineschen Keizer Tzezinkin Chan.

Hy wist ook van een Land te spreken, daer veel kostelijkheit valt, en van waer veele Waren binnen de Sinesche Muur gebragt zoude worden, 't geene misschien Japan zal zijn.

Hoererye word onder hen niet zeer gestraft. Kleine misdaden richten zy zelve; doch zware, als dood-slagen, en anderzins, betrekt men voor de Russche Nabuurige Gezag-hebbers, welkers Majesteiten zy erkennen, en die aldaer loflijk de Heerschappye voeren.

Zy zijn eenvoudig. Gaen gekleed in Pelzen, of afgestroopte Beeste-huiden: zelden ziet men 'er eenige van de Rykste in graeuwe of witte Lakene, of Linne Rokken go kleed, 't geen haer uit Rusch-land toego-

[p. 656]

voerd word: veele by haer gaen mede gekleed in Visch-velle-rokken, als van Robben, en andere Visschen, Bidden den Duivel aen, die zy Satanka noemen, zeggende of noemende hem Bog Satanka, of Godt Satanka, gelijk de Astakken hunne Afgodische Poppen of Beelden mede Satanka benoemen, als boven is gezegt.

Het is gezet en sterk Volk, doch zijn klein van handen en voeten; hebben korte beenen; dikke hoofden; doch anderzins groot van stal; zijn bruinachtig van verw; dragen het haair op 't hooft kort afgeschooren: zijn grover van lichaem als de Astakken: plachten onder een Hooft te staen. De verwanten en nakomelingen des ouden Lands-vorst, zegt men, noch by leven te zijn.

Zy woonen meest verdeeld, en niet in Dorpen: des Zomers by en naest aen de Rivieren, en des Winters meer Landwaert in Hutten, hoewel zommige zich altoos op de Oevers van de Rivieren houden, en verwandelen zoo verre niet als de Moegalen, Kalmakken, en andere Nabuurige Volkeren; behalven dat de Mannen Zomers ter Visch-vangst, en des Winters op de Zabel-jacht, en die van ander gedierte uit trekken: des Winters blijft het Vrouw-volk by huis, doch des Zomers volgen zy de Mannen. Hunne Hutten of houte wooningen zijn vry gezakt, of in de Aerde gegraven, voornaem die zy des Winters gebruiken. Zy worden door veele, Opper-hoofden van haer Lands-luiden, onder 't gezag der Moskoviten bestiert.

Dit Volk eet meest Visch, zoo versch als gedroogd. Daer valt geen tam, maer veel wild Vee, behoudens 't geene de Moskoviten daer hebben gebragt.

Tazjta is een Eiland, in de Tartarische Zee gelegen, geplaest of benoemt meest na gissing, hoewel het gezag hebbe van Sinesche Kaerten, die het zelve brengen ter plaetze daer ik het hebbe gestelt; behalven dat de Ouden zeiden, dat men in het Eiland Tazata veel Valken vond, die noch heden in dit aengewezen Eiland te vinden zijn.

Op het Eiland Ganskoy, worde ik onderricht dat Ceder-boomen wassen; dit Eiland ligt aen de mond van de Rivier Jenisea, en oordeeld den Edelen Heer Solticof, welke het Opper-gezag in Siberien heeft gehad, daer van aen my mondeling, dat dit het Eiland Tazata, daer Plinius van spreekt, noch heden zoo benaemt is, of Taas, dat in de Land-spraek pen Kom betekent, gelijk daer een Baey is, dus benaemt; daer van het woord Tazata schynt oosprokelijk te zijn, dat ik weinig Oostelijker hebbe geraemt te leggen. De Stad Mangaseia (zegt hy,) dat in duizend Huizen bestaet, dat daer omtrent zeer goede Zabelen vallen, dat het bewoont is van Russen, en dat daer een byzondere Gezaghebber is, maer dat deze plaets meer Oostelijk legt, als ik die hebbe geplaetst, en wel aen de Ooster-oever van 't Eiland Ganskoy, aen de mond van de Jenisea. Mangaseia, of Mangaseiskoy, is de oudste plaets daer omtrent, doch zeer vervallen.

Men vaert van daer met Inlandsche Vaertuigen, die meest van huiden zijn gemaekt, volgens bericht van boven gemelte Heer, na de Rivier Oby, en ook na de Lena, hoewel aen zijn Edele niet bekent was, hoe verre de Zee-oever tusschen de Vlieten Jenisea en Oby Noordelijk op liepen.

Men kan zijns oordeels van de Vliet Jenisea, de Lena voorby, tot aen de Amur vaeren, daer andere, wegens het veelvuldig Ys, aen twyfelen.

In de Stad Jakutskoy worden meer als duizend Gyzelaers der omleggende Heidenen bewaert, van veelderhande Volken, die grenzen tot aen de Vliet Amur, en het geheele Noorden, en deze betalen Schatting aen hunne Tzaersche Majesteiten; en als de Jakutsche Gezag-hebber krygs-luiden zend om die Schatting, welke meest in Pelteryen bestaet, op te halen, plachten zy wel een Jaer uit te blijven.

Van de Stad Berosof zegt hy, dat men in twee dagen tot in de Zee kan dryven, en van Tobol heeft men wel noodig, drie weeken, volgens zijn bericht; en zoude de Zuider Stad Berosoa te veel in mijn Kaert zijn gelegt, want die de zelfde zijnde met het Berosof, by my Noordelijker gelegt, en lager na de Zee toe, zoo zoude dit Berosoa of Berosof, te veel van my zijn geplaetst, 't geen echter voor als noch niet derve veranderen, maer tot nader onderzoek late staen, om dat deze twee plaetzen dus gelegen, en dus benoemt, my van elders mede door geloofbare berichten toe gekomen zijn.

Jakutskoy, anders Jakoenskogo, is de grootste vaste plaets aen de Rivier Lena, of liever een sterkte, daer een Stad, Vlek, of Stedeken aen legt, daer honderd Huizen in staen: hier legt bezetting in van hunne Tzaersche Majesteiten, en t'eeniger tyd omtrent twee duizend man, zoo als op een andere tyd aldaer, maer honderd en twintig man de wacht hadden, min en meer. Deze Zoldaten hebben veel voorrecht: het schynt dat hunne Tzaersche Majesteiten aen deze meerder vryheit gegeven heeft als aen andere krygs-knechten, om

[p. 657]

de groote afgelegentheit van de plaets: hun is toegelaten zelve Zabels te vangen, mits den tienden voor hunne Tzaersche Majesteiten blijve.

Volgt een aentekeninge der Volkeren, die in 't begryp of gebied van Jakutskoy zich bevinden.

Jakuti,

Tungoesi,

Jukagiri,

Lamuti,

Koriaki,

Czukoti,

Chodini,

Czurani,

Lutori,

Bobrovi,

Deze alle hebben hare zonderlijke Talen, en verschillen van malkander, voornamelijk die wat ver, de eene van de ander in affland leven: haer gewaed, en wyze van leven, Volk-bestiering en Wapens, komen meest overeen; alleen de zommige gebruiken Slingers, daer mede zy zeer wyt en net konnen treffen.

Tot Jakutskoy wast geen Koorn, doch het zelve word daer, als ook de Brandewyn, door de Rivieren, van boven, en uit Rusch-land gebragt, en in Kabacken of Kroegen zeer duur verkoft; behalven dat men daer zedert tien of twaelf Jaer op eenige plaetzen, voor rekening van hunne Tzaersche Majesteiten, Brandewyn heeft beginnen te branden. De Menschen gebruiken daer weinig Brood. Eeten meest Visch en Vleesch. Van Visch makenze Meel. Daer zijn Ossen, Koeyen, Schapen, en Paerden, van de Moskoviten gebragt. Vogelen zijn daer by de Zomer zoo veel, dat ze met stokken meest dood geslagen worden.

Jakutskoy wil men, dat wel zeven duizend Roebels Jaerlijks opbrengt, in kostelijke Zabels, en zwarte Vosschen. De Poolsche Reiziger, Nikipera, zegt, dat het een half Jaer reizens is, tusschen Tobol en Jakutskoy, niet zoo zeer om de afgelegentheit, als om de onbequaemheit der wegen.

Het is hier zeer kout, en des Winters weinig dag. De Luiden in 't Land, woonen in holen van de Aerde. Daer wast geen Moes-kruid, als wat ongesloten Kool, en Gras; doch daer zijn groote Bosschagien, waer de Zabels gevangen worden.

Te Lande is hier niet wel te reizen, om de woestheit, en men reist daer van Rivier tot Rivier. Daer zijn veel Rivieren, en Meiren, meerder als ergens hier omtrent. Van de mond des Riviers Andama, welke in de Lena stort, over Land te reizen, tot aen het Janskogo Winter-quartier, is een reize van vier weken. Deze verwinterplaets is gelegen aen de Rivier Jape, die in de Ys-zee uitboezemt.

In de meest Noorde en Oostersche gedeelte van Asia, is by my meermalen in de Kaert gezet, het woord Winter-quartier, in betekening, dat die plaetzen aen veele der Inwoonders aldaer dienen, om des Winters voor de koude zich te dekken, welke Zomers te Velde leven. Het zijn Vlekken, waer van de zommige, zoo men zegt, te weten die, alwaer de Moskovische krygs-knechten zich ophouden, mede omheint en gesterkt zijn, met Aerde, als anderzints; want omtrent de Lena, en de gewesten noch meer Oostelijk, zijn plaetzen, daer ongevaer tien of twaelf Russchen voor bezetting leggen, om opzicht op de Inboorlingen te nemen, en de Schatting te vergaderen.

In de Rivieren daer deze Winter-quartieren zijn, komen des Zomers zomtyds, hoewel zelden, Kotzi, of Vaertuigen, uit het Westen, welke langs het Land varen, om aldaer te handelen, en wel byzonderlijk uit de Riviere Lena, of Lensko, van het Kasteel en Stedeken Jakutskoy, of Jakonskogo.

Om van Surgut, dat aen de Oby leit, na Jakut, Jakonskogo, of Jakutskoy, gelegen aen de Rivier Lena, te gaen, moet men de Oby opvaren, en zoo na Jeneseiskoy, door de Rivier Ket, en weder die Rivier Jenisea neerwaerts, tot in de Vliet Tungus, die in gevaren moet worden, en zoo komt men tot dicht aen de Rivier Lena; en dit, om dat de rechte wegen moerassig en onbebaent zijn.

In 't begin van October vangt het aen, op de Rivier Toengoeska te vriezen, en ooggetuigen hebben my verhaelt, dat zy op den zesden, het Ys daer vast hebben gezien aen de Oevers, en hoe het zelve in groote hoopen te midden in de Riviere op de droogten stond, en dat het daer over groote kouw, en onweder maekte.

De Stad Irkutskoy, die omtrent acht myl van de Oever des Meirs Baikal legt, is voor weinig Jaren gebouwt, en met sterke houte Toornen voorzien, de Voorstad is zeer groot, Vleesch en Visch is daer overvloedig te bekomen; rondsom deze Stad, en tot Wergolensko wast het Koorn in overvloed, wezende het Land aldaer zeer vruchtbaer, en hebben zich hier veele Moskoviten ter neder gezet. Tegen over de Stad op de Oost zyde, is een brandende kolk, die voor eenige Jaren

[p. 658]

tamelijk sterk heeft uitgebrand, doch nu niet zoo zeer, vermits men weinig rook daer uit ziet opgaen, in plaets dat voor heen een lichte vlam daer van opquam; het gat of de opening in de Aerde is matelijk wyt. Wanneer men in de Nabuurschap dezer ingang, een lange stok in de Aerde steekt, zal men die uit trekkende, onder aen een hitte vernemen. Een klein Riviertjen Irkut genaemt, valt daer in de Angara, en daer naby legt een Klooster. In de Herfst-tyd is deze Landstreek veel Aerdbevingen onder worpen.

De Stad Irkutskoy legt aen de West zyde van de Vliet Angara.

Tot aen Irkutskoy strekt zich het Ryk Siberie: het Meir Baikal is des Winters toegevroozen, en heeft des Zomers een moeyelijken en ongestuimigen overvaert: aen de Wester Oever van dit Meir Baikal, ontmoet men eenige Bratsche Jurten, of Wooningen; deze Luiden eeren den Hemel: een oog-getuige heeft my verhaelt, dat hy aldaer gezien heeft, hoe zy een Schaep, en Geit op een Boom gezet hadden, met den kop Hemelwaerts, waer mede zy zich inbeelden, den Hemel te vereeren en te dienen: zy Offeren eenmael des Jaers, aen den Hemel.

Kabanja en Bolsko, dicht aen het Meir Baikal, op de Vliet Selenga gelegen, zijn twee plaetskens die hunne Tzaersche Majesteiten onderhoorig zijn, onlangs weinig bevestigt tegen den aenval der vreemder vyanden.

Omtrent de Stad Irkutskoy en het Meir Baikal, onthouden zich ruim vyf duizend Tungoesche Volkeren, die hunne Tzaersche Majesteiten erkennen.

De Bratsi hebben een byzonder Schrift, doch weinige onder hen konnen Lezen; deze hebben veel Vee, zijn wel gekleed, en zommige Mahometaensch van Geloof, zoo als onder de Moegalen, nu mede Mahometanen, hoe wel weinig, worden gevonden, wezende het meerder getal Heidensch; zijn lang en sterk van gedaente, zy hebben steeds stryd met de Nabuuren.

Over eenige Bratsi, die zich den Moegalen, en gehoorzaemheit van den Katoegta ontrokken hebben, en begeven onder de bescherming van hunne Tzaersche Majesteiten, achter het Baikalsche Meir, en omtrent de Stad Selenginskoy, was twist tusschen hunne Tzaersche Majesteiten krygs-magt, en den Katoegta ontstaen, in den Jare zestien honderd vyf en tachentig, doch namaels is alles bygelegt, zoo dat zy zijn gebleven onder het gezag hunner Tzaersche Majesteiten. Dit werk wierd aengezet door den Moegaelschen Vorst Batur Kontaischa, die andere Taischen of Vorsten met zich verbonden kreeg, om niet alleen deze Bratsche Luiden onder hunnen ouden Heer, die zy met Schattingen erkend hadden, (hoewel waerheit is, dat deze Bratsche Luiden, en Tungoesen, al voor de komste der Russche vrye Luiden, in het Land Daur gewoont hebben,) te herstellen, maer ook eenige Tungoesche Huisgezinnen, tot voorige Heerschappye der Moegalen te brengen.

De Buratten of Bratsi, en Moegalen, welke tot Bulaganskoy, by de Rivieren Tungus, en Jenisea woonen, en aen de Rivier Angara, hebben veel Yzer Erts in 't gebergte omtrent haer woon-plaetzen, en konnen aerdig, met verwonderens waerdig weinig gereetschap, alderhande kleinigheden maken, ja zelf in Zilver, hoe wel'er dat zeer weinig is, en Tin arbeiden, 't welke zy uit het gewest Daur, omtrent Augun konnen bekomen; ook doen zy veele oude Begraefnissen in de Dalen op, alwaer zy Zilver dat gesmeet is, in vinden; haer blaesbalk is een Geite-huit, zoo als zy die van het Beest aftrekken, heel dicht wetenze die weder toe te naeyen, als of't weder een levendige Geit was, en dus zitten zy op de Aerde, en halen het by de hals op, en neer, met de eene hand, en met de andere hand bestieren zy het Yzer, en de Koolen; dit is haer blaesbalk, en heeft een Smit zijn gereetschap, ambeeld, blaesbalk, en al wat hy vereist, in een kleinen lederen zak, op zijn zyde hangen, wezende het zelve voor hem niet zwaer te dragen.

Onder de Brati is een onbeschreve Wet, dat niemand over de duizend stuks Vee, als Ossen, Koeyen, Paerden, Schapen, en Kamelen, van eigen teelt of aenqueeking houden mag, zoo dan by teeling van 't Vee het getal daer boven gaet, maer niet als hy van den vyand het zelve heeft geroost; dan maken zy een hek, of afschutzel, in't midden hunner wooningen, daer zy dan in zetten een oude Vrouw, met Pyl en Boog gewapent, want de Vrouwen schieten daer ook met de Boog; die dan het Vee, dat de duizend tal te boven gaet, rondsom haer heeft, de Vrouw quanzuis schiet met de Pyl, tot bescherming van de Beesten, de Mannen rondsom het hek na de Vrouw, doch alle Pylen vliegen willens te hoog, waer op dan het Man-volk toeschiet, en dryft het Vee weg, gelijk of het van een vyand genomen was: en dus vermeerderen zy hun getal van tam Vee, tot over duizend, ja zomtyds tot drie duizend toe, wanende dus tegen de Wet niet te zondigen.

Aen de Huizen der Brati is achter een

[p. 659]

stal voor het Vee, hier in woonen zy des Winters, doch des Zomers staen die leedig en woest, want dan leven zy te Veldewaerts. Dit Volk dood Jaerlijks eenig gedierte, 't zy van Vee, of Wild, en spitst het met vleesch en vel, aen een staek om hoog, daer het verdroogt, waer voor zy nedervallen en aenbiddinge doen.

De Volkeren Bratski, of Brati, wil men, dat veel Honden onderhouden, en dat zy de Pelterye van de zelve tot hunne kleeding, zoo wel gebruiken, als de Zabel-dieren, doch dat het Honds-vel buiten komt te staen, en dat van den Zabel onder, en zulks om dat de Hond het Zabel-dier vangt, en overwint.

By Jakutskoy, Bratskoy, en Ana, vallen Paerlen, doch zy zijn niet schoon, noch overvloedig; een oog-getuige heeft my verhaelt, by Jakutskoy die alzoo te hebben zien visschen, dat een Man een vlotje hebbende gemaekt, daer te midden een gat in was, waer mede hy op het water dreef, 't geen zeer klaer was, zoo dat op de grond konde zien: wanneer dan met het oog een Oester ontdekte, zoo wist hy die met een tange te vatten, en boven te halen; edoch de vangst beschoot zeer weinig.

Het Stedeken Bratskoy is vry klein, doch buiten de sterkte staen veel Huizen, die zoo van Christenen als Heidenen zijn bewoont.

De Brati en Tungoesen eeten hun Vleesch zomtyds raeuw, zomtyds op een stok gestoken, en weinig uit de hand tegen 't vuur gehouden, en zoo wat geroost. Zy, gelijk my oog-getuigen hebben verhaelt, nuttigen dikmael een Paerd, Os, of Kameel, wanneer talryk en haestig zijn, met het zelve te keelen, op den rug neder te leggen, een weinig te weder zyde te villen, en dan het ingewand ter Aerde geworpen, en den buik dan wat uitgespoeld, en vol water gegooten, waer na zy gloeyende steenen nemen, werpende die in den romp van 't Dier, binden of naeyen den huit te weder zyde wat toe, waer door dan dat water aen 't kooken geraekt, en door herhaling van gloeyende steenen daer in te werpen, als gaer word, zoo dat zy 'er rondsom gaen staen, en ieder na zijn lust daer stukken afsnyt, en nuttigt.

De Brati, die het Land niet en bouwen, en zich door Pyl en Boog erneren, oefenen hunne Zoonen zoo haest zy tot de ouderdom van vier of vyf Jaer gekomen zijn, vast te Paerd te zitten, ten welken einde zy alzulke Kinders binden op het Paerd, met de beenen onder den buik; een dus gebonden Kind word dan genootzaekt, alzoo voort te ryden in gezelschap van de Mannen, en eene die beneffens hem ryd, dryft het Paerd daer de Jongeling op zit, met den zweep, zoo dat dus doende alzulke Kinderen, als bejaerde Mans-perzoonen zich in 't ryden gewennen; wanneer zy dan tot twaelf of dertien Jaren gekomen zijn, zoo onderwyzen zy de zelve (buiten het oog der Moskovitische Beampten) om de op hun afgeschotene Pylen te wyken, en te ontgaen, ten welken einde hy op zijn Paerd in 't Veld gesteld word, en eenige perzoonen rydende of runnende mede te Paerd, schieten met Pylen op hem los, zoo, dat hy zich draeyende en wendende, de zelve zoo moet ontbukken, of ontwyken, dat zy hem niet raken; edoch de Pylen die men schiet, zijn van alzulke stoffe, en gedaente, dat zy niet verwonden. Men geve hun ook ter oefening voor zeker tyd geen spys, of zy moeten bevoorens het Wit met de Booge raken: de oefening van te voet den Pyl te ontwyken, doen zy mede, hoewel zomtyds gebeurd, zoo als oog-getuigen my hebben verhaelt, dat by zoodanige oefeningen, ongelukken voorvallen, en dat 'er iemand der Leer-lingen doorschooten word, wezende te traeg in zijn bukken en wenden; en deze dood wierd by de verwanten afgekoft voor drie honderd Paerden, en vyftig voor het Russche Opper-hooft, onder wiens gezag deze stonden, wezende hierom deze gevaerlijke oefeningen door de Moskoviten verboden, want of schoon de Pylen wegens hunne gedaente en stof zoo gevaerlijk niet zijn, zoo gebeurd, om dat zy zomtyds te sterk, en niet te wel gemaekt zijn, zoodanig onheil voor te vallen.

Zomtyds stelt dit Volk een algemeene Jacht aen, als wanneer zy het wild Gedierte met maken van geluit, op vlakte jagen, die voor en achter, door Bergen en enge ingangen besloten zijn, waer van zy den in en uitgang bezettende, 't Gedierte dooden, en dus vangen zy dikmael in korten tyd, vyf, ja zes honderd stuks wild Gedierte: de wilde Verkens die 'er zeer veel zijn, worden keurlijk van smaek bevonden, en voor de waerde van vier stuivers, koopt men een achter Ham of vierendeel, zwaer honderd en twintig pond; deze voeden zich met Ceder-nooten, en zijn daerom te smakelijker, behalven dat zy een daer vallenden wortel, genaemt Sarana nuttigen, als mede den Zoet-hout wortel. Een wild Schaep word onder die Luiden, voor de waerde van vyf of zes stuivers verkoft.

Als zy trouwens gezint zijn, vryen zy by Vader, Moeder, en de Vrienden, en dit duurt wel een half, of geheel Jaer, slapende onderentusschen by de Dochter;

[p. 660]

zoo zy hem dus op de proef behaehlijk voor komt, zoo bedingt hy haer voor zoo veel Paerden, Rund-beesten, of Schapen, als verdragen en over een komen kan: alles vaerdig zijnde, is men onder hun gewoon, gelijk speelende, de Bruid te schaken, en te vervoeren, als wanneer de verwanten haer quanzuis na jagen; zoo zy ze achterhalen, dan moet hy voor lossing iets geven, welk koopschat zy Kalim noemen.

Zekene byzondere gewoonte is by dit Volk, als dat de Man de klederen van de Vrouw niet aen en trekke, noch haren muts op zijn hooft zet, dien zy Malachay noemen, veel min des Vrouwen Laerzen, Broeken, of andere kleding; doet hy zulks, zoo veronteert zich grootelijks, en word alom veracht, zoo dat by eerlijke Menschen niet verschynen mag, ja ieder zijn gezelschap meit: gelijk mede de Vrouw geene kleeding van de Man tot haer gebruik mag nemen; wanneer zulks geschied, zoo roert de Man alzulke kleeding nooit aen, veel min dat zich daer van bedienen zoude.

Deze Luiden hebben hunne eigen Rechters, doch als zy malkander niet verstaen konnen, wenden zy zich tot de Russche Gezag-hebbers, te weten die, welke onder 't Moskovisch gebied staen, welke als dan de zaken richten: wanneer te Paerde ryden, zijn zy steeds met Pyl en Boog voorzien.

Hunne Knesohkken, of Vorsten, want aldus worden de Opper-hoofden by hen genaemt, houden tamelijke staet, en omslag; dier Gemalinnen ryden met een grooten staet, zoo van Man-volk als Staet-dochters, die voor en achter haer verzellen: dezer Paerden zijn gedekt met lange dobbelde riem-quasten, die beslagen zijn met yzere slange hoofden.

Als dit Volk iemand groet, leggen zy hun platte hand voor 't hooft, sprekende uit het woord Menduh, dat is gezegt, ik groete U.

De Vrouwen vullen hare Broeken met het zachte afschaefzel van Pylen, daer zy gemak by vinden; zijn schaemloos, en ontblooten zonder schroom haer naektheit, schietende in kuisheit by de Mannen veel te kort.

Hemden draegt dit Volk niet, maer Pelzen van Schaeps-vellen op haer bloote Lijf: Zilver en Goud vind men onder haer weinig, doch Paerlen, rood Kooper en Tin, is haer çieraed: de Paerlen worden in de Vliet Amur gevonden, deze zijn wel groot, maer zijn slecht van water, geel en roodachtig.

Haer geweer, behalven Pyl en Boog, zijn twee-snydende Zwaerden, die met het gevest, vier of vyf El lang zijn, die aldaer Sohlitmah genaemt worden. Als mede eenige korte Pieken, die zy op den rug dragen, met een leder vast gemaekt, van lengte als een hand, de punten zijn zeer dun en scherp, op dat zy, wanneer in eenig Pantzer of gemalide Rok steken, gelijk men in die gewesten veel draegt, en in een Malie komende, de zelve doen barsten, en zoo te zwaerder grieven.

De Tungoesen welke aen de Vliet van de zelve naem, die in de Jenisea stort, zich ophouden, en veel omtrent het Dorp Kasma, zijn voormaels een strydbaer Volk geweest, en hebben zich wyt en breet uitgestrekt gehad, doch heden zijn zy onder de erkenning en magt hunner Tzaersche Majesteiten gebragt, en is hun alle magt benomen, gevende Jaerlijkze Schatting; zy zijn sterk, en wel gesteld van perzoon, beprikkelen hun vel met eenige scherpte, in alderhande gedaente, zoo Bloemen als snakeryen, 't geen zy dan bloeyende, met zwarte houtze-kool, of verw bestryken, die daer in trekt, en altoos blijft een zwarte gedaente te vertoonen, 't welk zy voor schoonheit achten: als dit geschied, zwelt het aengezicht daer van op, zoo, dat uit de oogen qualijk konnen zien, waer uit af te melden is, wat pyne dat mag zijn.

Hare Wooningen die zy Jurten noemen, zijn gemaekt van de vellen der Ren-dieren, dikke Vilten, en Berke spaenderen, of Roeden, die men te zamen slaet, om ligt verplaetst te konnen worden, zijn boven spits, daer een houte kring is omgeslagen, en een Rook-gat in is; wezende te verwonderen, hoe dit Volk by zoo schrikkelijke koude als daer heerscht in de Winter, zich behelpen konnen, in zoodanige erbarmelijke Wooningen. Als hunne Kinders gebooren worden, leggen zy die aenstonds in 't koude water, op dat zy dus van jongs aen, tot hardigheit gewennen.

Deze Tungoesen zijn van driederlei aert, als de Kunny Tungoesen, of die zich van Paerden bedienen: de tweede zijn Alenny, of die, welke zich van het Wild bedienen: de derde worden Sobaltsy genaemt, dat is, die een Honds leven leiden.

Van de Afgoden die zy aenbidden, gelooven zy dat den eenen hun Wild beschaft, den anderen Visch, en een ander wederom Zabel-dieren, en alderhande Pelterye; als het dan gebeurt, dat zy geen Visch of Wild vangen, hangen zy den Afgod aen een hoek, want gewislijk gelooven, dat deze houte Beelden het gezag, en de magt over de vangst hebben; wanneer zy dan weder goede vangst krygen, spyzen zy

[p. *65]

Een Naunsch of Xisigaersche Tartar, met Vrouw en Dochter.

B. Een Daurische Konnoy Tungoeser.

[p. 661]

den Afgod, of zetten het Beeld spyze voor.

Vyf of zes Huisgezinnen hebben te zamen een Schaman of Priester, by wien zy dikmael te zamen komen; deze trekt dan het kleed aen, dat behangen is met een groote zwaerte Yzer-werk, als afbeeldzels van Harten, Beeren, Slangen, Draken, enz. als beneden breeder in zeeker byzonder voorbeeld word aengeroert: hy heeft dan noch een lankwerpige Trommel, daer op doet slaen, waer na de omstanders aenvangen erbarmelijk te weenen, wordende zoo zy voorgeven, op dat getrommel vertoont, zekere zeldzame Vogel, als een Raven, waer na iemand van 't gezelschap zich afscheid, die dan als half dood gevonden word, en vervolgens voor een grooten Heilig onder hen geacht; waerlijk alle enkele bedriegerye, of Gogelarye van Priesters. Hare meeste rykdom word uitgebeeld, en bestaet in veel Vrouwen; de zommige hebben 'er zes, tien, of twaelf, doch de armste maer een; voor ieder Vrouw zijn zy gehouden aen de Schoon-vader tien, of wel vyftien Ren-dieren te betalen.

Als dit Volk Eed zweert, nemen zy een Hond, en steken hem een scherp Mes achter het linker been in 't lijf, en zuigen hem daer alzoo het bloed uit, dat de Eed-zweeringe is.

Hoe elendig deze Menschen leven, zoo achten zy zich doch gelukkig in hare stant, en als zy malkander vloeken, wenschen zy dat moge woonen onder Vreemden, en Uitlanders, of Akker-bouw oefenen.

Aen de Oevers, ter weder zyde de Vliet Arguna en Schilka, onthouden zich Tungoesen op, die verstrooit woonen, zonder Dorpen, of Vlekken; deze erkennen hunne Tzaersche Majesteiten. De Oevers dezer Vloeden zijn op veel plaetzen zoo stijl van steen, dat een oog-getuige my heeft verhaelt, als men daer met Vaertuigen langs vaert, men stijlen tusschen de steenen in moet slaen, om de zelve daer by op te trekken. Omtrent de Rivier Gan, op de grond die den Sineesch zich eigent, onthielden zich noch in den Jare zestien honderd vier en negentig, twee honderd Tungoesen, die echter te dier tyd Schatting aen hunne Tzaersche Majesteiten betaelden: deze stonden onder zeker Vorst, of Knees van eige Volk-aert.

De eerste toonden zich zeer angstig, en vlooden wanneer zy voor anderhalf Jaer een groot Vaertuig aldaer zagen, dat met Moskoviten was bezet, duchtende het Uitheemschen te zijn.

Men ziet dat deze Tungoesen, hoe armlijk zy leven, echter noch al eenig weinig Zilver geschir, en op-tooizel hebben.

De Volkeren Brati, die van Tartarische afkomst zijn, woonen meest tusschen de Rivieren Jenisea en Angara tot aen het Baikal, zijn een vroom Volk, leven van Vee, haer spraek komt in veelen met die omtrent Jakutski over een, wezende zy met de zelve zoo men meint, eender aert; beide Talen hebben met de Tartarische een groote gemeenschap; men wil dat deze Volkeren in oude tyden door oorlogen met de Kalmakken, van omtrent Tobol, of van verder uit het Westen, daer heen verdreven zijn, of om ruimte te hebben, zelfs daer heenen zich hebben gezet, gelijk ook de Kirgisen die by Krasnoyar, aen de Vloet Ilnieseio en Tomskoy, tusschen de Bergen woonen, met de Tartaren noch meer gemeenschap in Tael hebben, welke ook Heidenen zijn, maer hebben van Godt zoo veel kennis, dat ze hem aenbidden, slaende hare beide handen te zamen, en zetten die boven hun hooft, vallen neder, zeggende, wy bidden u Godt aen, die Hemel en Aerde hebt geschapen, enz.

De Afgezonderde Volkeren omtrent de Vliet Jenisea, Barbantsi, Tolbintsi, Condomtsi, enz. wil men, dat alle een aert van Tungoesen zijn.

Rondsom Turuganska, benoorden aen de Jenisea, vallen veel witte en blaeuwachtige Vossen. Hier spyzen de Menschen niet als Visch en Herte-vleesch, hun dragt is mede niet anders als de vacht van dat Beest; in plaets van Hemden of onderrokken, bedienen zy zich van de jonge Herte-vellen, en van der groote en volwasschen Beeste-huiden, voor over-rokken. Het Land is aldaer meest gansch plat.

Men zegt dat het tot Jeneseiskoy veel kouder is als tot Tobol. In Jeneseiskoy zijn omtrent zes of acht honderd Huizen, is een der beste plaetzen in dit gewest, en zindelijk bebouwt.

Ilimskoy legt benoorden Irkutskoy aen de Oever van de Vliet, in een diepe Valeye, omringt van gebergte, dat zeer hoog is, en steen-klippig; het is een klein slecht plaetsje van hout, en een Russche Volk-plantinge; de Poort word met een houte wervel toegedaen, en binnen de omheininge staen twee stukjens ter tegenweer: omtrent honderd man, dat alle krygs-luiden zijn, met hunne Wyven, woonen daer; men erneert zich met de vangst van Zabels, en ander gedierte; daer en is geen meer Akker-bouw, als voor eigen benoodigt-heit. De daer om leggende Volkeren hebben geen geweer als Pyl en Boog, word anders Bolsoysainka genaemt.

Irkut of Irkutskoy, legt zeer gelegen tot

[p. 662]

den Koophandel met de Moegalen; het is daer rondsom zeer vruchtbaer, overvloedig van Wild en Visch. De Rivier Angara, die hier in de Nabuurschap is, heeft zeer veel hooge Water-vallen, die een myl, een half myl, of een vierendeel myl van malkander leggen, zoo als elders breeder in dit Werk word verhaelt.

Den Koophandel op Sina doet het Stedeken Irkutskoy nu bloeyen, en in bevolking toenemen.

By Irkutskoy gebruikt men Vaertuigen die de lengte hebben van tachentig vadem, zoo als beneden aen de Rivier Volga, mede zulke groote Schepen zijn, daer wel duizend man zomtyds op vaert, daer in zijn Badstooven, een Herberg of Kabak, en veel gemakken, deze worden gebruikt om Zout, Visch, en Kavejaer te voeren; het groot getal Menschen word gebruikt om met lynen by verpoozingen de zelve tegens stroom op te arbeiden.

De Volkeren, die uit Rusland in Siberien, en deze gewesten, gezonden worden, worden meest alle voor Zoldaten gebruikt, en deze geven geen Jasak, of Schatting; andere worden tot Boeren gemaekt, die dan de Schatting in Pelterye mede schuldig zijn: deze zijn in de grootste ongenade.

Deze Stad is de uiterste vaste plaets die hunne Tzaersche Majesteiten in dat gewest bezitten.

De krygs-luiden van hunne Tzaersche Majesteiten, sterken zich hoe langer hoe beter in deze Tartarische gewesten: Zy worden daer met de naem van Kozak benaemt, na die geene, welke de eerste zijn geweest tot de verovering eeniger plaetzen in Siberien, voor ruim honderd Jaer, afkomstig, of afgezet van die Kozakken; welke zich aen den Don ophouden, en Vry-Kozakken worden genaemt. Deze zijn eindelijk zoo verre gekomen, dat zy zich gezet hebben in het Landschap Dauria, en op een plaets, daer wel eer een oude Stad was geweest, onderhoorig zekeren Tarterschen Vorst; waer zy de Sterkte Albazin, opwierpen. Van de Vliet Amur, op de Onderdanen en Leen-schuldigen van Sina, zegt men, dat zy onlangs buit maekte, en hen tot Schatting op te brengen dwongen; dies de Sinezen de Vliet Schingal af, en de Amur op zijn komen varen, met een magt van vyftig Schepen, en daer op drie of vier duizend man. Het Vlek Albazin is door hen belegert, gelijk als elders breeder word verhaelt: zoo dat de bezetting, welke qualijk honderd man sterk was, is bewogen met al hun oorlogs tuig uit te trekken, dies de Sineesch die plaets vereffenden, en weder is vertrokken; want als deze Siberische Kozakken daer na versterkt, weder quamen om de Sinezen te slaen, is daer niemand gevonden; alleen wierd by hen een Sineesch, of liever Onderdaen der Sinezen, betrapt, die om eenig misdaed, in 't varen bedreven, gevlucht was. Zijn wooning, zeide hy, te zijn aen de Vliet Schingal; mede, dat veele Tingoesche Volkeren van de Noord zyde na de Zuid zyde des Amurs over waren gegaen, en zich in de Landen tusschen de Sinesche Muur en de Amur ter neder hadden gezet, onder de bescherming der Sinezen; voorts hielden zich daer op Moegaelsche Horden te Velde, en zeer weinig Sinezen, behalven in eenige vaste Steden, die doch meest met Sinesche en andere vremdelingen zijn bezet. Wat aengaet, dat 'er twist zoude zijn tusschen de Moskoviten en Sinezen, over Paerl-visscherye, zoo als de Vaders Jezuiten berichten, daer wist hy niets van, en hielt zulks te zijn verdicht.

Als men uit Sina te Lande na Albasin wil reizen, neemt men zelden de rechte weg, om dat aldaer veel Woestynen en onreisbare wegen zijn, maer men zet het over het gewest, onderhoorig aen den Katoegta, dat anders Katoegtin word genaemt, door Naum over Kotsiejewa op Selengin, en zoo weder de Amur af, tot Albasin.

Niet verder van Albasin als twee myl, is een Rivier genaemt Tsioerkimo, of Tsiorkin; na die Rivier gaet een weg van Albasin, zoo smal door de Wildernisse, dat 'er maer een Man, of Paerd, teffens door kan; men is zomtyds vier dagen onderweeg, tusschen Albasin en Nertsinskoy, ter oorzaek van de ongebaentheit der wegen, en dat men zomtyds quaed weer, en natte wegen ontmoet, of wel die met Sneeuw zijn bedekt, eer een Slee-baen kan worden gebruikt.

Rondsom Albasin wast veel Grenenhout.

Het schynt dat het omtrent Albasin vry woest is, want als twee Russche krygs-luiden, in de Maend October, ter tyd van de belegering dier plaets, uitgezonden waren, om tot Nersinskoy bericht te brengen, voeren zy een myl de Amur af, alwaer 't Schuitje daer zy in zaten, door het Ys, Schip-breuk leed, en zy aen Land quamen, moetende zich op een Eiland acht dagen lang behelpen, daer zy vermits de Ysgang niet af konden, tot dat de vloed vast staende, zy daer over traden, en drie weeken bezig waren, voeterende bykans nacht en dag, door de Bosschagie en Wildernissen, moetende by gebrek van spys,

[p. *67]

1. en 2 Tenten der Sinesche
2. Veltoversten.
3. Aerd huysies.
4. Wapen huys.
5. Granaet kelder.
6. Kruit kelder.
7. Hout dat de Sinesen onder de Stat bragten om die aen te steken.
8. Sterken die de Sinesen tegen de Stat op hebbengeworpen.
9. Sinesche Generaels Tent.
10. Witte Berg.
11. Steengebergte daer enn weg overgaet.
12. Graft die de Sinesen hadden gegraven met haer vriesche ruiters.
13. Sinesche beschansinge.
14. Benadering der Sinesen.
15. Hier lag het Sinesche leger gestrekt.

[p. *68]

een Schaman ofte Duyvel-priester. in 't Fungoesen lant.

[p. 663]

die zy onderwegen niet en vonden, zich behelpen met Broesnitse bladen, in plaets van Brood, (Broesnitsa is een Heester die laeg by de Aerde wast, en roode smakelijke bezien voort brengt:) ontmoetende genoegzaem geen Menschen, maer wel hier en daer verbrande Hutten, en Koorn, 't geen door de vyand was verricht.

Niet verre bezuiden Albasin, is een hoog steene gebergte, daer de Sinezen over zijn gekomen, toen zy die Stad hebben belegerd: men gebruikt deze weg in de Winter, om dat de lage Landen op die tyd te nat en te moerassig zijn, tot overtogt van zware lasten: zoo als ten Oosten een hoog gebergte legt, dat het witte gebergte word genaemt.

Dat de Sinezen beneden de Stad Albasin, op de Oever der Riviere Amur vaste Plaetzen, Steden, Vlekken, of Dorpen hebben gesticht, blijkt uit het volgende dubbelt eener kleine Brief, zoo uit die gewesten tot my over is gebragt, als volgt:

Den dertigsten Augusty zijn de^* Kitaiers met al hare Voertuigen, al haer Volk, en al hare gereetschappen, na beneden de Rivier Amur af gevaren, na hare Kitaische Stedekens. Dus verre dit Briefje.

Het gewest rondsom Albasin, word mede anders Albanees by de Landzaten genaemt.

Dat de Spraek die men gebruikt omtrent Albasin, aen de Rivier de Amur eenigzins anders is, als die der Niuchische Tarters; hier uit kan worden vast gemaekt, dat men my bericht, hoe een Nikansch, dat is, Niuchisch man gevonden binnen Albasin, by de Moskoviten gebragt, niemand hem konde verstaen.

Hoe het wyders innerlijk met de volken, die hoog Noord-oost en ten Oosten woonen, is gesteld, nopende hunne byzondere bestiering, Godsdienst, Heerschappye, Handel, Wetenschappen, Tael, Dragt, Wooninge, en Huishouding; als mede, hoe verre hunne onderdanigheit strekt, mits de afgelegentheit, en onreisbaerheit, weinig kennis tot ons overgekomen is. Dit is zeker, dat genoegzaem alle de Volken, Noorden om, tot aen de Vliet Amur, hunne Tzaersche Majesteiten erkennen, gehoorzamen, en Schatting geven, den een min den ander meer; en dat, zoo hier en daer, in die verafgelegene gewesten, kleine sterkten opgeworpen zijn, waer mede zy in toom worden gehouden: zoo dat zy bezitten meerder Tzaerschappen, Ryken, Volken, en Landen, aen een gelegen, als ooit eenig Christen Prins ter waereld onder zijn gebied heeft gehad.

Karatsie is een Kerk-dorp, niet wyt van Krasnoyar, aen de Rivier Jenisea gelegen. Daer dicht by zijn noch twee Dorpen, bewoont met Russchen, en gedoopte Inlanders, welker namen my niet zijn bekend.

Krasnoyar is een Stad, of Stedeken; aen de Vliet Jenisea, gebouwt op bevel van hunne Tzaersche Majesteiten van Moskovien, op de grenzen van de Kirgieski Volkeren, is bewoont van Moskoviters. Drie mylen van deze Stad word gezegt, doch twyfelachtig, Zilver-erts te zijn; gelijk mede gelooft word, dat daer veel Mineralen zijn, schoon niet geopent, waer van ik geene gewisse naricht hebbe.

Niet verre van de groote Water-val Schammanskoy, op de Rivier Tunguska, te Landewaerts, woonen veel Tungoesen, alwaer men vind zekeren beroemden Schaman, of Duivels Konstenaer, dier Volken, waer van een oog-getuige aen my het volgende schryft.

Hy is een lang oud Man, heeft twaelf Vrouwen, schaemde zijn Konst niet, maer liet my zijn Toover-kleed zien, been neffens de andere werk-tuigen die hy tot Tooveren gebruikt, als zijn Rok, die van veel Yzer-werk te zamen gezet is, bestaende in alderhande gedaenten; van Vogelen, en Vissen, als Ravens, Uilen, en Vogel-klaeuwen, mede Bylen, Zagen, Hamers, Messen, Zabels, ook eenige gestalte van Dieren, afbeeldzels hunner Duivelen; enz. Deze dingen waren, hoewel onaerdig en slecht gevormt, geleder gewyze op malkander gehecht, zoo dat zich lieten bewegen; hy hadde Hoozen aen met gelijke Yzer-werk belegt, over zijn voeten hongen twee Yzere Beeren-klaeuwen, zoo ook over zijn handen, als ook op zijn hooft, waer van uitstaken twee Yzere hoornen: als hy dan wilde Tooveren, zoo nam hy een platte Trommel in zijn rechter hand, na zijn aert gemaekt, hebbende in zijn linker hand een plat houtje, daer een Hermelijn vel over getoogen was, en dus opspringende, sloeg hy op dat Trommeltje, gevende ondertusschen door de beweging, dat Yzer-werk groot geraes: hy verdraeide ondertusschen zijn oogen, en brulde afschouwelijk om aen te hooren.

Als hy dan op eenige vragen zal antwoorden, 't zy 'er iets gestoolen is, of dat deze onnoozele Tungoesen iets anders willen weten, zoo gaet hy voort te tieren, te schreeuwen, te danzen, en te springen, tot dat 'er een zwarte Vogel^* verschynt boven, op, of omtrent zijn Tent, waer na hy neder valt, en als van zich zelven in zwym, en legt zoo een vierendeel uurs,

* Sinezen.

* Hier toe schynen deze Vogels gewent te zyn.

[p. 664]

A. Nisoue Tungoesen
des Somers
B. Nisoue Tungoesen
Winter Kleding
C. Tungoesen omtrent Irkut, Man.
Vrouw en Kinderen.

omtrent, waer na weder tot zich zelven komende, antwoord hy den geenen, die hem over iets dat gestoolen is, vraegt, of wel het geene zy anderzins begeeren te weten: men moet hem bevoorens hy zijn Konst te werk stelt, betalen; hy is ryk van Vee, 't geene hem de naest omleggende Heidenen toebrengen, die Nisouie Tungoesen zijn genaemt. Dus verre het Schriftelijk Bericht over deze gewaende Duivel-jager aen my toegezonden.

Deze Nisouie Tungoesen zijn groote sterke perzoonen, hebbende lank zwart haair, 't geene achter aen 't hooft te zamen gebonden is, en over de schouwders slingert, als Paerde-staerten; zy zijn breet van aengezicht, maer niet zoo plat van neus, en klein van oogen als de Kalmakken, des Zomers gaen zoo wel de Mannen als de Vrouwen naekt, uitgezonderd dat zy om de middel, tot dekking der schaemte, een Ledere Gordel hebben, welke drie handbreet als franjen besneden is; die der Vrouwen, zijn behangen met Koraelen, en Yzere afbeeldzelen; aen den rechter arm dragen de Mannen een Bak, of Kouwe, daer zy eenig rookent vuur in hebben, om daer door de Muggen te verdryven, als boven reeds is gewaegt, de welke den Mensch in die gewesten geweldig plagen, wezende het vel dezer Menschen daer van meest doorbeeten, en moeten vreemde Reizigers, en handen, en gezicht, tegen dit ongedierte dekken.

Des Winters behelpen deze Luiden zich met Klederen of Rokken van Rheen-dieren, daer de kop, staerd, en pooten, ook zomtyds hoornen aen hangen, wezende de rand onder met ruig van Hondevel verçiert: Zy zijn zeer rat en gezwint in 't springen en loopen.

Wanneer een Tungoes of Brat komt te sterven, leggen de naeste Vrienden hem nakent op een Boom, tot dat het vleesch vergaen is, als wanneer zy de beenderen begraven, of hangen die ook wel aen de Boomen ter verdrooginge.

Zy en hebben geen andere Priesters als hunnen Schaman of Toovenaer. In veele hunner Hutten vind men een van hout gesneden Afgoden Beeld, omtrent een half El lang, hebbende de Menschelijke gedaente, die zy spyzen, of de spys in de onbewegelijke houte mond douwen, gelijk als de Ostiakken zulks mede doen, van de beste kost die zy nuttigen, zoo dat het zelve deze Beelden uit de mond, en langs het lijf neder valt; zy behangen de zelve met Paerde-

[p. 665]

staerten, Menschen-haair en andere dingen meer; hare Hutten zijn van Berke-bast gemaekt, voor de welke de Boogen en Yzers hangen, daer zy mede ter Jacht gaen, en meest voor, of ter zyde alle Hutten, vind men doode jonge Honden hangen, die hen tot spys dienen: des Zomers erneren zy zich met de Visch-vangst, en des Winters onderhouden zy zich met de Wild-vangst.

Panowoe is een Dorp in het Jeneseische gebied.

Aen de mond van de Ilimsche Rivier, moet men veel Arbeiders en Roeyers hebben, om over den drempel de Vaertuigen te brengen. De Gezaghebber in dat gewest wegens hunne Tzaersche Majesteiten, houd zich op in de Ilimsche sterkte: Ilim is een plaets daer men steeds goede wacht moet uitzetten, tegen de Moegaelsche Roovers, als men met die Volkeren in onmin leeft.

Op de Rivier Jenisea, eer men aen het Meir Baikal komt, is een Overhael of Rivier-droogte, die genaemt word de Siemansche, Seematskoy, of Schammanskoy Overhael, daer veeltyds gebrek van water is, zoo dat men aldaer de Vaertuigen moet lossen, om de zelve ledig daer over te sleepen.

Deze Water-val Schammanskoy porog, of Tover Water-val, strekt zich een half myl lang, en kan men het over de Steenrotzen stortende water, drie Duitsche mylen verre, by stil weder hooren; in het zelve op te trekken, brengen de Schepen, schoon zy ledig zijn, zomtyds acht dagen door; men lost altoos hier de last, en voert die voort by dezen Val, over Land: des Zomers is hier niet te veel water, maer des Winters staet het meest gelijk: men kan zonder Tungoesche Piloten, dat Russen of Tungoesen zijn, met Vaertuigen dezen Water-val niet over komen, en blyven daer ook dikmael Menschen door Schip-breuk: men betaelt vyf Roebels voor op, en twee voor af Lootzen.

Men ziet 'er veel Kruisen aen de Oevers, in teken dat 'er Christenen zijn verdronken.

Die de Land-bouw oefenen rondsom de Landstreke van Ilim of Ilima, hebben de tiende van 't Gewas, aen den Gezaghebber tot Ilim op te brengen, 't geen in den Jare zestien honderd zes en tachentig, tegen twintig gulden ieder Huisgezin wierd geschat.

Padoena of Podime, is mede een Overhael of Overtoom aen de opgemelte Vliet, daer men de Vaertuigen lichten moet, zoo dat aldaer bezwaerlijk is te vaeren; en eer men tot die komt, is 'er eene Overhael, die de lange word gebynaemt; hier stiet wel eer een Vaertuig van hunne Tzaersche Majesteiten Gezant, op een steen aen stukken.

Een andere word genaemt Ilinskoy.

Kamerke en Kasime, zijn plaetzen niet wyt van Ribne, op de Rivier Jenisea; levens middelen zijn aldaer, en in de Nabuurschap niet overvloedig: boven Kamerke in de Rivier, ontmoet men droogten en steenige gronden, Oftsanine genaemt, daer men de Vaertuigen met Lynen en Paerden moet overtrekken, een andere Bank weinig hooger, draegt de naem vast Karbaske, zoo als aldaer noch onbenoemde andere droogten in die Rivier ontmoeten. Zommige dragen de naem van Kassine droogten, die men niet als met een voor wind kan over komen, ter oorzaek de hooge drempels die daer zijn, de zommige leggen dwars Riviers, en andere langs strooms.

Koreie is een Rivier ken dat in de Jenisea stort, door het Oedolsko gebied, vier dagen reizens van de Odinske vestingen.

De Jerawinske Vestingen zijn gelegen op de Riviere Jerauna, alwaer zich eenige Menschen met den Landbouw ophouden.

De Telenbinsche Vesting legt in 't Tsensko gebied.

De Rivier is aldaer snel loopende, en zeer steenachtig, voornaem omtrent eert droogte, genaemt Plince, daer men met kracht de Vaertuigen moet overtrekken, en als sleepen, of torzen op de schouderen, te weder zyde in 't water.

Eer men komt aen de Bratsche Sterkte, niet ver van het Baikalsche Meir, moet men een droogte over, die de naem van de Paensche Overhael draegt, als mede eene, die zijn benaming heeft van de dronken, of verhuisde Overhael: aen de Irkutsche Sterktens vervaerdigde men de Vaertuigen daer hunne Tzaersche Majesteiten Gezant mede over 't Meir Baikal zoude vaeren in den Jare zestien honderd zes en tachentig.

Kamenke is een Dorp, niet wyt van de Bratske, Bratski, Bratskoy, of Bratsche Sterkte, alwaer een bende Russche krygs-knechten heeft over-winterd, ter tyd als hunne Tzaersche Majesteiten Gezant, na de Sinesche Grenzen in optogt was: het is drie dagen reizens van Ribne gelegen.

In het Bratske gebied is een Dorp Kesni genaemt, daer men goede leeftogt vind, anderzins is in dat Bratske gebied schaersheit van Brood.

Het Klooster Spaskago is niet wyt vast hier gelegen.

En een Dorp in 't Ilimsche gebied, word Toesiami genaemt.

Keesmi is een Dorp niet wyt van Bratski gelegen.

[p. 666]

En Joedinskoy is een plaets in 't Ilimsche gebied, daer dertig Inwoonders onlangs waren, waer aen volgt Baleganskoy, en niet wyt van daer is Torkinske.

Aen de Rivier Angara zijn veele wooningen, dien den Moskovischen Kroon Schatting betalen, tot Vercholenske, en tot Balaganskoy

Die van Bratskoy zegt men dat hunne Schatting betalen aen een plaets, de twee honderd Hutten genaemt, na zoo veel wooningskens.

Aen de Rivier de groote Chilke, want daer is mede een Rivier de kleine Chilke genaemt, heeft men ontdekt, in den Jare zestien honderd zes en tachentig, den een en twintigsten October, veele Moegaelsche Tenten, waer van de bewoonders vredig en stil huis hielden.

Zoo als mede aen de Rivier Gikoy en andere plaetzen, naby Selenginskoy gelegen, te dier tyd veele Moegaelsche Luiden in Tenten, zich stil ophielden.

Dertig Wurst van Selenginskoy is een Rivier Sirime genaemt.

Onder Jaravinske, aen de zyde van Jaragodskoy, hebben in 't Jaer als boven aengeroert, zommige Moegalen eenige Paerden weg gevoert.

Kirane is een Rivier, wiens rechte plaets ons onbekent is, doch word my bericht, dat hy vloeit door de Taboenoetsche gewesten in 't Moegalen Land.

In de Moegaelsche Taboenoetske Landstreek van Soechalaia, heerscht Prins Atsiren. Over deze en veele andere Nabuurige Moegaelsche Vorsten, schynt de Katoegta eenig gezag, zoo wel in 't Waereldlijke, als byzonder in 't Geestelijke, te voeren; doch hoe verre zulks gaet, is my ten rechten noch niet bekent.

Dit te oordeelen, ik te meer worde gelokt, om dat in berichten my toegekomen, deze woorden vinde:

De Gezant van den Katoegta heeft gezegt, dat hy in zijn plaets, en in de Moegaelsche contreyen aen de Regenten zoude ordineren strikte Plakkaten te statueren, dat de Moegaelsche Luiden in vrede en rust mogte leven, en buiten haer palen niet te gaen.

Het Kasteel, of de Russische Sterkte, en Vlek Krasnoyar, is, volgens de meeste en waerschynlijkste getuigen, en geschriften, die my toegekomen zijn, gelegen aen of niet wyt van de Rivier Jenisea, Westwaerts, te Lande in; doch echter vinde onder my een schriftelijk verhael, 't geene zegt, dat Krasnoyar zoude leggen aen den oorspronk van de Rivier Chatunia, die om hoog in de Oby valt.

Deze Stad, als ook Jeneseiskoy, aen de Jenisea gelegen, zijn Steden die hare houte Toorens hebben, op de Russche wys, en vorders slechs met Storm-palen omzet. De andere plaetzen, zoo boven als beneden aen de Lena, zijn maer Dorpen, open, of met slechte Storm-palen omheint, zonder Toorens. Deze plaets is omtrent een half uur in zijn omkring groot, en woonen Russchen daer binnen. De Volkeren Kirgisen, die hier naby woonen, hebben dikmael gemuit.

Van Krasnoyar na Tomsko, is recht uit niet wel te reizen, om de Kirgisen, die den Reiziger zouden hinderen, ja afmaken, doch men moet over Jeneseiskoy gaen, langs de Rivier de Ket, en zoo afdaelen.

Isaak Massa, verhaelt in zijne Reis-beschryving, dat de Vliet Jenisea de Noor-delijkste is al'er Vlieten in Moskovien, na by de Volken Tingoesen gelegen: veel wyder en grooter als de Oby; doch volgens nader bescheid, en is zy niet zoo groot als de Oby. Oostwaerts, zegt hy, heeft zy hooge Bergen, waer onder eenige die Vuur en Zulphur uitwerpen; als boven reets is aengeroert: bewesten is een vlakte, die zeer vruchtbaer is.

Aen het einde van de Rivier Peisida, bewesten de Lena, is groote doortogt over Land, na de Vliet Jeniscea, of Jenisea.

Het Volk dat omtrent de Vliet Piasida, of Peisida, die in de Ys-zee uitstort, woont, zijn uit den bruin-geele, kloeke Luiden, hebben kleine oogen, en platte aengezichten. Het Land is daer zeer overvloedig in Wild, Visch, en Gevogelte. Zy vriest des Winters heel sterk toe. Het Land is verheven aen wederzyde, en daer zijn zeer hooge Bergen. De Rivier wast in 't Voor-jaer vry hoog. Men ziet daer vreemt Gedierte, Boomen, Gewassen, en Vogels, elders onbekent. Hier worden gebruikt Vaertuigen, die vierkante zeilen voeren. Men vind daer Toet-steen. Het Land is tamelijk woest.

Dit Volk eet raeuw vleesch en visch: zijn van Samojeden aert, doch niet zoo wild; onnoozel, slecht, en dienen den Duivel. Kinderen van de Aenzienlijkste onder deze Piasidaes, zijn in de Russche Vesting tot Gyzelaers. Zy moeten hunne Schatting opbrengen in de Russche Sterkten, die aen de Lena zijn; doch die bewesten de Vliet Tungus woonen, tot Tobol.

Sredne is gezegt middel. Dit is een Sterkte, hoog Noord-oost in Asia gelegen, aen de Vliet Bludnaia, die in de Ys-zee uit watert, van Hout en Aerde opgeworpen.

[p. 667]

Taimura, of Tanmoera, is een Rivier, welke valt in de Riviere Tungus, en die weder in de Jenisea. Deze Rivier Taimura geeft zeer helder, klaer, en lieflijk water. Aen de Oever van deze Rivier, wil men, een brandende Berg te zijn.

Nasabaje is een hoek Lands, benoorden aen de Ys-zee, op de mond van de Rivier Lena, anders Nasobatzioen geheten, dat is, op den Hond gezegt.

Dicht by de Rivier Lena, aen de Rivier Olonees, is een plaets, genaemt Jazulski, anders Jazock-Sbirajoet, waer de tiende voor hunne Tzaersche Majesteiten word verzameld.

Dat tegen over de Inham van de Rivier Lena een Eiland legt, heeft ontdekt in 't Jaer zestien honderd acht en negentig, Knees Maximian Muchopletsius, en beneffens hem eenige krygs-knechten die tot Jakut in bezetting hebben gelegen; dit Eiland volgens zijn bericht, is woest, zonder Boomen en Menschen; niemand komt aldaer aen, als die 'er door de wind of by storm gedreven word: men acht het te bezeilen is van den uitgang der Riviere Lena in de tyd van twee of derde halve dag; het strekt zich uit tot over Swetenos, dat is, de Heilige Neus by hem genaemt, daer hy de Ys-kaep door schynt te verstaen, wezende anderzins meer bezuiden, noch een andere plaets Swetenos, of Heililige Neus genaemt, en van deze Uithoek of dit half Eiland tot aen gemelte Eiland te zeilen, gist men omtrent vier en twintig uuren vaerens te zijn; doch men kan 'er altoos niet aenkomen, om dat daer steeds Ys dryft, en is de Zee daer meest-tyds zeer bewogen, gevende groote baeren: men komt aen de Swetenos, wanneer men van de Lena, dat is, de trage gezegt, ter rechter zyde vaert na de Vliet Jasko, (zoo van boven gemelte Heer my bericht is, hoe wel deze Vliet my niet te recht bekent is,) van het uiterste of Noor-delijkste gedeelte dezes Kaeps, die vry ver in Zee steekt tot na de Lena, kan men mede vaeren in vier en twintig uuren: hier word het Compas en Diep-loot steeds gebruikt, ter oorzaek veeler droogten.

Van 't gemelte hangent Eiland vaert men ter rechter zyde, schielijk afvallende, tot aen de Vliet Jana, in vier en twintig uuren: deze Rivier is in breete met de Moskoa eener aert; men vind hier de Visschen Nelna, Steur, Maxuni, Tziri, Nalini, en Taimeni, en daer rondsom zijn Herten, Elanden, doch Vossen weinig, en geen Zabels. De weinige Menschen die zich aen deze Rivier ter neder hebben gezet, en van elders zijn gekomen, behelpen zich met Jagen; zy zijn omtrent de Oever van de Zee meerder in getal geweest, doch nu tot op twintig gesmolten, wezende veele door de Pokjes, welke zedert drie of vier Jaer in die gewesten sterk hebben gegraest, weg genomen. En wat wonder is het, dat men in deze zoo zeer koude Landen gezien heeft, hoe zoo veele Menschen uitgestorven zijn, terwyl insgelijks in den Jare zeventien honderd, het Eiland Fairhil gansch uitgestorven is op twee Menschen na, van de Kindere Pokjes, zoo als onze Zee-luiden, die daer oog-getuigen van zijn geweest, hebben gezien, en my verhaelt, veroorzaekt, zoo het scheen, dat zy zich niet wachtede, en geen Heel of Genees-middel hadden, of wisten te gebruiken; het getal was omtrent drie honderd, dat dus in weinig weeken gestorven is. Doch hooger aen de oorspronk van deze Vliet Jana, hebben zich twee of drie honderd Jakuten neder gezet. De Rivier Iditiria, hier in de Nabuurschap, heeft de breete als den Rhyn; in deze Vliet is de Visch Millo, als mede Nelma, Omul, Tziry, Peled, Steur, Sterlets, en Nalini of Nalim. Het gedierte aldaer, is Herten, Elanden, Vossen, maer geen Zabels.

De Rivieren Ustia en Iditiria, zijn overvloedig van de Visschen Millo, Nelma, Omul, Tziry, Peled, Steur, Sterlets, en Nalim. Zoo, als daer in de Wouden, Herten en Elanden weiden, ook vind men 'er Vossen, maer geen Zabels: de Inwoonders zijn Jakuti, doch onlangs van meer als drie honderd, op tien na, van de opgemelte ziekte gestorven. Aen de oorspronk dezer Vliet, houden zich zestig Jakutsche Jagers op.

Tusschen de Rivieren Iditiria en Alasea, beoosten de Lena aen de Zee, is de Kust gelijk dradig, zonder dat daer veel uithoeken zijn.

De Rivier Alasea is vry krom, en zoo my zommige Reizigers berichten, meer gedraeit en geboogen, als by my is verbeeld; zy is zeer diep; men vind 'er de Visch Peled, Tzir, Tzebak, Haring, en Snoek, doch alle deze vallen hier zeer klein. Zabel-dieren zijn hier niet, maer wel Herten, Elanden, en Vossen: de Inwoonders aldaer, zijn Jagers, genaemt Ekaturi of Jakutiri, welke van drie honderd, tot op vyftien, door boven gemelte ziekte, onlangs uitgestorven zijn; zy leven alleen van Wild-vangst en Visch: in deze gewesten vind men Vaertuigen die met zeilen langs de wal vaeren.

Omtrent de Vliet Kolima, in Zee, valt veel Haring, ook de Nelma, Steur, Omul,

[p. 668]

Muscum, Snoek, en Nalim. En aen de Oevers ziet men zoo nu en dan een Zabel-dier, doch zelden, maer Herten en Vossen zijn daer talryker, hoe wel meest aen de oorspronk van de Rivier: de Inwoonders waren noch onlangs vier honderd perzoonen sterk, Bkasiri van afkomst, doch zy zijn nu tot op twintig of dertig gesmolten, alle door de bovengenoemde ziekte vergaen: het Eilandje dat men daer tegen over in Zee ziet, is woest, en klipachtig; men bezeilt het uit de Rivier in een Etmael of anderhalf; niemand naderd aldaer als die geene, welke door 't Ys, of de Wind daer aen gedreven word. Het is gebeurd dat in zeven Vaertuigen, eenige Moskovische krygs-knechten deze Rivier afgevaren zijn, in meining om de Ys-hoek, die anders Neobchodimynos, dat is, de onmeyelijke Neus, of Uithoek genaemt word, om te vaeren, doch zy zijn vergaen, volgens getuigenis van boven genoemde Heer, die oordeeld, dat deze Hoek niet omgevaren kan worden, ter oorzaek dat zoo wel des Zomers, als des Winters, aldaer Ys dryft, en de golven zeer hoog gaen, zoo als in den Jaren drie en negentig, vier en vyf en negentig, het Ys in deze Zee niet gesmolten of gebroken is geweest. In deze Zee vind men Wal-visschen, Wal-russen, en Robben, die dan dikmael tegen de strand aen komen dryven, of door gewelt van de baeren aengezet, welke dan van de witte en zwarte Beeren worden verslonden, zoo als de Inwoonders wederom die Beeren dooden; zy vergaderen mede de Traen en Spek van de Wal-visschen, drinken en eeten 't zelve: tegen deze Hoek aen, zijn kleine Eilanden in Zee, daer zeker aert van Volk zich ophoud, genaemt Czbki, en Kbaturi, die alle Jagers zijn, deze nuttigen de Wal-visschen, Wal-russen en Zee-robben, en alles wat de Zee van zelven opwerpt; hunne klederen zijn Herte, en Robbe-vellen; zy ontbeeren allen Huisgeraet; in dit gewest gebruikt men over Berg en Dal, de Narten, of Sleep-schoenen.

De Rivier Anadiria word een Wurst, of kleine Moskovische myl gezegt, breet te zijn.

Tegen over de Anadiria in Zee, is een klein klipachtig Eiland, daer veel Gevogelte, en byzonder, zeker slag van groote Eenten, genaemt Hattari, zich ophoud, als mede Bosch-paeuwen; aldaer vind men mede de Visschen Nelma, Snoek, Tzir, Nalim, en Haring; Zabels worden daer niet gevonden, maer wel Herten en Vossen: de Inwoonders aen de Oever van deze Vliet, dat alle Jagers zijn worden genaemt Tzuktzi, Chodinci, Tzuwanci.

Van de Rivier Anadiria tot aen de Rivier Katzatka, reist men langs de strand van de Zee met Herten over de Rivieren en Meiren, en door de Wouden, wanneer alles bevroozen is, van den eersten October tot den vierde Mey, doch des Zomers valt daer geen reizen, om dat het Land dan te moerassig is, en mede, om dat door gebrek van Vaertuigen, de Rivieren niet te bevaren zijn, zoo als te water langs de Kust aldaer mede niet gevaren word, by gebrek van Schepen, en Ankers.

De Rivier Kamtzatia is voor weinig tyd eerst ontdekt geworden; daer zy in Zee stort, woont een Volk, genaemt Koriaki, die zeer vuil zijn, en gansch onrein als Beesten leven, en zeer enkuisch; daer valt geen Gedierte, als Vossen: tusschen de Rivier Kamtzatia, en de Amur, weet men van geen Schepen, doch echter komen de Inwoonders met Herten van de Rivier Kamtzatia na de Lama te Jagen, in de Winter, maer niet in de Zomer; deze Rivier is ondiep; daer valt geen Visch als de Keta; hier omtrent is geen Wild als Vossen, behalven zeer weinige Zabels: de Inwoonders die te wederzyde dezes Riviers Lama woonen, zijn Tunhusi of Tongoesi, vyftien honderd van deze stierven onlangs mede van de Pokjes, zoo dat die ziekte in deze Landstreke, onlangs te byster veel heeft gewoed, twee of drie honderd bleven alleen by 't leven: deze Menschen leven van Visch en Zee-robben.

By de Rivier Ulia, dat is, Bykorf gezegt, vind men kleine Booten, waer mede, zoo op de Vliet zelve, als langs de Oever van de Zee word gevaren; men gebruikt te Lande ook Herten.

De Inwoonders omtrent deze en naest aengelegene plaetzen, zijn gelijk aen die geene, welke omtrent de Rivier Ochota woonen.

De Rivier Ud, of Uda, is zeer snel van loop, daer en vind men geen Visch als de Keta, en by zijn oorspronk vallen veel Herten, Elanden, en ook Zabels: de Menschen dat Tunhusi zijn, eeten daer Visch en Wild-vangst, doch zy lyden veeltyds grooten honger: omtrent de Vda zijn weinig Zabels, slecht en kael van haair; tam Vee ontbreekt daer.

Zoo als aen de Vliet Tuhur mede geen Herten zijn.

Omtrent de Vliet Anhuna gebruikt men kleine Booten, om langs de strand te varen: de Menschen zijn hier te Landewaert van Tunhusche, of Tungoesche geslacht, doch omtrent de Zee, zijn het Tkolaki,

[p. 669]

Afbeeltsel hoe de Iakuti Swinters Reisen en ter Iagt gaen.

die Schatting aen den Sineesch opbrengen.

De Zee van de Ys-kaep af tot aen de Amur, is gematigt, en vriest zelf des Winters niet toe, doch daer dryft dan alleen eenig weinig Ys, maer des Zomers en is 'er gansch geen Ys.

Omtrent Jakut woonen de Volken Tunhusi, en de Jukahiri, de Koraki, Chodnicii, Hilaki, Koraki, enz. die elk een byzondere Spraek spreken, doch de Tunhusi, welke woonen aen de Rivieren Polamia, Maja, Wilaja, spreken genoegzaem eenderlei Tael, in eenige woorden alleen met de boven genoemde over een komende: haer wapens zijn Pyl, Boog, en Knotzen, enz.

De Jakuten woonen des Winters in Hutten, de welke zy omzetten, of omheinen met Hout en Aerde, doch des Zomers in Tenten van Beeste-vellen, die met Berke-basten te zamen zijn gebonden, doch de Tungoesen woonen in Tenten van Elands-huiden gemaekt, die zy des Winters met Sneeuw bebolwerken, hoewel eenige van hen mede des Zomers in Hutten van Berke-boomen woonen. De Jakuten hebben veel Paerden en Vee, doch de Tungoesen ter opgemelter plaetze niet; zy hadden eertyds veel tamme Herten of Ren-dieren, die alle zedert een Jaer of vier zijn verstorven.

Van ouds woonde in de omstreek van Jakutskoy, in de Bosschagien, eenige Uitlandsche Menschen, die van Kasimot, welke men Kasimoriensers noemt, gekomen zijn, beneffens eenige Jakuten, in tamelijk groot getal, en hebben zich by de Korati ter neder gezet, die dan te zamen woonden: deze vielen op de Bratsi, en bestallen hen het Vee, en Huis-raet, dies de Bratsi zich te zamen rotteden, en hen aenvielen, zoo dat zy 'er veele dooden, en voor Slaven weg sleepte; de Jakuten dan vluchtede, verlieten hunne woonplaetzen, en zettede zich aen de oorspronk van de Rivier Lena, waer na zy in Vaertuigen die Rivier afgezakt zijn, tot in het gewest der Tungoesen, alwaer vaste woonplaetzen stichtede in de Velden, verblyvende de Tunhusen of Tungoesen zelve, in de Bosschagie met ter woon; en dit is gebeurd voor twee honderd Jaer.

De Spraek der Jakuten en Bratsi, komt in eenige woorden met de Mugal-Tartarische Tael over een.

De gemeene Godsdienst der Jakuten is,

[p. 670]

dat zy met een aendachtig gezicht en wezen Hemelwaerts verheven, bidden: zy zijn verdeeld in drie afdeilingen of Secten; de eerste gelooft in een Arend; de tweede bid den Zwaen aen; en de derde, eerd en aenbid de Raven; en elk wacht naerstelijk zijn Godsdienstige Vogel te dooden, want zy gelooven dat die geene, welke den Vogel dood die zy aenbidden, in korten sterven moet.

Het is de styl onder deze Jakuten, en andere omleggende Heidenen, dat als iemand van hen ziek word, dat hy dan aenstonds hunne Seman, Chaman, of Priester doet komen, hem biddende dat hy een verdrag met den Duivel make, van hoe veel zy voor gezontheit betalen zullen, of vermindering van pyn, gelijk als zy steeds den Duivel aenbidden, op dat hy hen Vee hiet verstikke, of doet sterven: de Seman slaet zijn Trommeltje, eenige uuren lang, gelijk reeds boven ten aenzien der Tungoesen is gezegt, hebbende zijn hooft-haair uitgestrekt, krytende luids keels, dus trommelende valt hy op de Aerde, en blijft als of hy dood was, een geruimen tyd leggen. Dan komen deze onnoozele Heidenen, en slaen vuur uit een vuur-slag boven zijn hooft, waer na de Priester opstaet, en zegt aen de zieken, hoe veel Vee hy betalen zal voor zijn genezing, of ontlasting van pyn, word het te veel geoordeelt, of heeft de lydende zoo veel niet, men bid den Priester iets af te dingen, waer na hy eenige woorden prevelende al knorrende zegt, wat men geven moet; waer na het beloofde Vee te voorschyn word gebragt, en door de Priester met het volk geslacht, en georbert; het vel word ter Godsdienst aen een Boom uitgestrekt, opgehangen.