Noord en Oost Tartarye

[p. 433]

Volgt
Iets van de Khalmákhen of Khalmaakh, zoo veel als in Persien van de zelve, ter tyd van mijn verblijf aldaer, kundig ben geworden.⁺

DE Khalmaakh, zoo als de zelve in Persien heten, of Khalmákhen, by d'andere Kalmak of Kalmukken en Kalmakken genaemt, beslaen de Desiti Kiptsjaakh, of de Heide, en Woestyne van Kiptsjaakh, aen de Kaspische Zee. Zy begrazen een gedeelten van de Oostkant des zelven Meirs; als mede, aen de Noordzyde; midsgaders ook tusschen die Zee en het Landschap van Oergentsi, byna tot aen de grenzen van Persien toegestrekt, en verders Oostwaerts op, over de Woestyne van Lop.

En worden de zelve mede, gelijk de meeste Natien van Tartarye, in witte en zwarte onderscheiden, noemende men die beide aldus, met de zelve betekenis, in het Turks, d'eerste Aakh-Khalmaakh, en d'andere Khara Khalmaakh; schynende deze laetste, dat is, de zwarte Khalmaakh, de Woestynen, die naest aen Sina leggen, in te hebben, en uit India, buiten de Ganges, oorspronkelijk te zijn: en zullen licht de geene, die van Astrachan boven, en langs de Kaspische Zee, tot aen de Landen van Oergentsi, en verder Oostwaerts op leggen, ae witte Khalmákhen wezen, de welke in de Zomer heel verre Noordwaerts en Oostwaerts op, afweiden, na plaetzen, daer zy goede Weide, en Water aentreffen konnen, die hier en daer, in de Woestyne, niet ontbreken: en wanneer de Winter-tyd begint te genaken, zoo begeven zich voor een groot deel na de Kaspische Zee, daer zich meest in de Riet-landen onderhouden, en het Visschen in 't gemeen, al veel hanteeren, gelijk de Visch ook aen haer aldaer in die tyd het voornaemste voedzel verschaft: waeyende in die streek, op die tyd dan, daer mede een lucht, die ongelijk zachter, en genoegzaem verdragelijk; midsgaders op verre na zoo streng en koud niet en is, als wel in de gewesten daer benoorden.

Het is een magtige, volk-ryke en strydbare Natie, die aen den Vorst van Oergentsi vry ontzaghelijk, en aen zijne grenzen ook al wat diep in geboort is; ja zelfs dien Prinze wel eens byna uit zijn geheele Land verdreven heeft gehad. Gelijk dit Volk mede van die kant een toegang na de grenze van Persie, omtrent de scheid-palen van het Asterabaadsche gebied heeft; alwaer ook tot verscheide malen toe, en dat meest met de Oergentysche Usbekken t'zaemgevoegt, zeer zware invallen en stroperyen, in en omtrent de Stad Asterabaad, gedaen gehad hebben.

Den Vorst van Oergentsi heeft zich daer na met haer verdragen, en hare vriendschap zoodanig weten te evenaren, dat van haer nu veele Jaren ongemoeit gebleven is: en die Natie zoo verre aen zijn hand gekregen heeft, dat, t'zederd zijne meeste roof-tochten en oorlogen, met haer t'zaem gevoegt, verricht heeft gehad. Gelijk ook noch jongst den Prinze Anoesjah-Chaan, met haer hulp, tot twee malen toe een inval in de Landen van Subhhaan-Khoeli-Chaan, den Vorst van Buchara en Balch, gedaen heeft; vallende voor in de laetste tocht een Veldslag tusschen beide, na welke, volgens het gerucht in Persie, by mijn aenwezen aldaer, dien Prinze van Oergentsi vermist wierd: wezende aen mijn toen ook bericht, dat de Khalmakhen, by die gelegentheit, mede in Gezag en Land aengewassen waren.

Dit is een Volk, van wezen, en opslag, zeer na aen de Sinezen gelijk; met een breet, en platachtig aengezicht, en een baerd van yle en enkele haairen. Onthouden zich meest in de Velden, en maken van d'een na d'andere plaetze hare beweging. Haer Prinze of Overste is noch Heidensch, zoo wel als zijn meeste Volk; alhoewel men onder haer ook eenige heeft, die het Muhhammedifche Geloof al aengenomen hebben. Ter mijn tyd onthielden zich eenige hunner Gezanten in Persien.

Het is een vuil en slordig Volk, zoo in hun huishouding, als anderzins; nuttigende meest raeuw Vleesch, in kleine stukjes gesneden, en in Zaen of gestremde zuure Melk gedaen, datze dus te zamen inslaen: eetende ook met groote smaek van een stuk raeuw Vleesch, dat eenige tyd onder de Zael van hun Paerd, in het ryden, te broeyen gelegen heeft gehad; drinkende daer nevens het bloed, 't welk zy uit de aders van hunne Paerden tappen: hebben ook zoodanige Ry-beesten, die groote arbeid, honger en dorst konnen uitstaen, en zeer zware dag reizens achter malkanderen afleggen; zy zijn voorts zeer gezwind en rad, in 't bestieren en handelen van hunne Paerden, als ook in de handeling van Pyl en Boog, waer in, behalven slechs een Houwer, hunne wapenen bestaen.

Wat nu het onderwerp van hunne laetste Gezantschap aen den Konink van Persie was, ben ik niet in 't zeker bericht; doch zoude wel gissen, dat het meest om een schenkaedje, en een goede erkentenis voor hunnen Vorst, te doen geweest is, en ook,

+ 1686

[p. 434]

om onder dat dekzel, hunne Handel in dat Ryk Tol-vry, en zonder betaling van eenige gerechtigheden te dryven; gelijk onder hen zich mede Koopluiden bevonden, om hunne aengebragte Waren in dit Land te venten, en wederom andere, als mooye Stoffen, enz. die in hunne gewesten getrokken zijn, uit den af komst van dien, voor hunne Heeren en anderen te bezorgen.

De voornaemste Gezant was Mahometaensch; wat bruin, en van een geheel ander wezen, als een Kalmak, schynende van een Arabische afkomst, en aldus van tyd tot tyd in gunst en aenzien by dien Vorst geraekt te zijn. Hy kende ook het Arabische Schrift, en was een groot liefhebber van Tursche Vaerzen, waer van een groote menigte in zeker boek afgeschreven had, dat hy my toonde, wanneer ik hem in zijn Herberg bezocht; wezende hy toenmaels in een geele Armozyne Kabay of Rok gekleed, zittende tegens een leun-kussen aen, op wolle Spreden, die vry goed waren; onthalende my voorts met Boomvruchten, onder een veel beleefder bejegening, en in een vry beter toestel, als ik van een Kalmak verwacht had. Buiten zijn eigen Tael sprak hy ook Turks; doch welk zoo veel van het Osmanische en Persische verschilde, dat ik met hem zeer qualijk te recht komen konde, al zoo weinig, als mijn Armenische dienaer, die ik by my had. Hy toonde my een Brief van zijn Vorst, dien hy Ajoeckha noemde, en die hem na Persie afgeschikt had, de welke toen in middens overleden, en daer op een ander in zijn plaets gevolgt was. Het schrift van zijnen Brief quam zeer na over een, met het geene dat de jegenwoordige Tartaren van Sina in gebruik hebben. Hy zeide my, dat zijn Heer zijn Hof-leger meest in Mienkhislaag hield; welke naem in het Turks eigentlijk duizend Winter-quartieren betekend, daer men schuilplaets tegens de koude van de Winter neemt, en alwaer men in die tyd een zachte lucht, en ook Weide en Water heeft; gelijk in dat Mienkhislaag op die tyd een gematigde lucht was, en zeer schoone Grasvelden zijn, met wateren doorsneden; die van het gebergte daer omtrent af vlieten; wezende dit Landschap eerst door de Turken of Turkemannen bezet geweest, die daer na door de Kalmakken daer uit gedreven zijn geweest.

Niet alleen had de Vorst van dat Volk, een Gezant, maer ook zijne Vrouwen en Kinderen, ieder op haren naem, nevens noch een tweede Gezant, aen den Persischen Konink, Geschenken en een Brief afgezonden; gaende het zelve wild onder malkanderen, nopende den rang, in het zitten, toe, wanneer zy voor zijn Majesteit in de Gehoor-zael verscheenen, en aldaer met spyze onthaeld wierden: zy waren qualijk te vrede, in haer laetste Gastmael by zijn Majesteit, op het Nauroez, of Nieuw-jaers Feest, van 't Jaer zestien honderd vyf en tachtig, om dat toen by de Speelders, en niet hoog genoeg, na haer zin, geplaetst wierden.

En gelijk het Paerde Vleesch by haer voor een lekkernye gehouden word, alzoo wierden ook gestadig Paerden en Kamelen, om te slachten, verschaft; waer mede men ook werk en moeite genoeg hadde, om de zelve hier en daer, na vereisch, in genoegzaem getal, voor haer magtig te worden.

En vermids zy aldaer ten Hove, meer als een Jaer lang, opgehouden wierden, zonder haer verlof te konnen erlangen, hoe zeer en ernstig daer om ook aenhielden, zoo wierden zy ten laesten daer over zoo ongeduldig, dat goed vonden, om haer afscheid op een uitspoorige wyze te bevorderen; gelijk zy daer op dan van haer wooning opbraken, en buiten de Stad, by de Koorn- en Gerst-velden, zich neder sloegen; waer inne zy haer Paerden, en Dromedarissen, die by zich hadden, joegen; roovende, en plonderende voorts meest al het ander gewasch, dat zich daer dichte by bevond, zonder dat daer van af te brengen waren, of zich hier in wilden laten gezeggen. Verdragende of verveinzende liever zijn Majesteit die baldadigheit van haer, om haer geen misnoegen te geven, en met haer, zoo veel doenlijk, rust en vrede te houden; alzoo ervaren had, wanneer getergt of gaende zijn, wat schade en verwoesting zijne Landen, van hare schielijke, snelle, en onverwachtene rooftochten, die met zulke een ongemeene sterke magt van Volk en Paerden in 't werk; stellen, komen te lijden, waer in qualijk konnen voorgekomen, gestuit, en achterhaelt worden; hebbende zy gemeenlijk met den buit en roof, de vlucht al weder gekoozen, eer dat den Persiaen daer tegens in genoegzame bereidschap, en gereetheit kan zijn.

Die voorschreve uitspoorige handel van deze Gezanten dan, bragt echter zoo veel te weeg, dat zy niet lang daer na, haer afscheid kregen, wordende, zoo als den Konink, om zich te verlustigen, uitreed, in hare Eeren-kleden, en zijn Majesteits brief boven in haer Tulband gestoken, en met het kussen van zijne voeten, of stegel-

[p. 435]

reep afgelaten, met eerlijke giften, voor haer Vorst, verzien; en onder andere, met een Taadzi, dat is, een boven platte Bonet, buiten op den bodem met twaelf plooyen, tot een teken harer belijdenis in Godsdienst, der twaelf Imamen, rondsom een conische of kegelachtige spits, van omtrent een vinger lengte, die recht in 't midden opstond, benaeit, en met een Tulband daer rondsom bewonden; nevens meer andere verçierzelen, die daer aen gehecht waren; het welk ook voor een Koninklijk teken of beduidzel in Persien gehouden word: gelijk mede den Konink Siah-Thamaasp, de Vader van Abbaas de Groote, een zoodanige Taadzi aen de Koningen van Vidziapoer, Decan, en Golconda, tot een teken van een Koninklijke Heerschappye, eenigzins van hem verheffende, in een Gezantschap toeschikte; wanneer haer met de by-tytel van Siâh, dat een Konink bedied, eerde: waer na zy 't zedert ook de Tytel van Adil-Siah, Nizaam-Siah, en van Kotb-Siah onderling gevoerd gehad hebben.

Onder deze Khalmákhen was ook een Koopman, die in Chatay geweest was, en zeer schoone Rhabarber van daer gebragt had, die hy my toonde, en voor een zeer geringe prys verliet; zeggende, dat die Artzeny-wortel, in dat Land Tay-Choan, geheten wierd, gelijk haer rechte naem ook zoodanig in het Sineesch is. Hy was genegen om Korael en Barn-steen te koopen.

Hy noemde my ter loops, en in groote haest, de voornaemste plaetzen, die hy in zijne Reize derwaerts doorgetogen had; met de afstand tusschen beide; die hier vervolgens ter neder stelle.

Hy stelde het begin van zijne Reis aen een plaets, die Miak of Mnig noemde; en rekende van daer twee dagen reizens tot aen Dziem, en dan noch vyftien dagen tot aen Jelgaaz; alwaer een Rivier over te trekken was.

Voorts noch tien dagen tot aen Torgay; en van daer weder zoo veele dagen, tot aen Ilaantsji.

Hier op noch vyf dagen tot aen Loktau, en weder tien dagen tot aen Siarasoe; bereikende vier dagen daer na Isjiel; en noch verder heen, een andere plaets, Khaazlokh geheten.

Hy quam zes dagen daer na in Boelane, en na noch tien dagen in Karbò-katay: bezigende van daer noch drie Maenden reizens over een weg daer men zwarte Tenten van zwervende Herders bejegent, tot aen de Muur van Sina of Chatay, op een plaets, die hy Koetoe-koten noemde; alwaer een engte en Poort tusschen het gebergte is, waer door den in- en uitgang, in en van Sina is. Wiste ook tespreken van Khamtsjeu, waer door de Gezanten van Siah-roch in Chatay getrokken waren: plaetzende den ingank-poort, welke gemelde Gezanten hadden gebruikt om in dat groote Ryk te komen, omtrent die streek, aen de rechter hand, en wat Zuidelijker als die van Koetoe-koten staet.

Hy verhaelde my mede, dat'er een plaets of Landschap, by hem Tay Kapitsji genaemt, omtrent twee Maenden reizens van Chaan-Balukh af lag, alwaer veel Rhabarber groeide.

Voorts is my van de Persianen ook te vooren gekomen, dat deze Kalmakken de Nagâïsche Tartaren groote afbreuk hebben gedaen, en zomtyds aen de kant van Derbent mede wel invallen, en strooperyen plegen.

My is van zeker perzoon uit Mesihediser, een plaets aen de Kaspische Zee, geboortig, verhaeld, dat van Asterabaad, met vaertuigen na Mien-Khisilaag word gevaren, om daer te handelen; leggende de Koopluiden aldaer dan geankert, zoo lang zy daer zijn, zonder zich aen Land te betrouwen; nemen ook pandsluiden in, eer eenige Waren handelen of aenslaen. Men koope aldaer meest Visch-lijm; dat op zijn Turks Jelem heet, gelijk die Spraek ook aldaer in gebruik is. Zettende zy die pandsluiden weder in hare schuitjes, om na Land te varen, wanneer 't zeil gaen.

Dus verre het geen de Heer de fager my schriftelijk, in den Jare 1688, van Batavia heeft bericht en toegezonden.