Noord en Oost Tartarye

Een korte aenmerkinge van de Vliet Oxus.

DE Vliet Oxus schiet door 't Landschap van Usbek of Zagatay, en ontlost zich in de Kaspische Zee.

Wat my van de zelve uit de Persische Hooft-stad Ispahan is geschreven, mag men zien by het volgende bericht.

De Vliet Oxus word in het Arabisch Dzjihhoen, en op Persisch Amoei geheten. Zy zoude, volgens de Landkaerten, die in Europe daer van gemaekt worden, in de Kaspische Zee vloeyen; doch de Arabische Landbeschryver Abulfeda, die in de dertien honderste Eeuw na de geboorte van Christus geleeft heeft, stelt in zijne Tafelen, dat de zelve in een groote poel, dat hy het Meir van Chowarezmie noemt, zoude storten en eindigen, zonder zich met de Kaspische Zee te vermengen; hoewel het Land van Chowarezmie, dat nu, na de Hooft-stad daer van, het Vorstendom van Oergendzy genaemt word, en onder een Usbeksche prins, Anoesjeh-Chaan geheten, behoort, aen 't gemelde Meir uitgestrekt leit. Hebbe ook een Arabische kleiner landkaerte gezien, waer in de Vliet Oxus, als in de genoemde poel eindigende, vertoont word, zonder dat eenige gelegentheit aengetroffen heb, waer op ik my verlaten konde, om daer van zeker en naeuwkeurig bescheid te krygen; alhoewel nochtans daer toe eerder zou hellen, om te gelooven, dat de zelve Vliet zijn uitgang in de Kaspische Zee heeft, in opzichte my voor gekomen is, dat van de Stad Oergendzy, by Abulfeda Dzordzjanijah, en, in oude tyden, by de Perzen Gurgaandzj geheten, die aen de overzyde van den Oxus, ten aenzien van Persien, gelegen is, na Astrakan, in de tyd van tien of twaelf dagen, zou kunnen gevaren worden: zonder dat ik het daer vast zou durven verzekeren.

Van de oorspronk dezer Vliet weet ik noch minder bescheit: doch men zoude, uit haren loop, kunnen vermoeden, voor zoo veel ik aaer van bericht ben, dat de zelve uit de Bergen van Tibet, of uit eenig ander Tartarsch gebergte daer omtrent, zijn aenvang neemt, zonder het zelve ook voor gewis te willen uitgeven.

Van de Landschappen, die de zelve doorloopt of aenvloeit, kan ik ook geen andere opening doen, als dat de zelve de drie Vorstendommen van de Usbekken,

[p. 369]

als Oergendzy, Buchara, en Balch, en daer benevens ook het Land van Badachsjaan, daer de graverye van de Robynen Baleis is, besproeit: leggende d'eerste twee Heerschappyen aen geene zyde, en Balch aen deze zyde van den Vliet Oxus.

Deze stroom is vry wyt, en ook zeer waterryk, inzonderheit in de tyd van de afwatering: is mede zeer steil van Oevers; hebbende, wanneer men van Merwa, een voorname Stad in Persie, leggende na de grenzen van Usbek, reist, drie groote Veeren, daer men de zelve overvaert; alhoewel men die zomtyds, op andere plaetzen, doorwaden kan: 't welk de Usbekken, die zulke doortochten kennen, nu en dan eens doen, om invallen en strooperyen in de Landen, aen dees zyde van dat water, te verrichten. Het eerste Veer, in 't Weste, is recht tegen over de Stad Oergendzy: het tweede, aen de rechter hand, by een plaets, Kotna geheten: en de derde noch meer Oostwaerts, by Tsjehaar-dzjoe, dat een zeer sterk Kasteel is, aen d'overzyde van de Vliet Oxus gelegen, leidende beide deze laeste Veeren tot in het Land van Buchara, het Vaderland van den beroemden Artz Avicenna: waer over de Prins Abdu-laziez-Chaan, die op de Bedevaert na Mekka overleden is, geheerscht heeft; overdragende toenmaels het Ryk aen zijnen jonger Broeder, Subh-haankoeli-Chaan, die in die tyd het gebied over het Landschap van Balch alleen voerde,⁺en noch tegenwoordig beide de Heerschappyen onder zich heeft; zijnde Anoesjeh-Chaan, de Prins van Oergendzy, een Schoonzoon van Abdu-laziez-Chaan, en van een zelve afkomst, daer de Crimsche Tartars uitgesprooten zijn.

De Steden en voornaemste plaetzen, die aen den Oxus gelegen zijn, worden by Abulfeda de volgende genoemt: als groot en klein Gurgaandzj, Kaas, Hezaar-esb en Ferebr.

Eenen jenkinson, die de Kaspische Zee, in de vyftien hondertste Eeuw bevaren heeft, en ook in Tartarye geweest is, stelt in zijne Landkaerte van Rusland, een Eiland in die Zee, by hem Manguslave genaemt, het welke na allen schyn een en het zelve zal zijn, met het Eiland Mienkhisjlaak, 't welk, op het Turks, duizend Winter-vertrek-plaetzen-betekent. Dit Eiland is van de Kalmakken bezet: en hebbe ik mede gehoort, dat die van⁺Astarabaad derwaerts varen, om eenige kleine Koophandel van geringe waren aldaer te dryven, zonder dat echter uit hunne vaertuigen zich aen land begeven, of betrouwen durven. Dus ver gemelte bericht.

Vossius schryvende over Mela, zegt van deze Vliet het volgende.

Mela wil, dat deze Vliet uitstort, aen een Scytisch Inham, van de Kaspische Zee, en helt Herodoot daer heen, dat zy veertig monden zoude hebben, hoewel andere willen, dat de zelve maer een uitgang in de Kaspische Zee heeft, of wel, dat zy verdeilt werdende, door ontallijke spruiten in de Persische Velden smoort, en nergens in, door een zienlijke Vliet zoude uitstorten, wes de Landstreeke daer om heen, zeer vruchtbaer zoude zijn: edoch dat men zegt, geen uitgang te hebben bespeurt: in de Kaspische Oever schynt daer door veroorzaekt te zijn, dat Zomers, wanneer het water klein is, zy lichtelijk door de takken en Rivierspruiten word ingeslorpt, zoo, dat geen uitgang schynt te hebben, gelijk als zulks aen de Euphrat, en andere Stroomen dikmael gebeurt. Dus ver uit Vossius.

De Vliet Oxus is vuil, en voor aen, vol Riet bewasschen, zoo dat het daer ongemakkelijk om te varen is: en alzoo om hoog aen de zelve veele ryke plaetzen liggen, hebben de Kozakken veel moeite gedaen, om daer door te booren, en opwaerts te varen; doch is hen altyd mislukt. Byzonderlijk heeft daer na getracht, den vermaerden Kozak Kondrof, die, als hooft van veele rooversche benden, voor vyf en dertig Jaren, de zelve meende op te steken, om rooveryen te plegen. By die geene, welke kennis van zijn toestant hebben, is zy vaerbaer: en, zoo de Ruszen zeggen, zoo groot, als de Volga zelve: maer vol droogte.

Daria, zoo als de Vliet Oxus aen zijn mond zomtyds word geheten, is op het Persisch zoo veel gezegt, als Zyde, misschien alzoo genoemt, om dat van daer omtrent, veel Zyde word gebragt, en geteelt. Op 't Tursch zoude dit woord zoo veel betekenen, als een Meir of Moeras: gelijk aen den uitgang van deze Vliet eenige daer voor leggende Eilandekens, een Meir schynen te maken.

Oxus is, volgens Ptolemaeus, de grootste Vliet van het Landschap Sogdiana, scheid, Baktria van Sogdiana. D'Arabieren noemen hem Gihon of Gihun: dien ook Achmed, in zijne geschiedenissen van Tamerlaen gedenkt, en noemt die Ghanou of Gihon, en Lihun, wordende nu doorgaens van de bywoonders, volgens Abulfeda, Gerehoun geheten. Hy ontstaet uit het gebergte van Badrachan, en loopt daer na langs de grenzen van Balch, bevochtigende de Steden Termid, Zemin en Chorarisma. Hy word ook de Vliet van Balch

+ 1690.

+ Van dit Eiland ziet mede boven.

[p. 370]

genaemt, en scheid het Landschap van Chorasan van dat van Mawaranahr of Over-Oxusch Landschap, en valt op de grenzen van Persie, met eenen verdubbelden mond, in de Kaspische Zee.

De Vliet, by d'ouden, als Strabo, Plinius en Ptolemaeus, Jaxartes genaemt, word nu, volgens Niger, Ochus, en van de Turken, volgens Bonsinius, Chyttim geheten.

Ook gevoelen andere, dat een Vliet Ochus in d'Oxus vloeye.

Het is een groote Vliet (volgens zommige Schryvers,) der Sogdianen. Zy valt mede in de Kaspische Zee, zijnde breeder, als d'Oxus, en heeft zijnen mond eenige graden Noordelijker, als d'Oxus.

Strabo zegt, d'Oxus zoo wel bevaerbaer zy, dat d'Indische Waren, langs den zelven gevoert, lichtelijk na Hyrcanie, en volgende plaetzen, tot aen de Zwarte Zee, door de Rivieren, kunnen afgebragt worden.

⁺ De zelve Schryver stelt, de mond van den Vliet Oxus, aen de Kaspische Zee: desgelijks die van den jaxartes of Ochus, welk de Noordelijkste is, op eenen stant van vier en twintig honderd stadien van malkanderen.

Hyrcanie word, volgens Strabo, in zijn elfde Boek, door de Vlieten Ochus en Oxus gescheiden, tot aen dier uitwateringe in de Hyrcanische Zee: waer van Ochus door Nesrea vloeit.

Aristobulus schryft, dat d'Oxus de grootste der Rivieren zy, die van hem in Asie gezien zijn, behalven d'Indische Rivieren: en dat van daer veele Indische Koopwaren, na de Hyrcanische Zee, afgevoert, en over den Cyrus, en de vordere plaetzen, na de Pontus Euxinus, of Zwarte Zee overgebragt worden.

D'Ochus word by d'oude Schryvers niet veel gedacht.

Eenige hebben ook de jaxartes, Tanais genoemt, die Europe van Asie scheid.

In de Vliet Oxus, als van ouds gezegt wierd, valt de Rivier Dargamanes, te gelijk met de Sinde: welk doch eerst in de Dargamanes zoude uitboezemen. Mede valt de Vliet Zariaspis, volgens bericht van Dominicus Marius Niger, in de Oxus. Daer lagen in de Landschappen, rondsom deze Vliet, zeer veele kostelijke Steden: onder andere de Stad Choana, van Alexander de Groote verwoest, en zeer veele andere meer, welke by den gemelten Schryver zijn te zien.

Schikardus zegt in zijn Tarech, de Riviere Oxus de Gozan te zijn; hoewel andere de Ganges voor de Gozan nemen. Haithon noemt de Oxus, Phison.

De Vliet Oxus heeft zijne Bronnen, volgens Solinus, Plinius, Polybius, Strabo en Ptolemaeus, van den Indischen Berg Kaukasus, uit het Meir Oxus, op de lengte van honderd en negentien graden en dertig minuten, en op de breette van negen en dertig graden, zijnde geweldig vergroot door het invloeyen van veele wateren in Baktriana. Zy stroomt, met een zeer grooten en drabbigen kil, door vlakke Velden. Wanneer de zelve by zekere woeste plaetzen gekomen is, vervaltze op zekere steile en afgebroke holte en steenen of klippen, en stort, met zulken gewelt en kracht, dat de zelve verder als een stadie afspringende, ruimte voor een Ruiter te paerd doorgang laet. Daer na schied deze Rivier onder d'aerde voort, en deinzende weer op, vertoont haer nochmaels, en valt eindelijk, door twee monden; in de Kaspische Zee, op de lengte van honderd, en op de breette van drie en veertig graden en zes minuten: begrypende tusschen deze twee monden verscheide Eilanden. De monden leggen van de Riviere jaxartes, twee duizend vier honderd stadien, of tachtig parazangen (ieder parazang gerekent op dertig stadien of een Duitsche myle) zoo men Strabo gelooven mag: maer Ptolemaeus stelt die tusschen stant op zes honderd en zes en dertig Landbeschryvers minuten.

Deze Riviere is slykerig en drabbig; des zelfs water is zoo smakelijk tot drank, dat in het Leger van Alexander, veel meer krygslieden, door het onmatig drinken van dat water, om 't leven gekomen zijn, als door eenig gevecht.

Dewyl nu deze Vliet, breet en diep was, zijnde van zulken snellen loop, dat de zelve lichtelijk, het geen op den bodem was, kon weg slepen, en ook stoffe, om bruggen daer over te slaen, ontbrak, zoo deed Alexander de vellen of huiden, die den krygsknechten tot Hutten verstrekten, by een verzamelen, en die met zeer droog Rys of Takwerk opvullen, en dicht te zamen binden en naeyen, op dat het water nergens zou konnen in loopen. Op deze pakken, dus te zamen gebonden, en in de Rivier gesmeten, voerde hy het krygsvolk, in de tyd van vyf dagen, over.

De voornaemste Rivieren, die in den Oxus, uit den Berg Paroponissus of Parapomisus, nu Obengir genaemt, en uit de Sogdische Bergen vallen, zijn, volgens de oude Schryvers, de Darchidis, Dargamanes of Dorgomanis, Margus en andere.

Eertyds bewoonden de Sogdianen de Ooster Oever der Vliet Oxus: maer de

+ Lib. 11.

[p. 371]

Baktrianen, aen den Berg Taurus, den Zuid-oever.

Zahaspa is een der voornaemste Steden van die Landstreeke of Oort: aen de Ooster mond van den Vliet Oxus gelegen: na de welke veele Koopluiden, uit Indiën en Sina, toe schieten.

Polybius, in zijn tiende Boek, beschryft de Riviere Oxus aldus.

Het Volk der Aspatische Nomaden, heeft hunne woonplaetzen tusschen de Riviere Oxus en Tanais: welke eerste, in de Hyrkanische Zee haer ontlast: maer de andere, de Tanais namelijk, loopt in de Poel Meotis: en zijn beide van die grootte, dat men met Schepen daer op varen kan.

Hier valt een verwonderens waerdige zake te zeggen: te weten, op wat wyze de Nomaden over de Riviere Oxus trekken, en te voet, met hunne paerden, in Hyrkanie komen. Van deze zake plag gewoonelijk tweederleye wyze bygebragt te worden: welker een niets begrypt, dat verwonderens waerdig is: maer de andere is wonderlijk; hoewel zoodanig niet, dat die niet kan geschieden. Want de Riviere Oxus uit den Berg Kaukasus den oorspronk van zijne Bronnen nemende, en in Baktriane, door het invloeyen van veel waters in de zelve, vergroot zijnde, word, door de vlakke Landouwen, met een zeer groote en drabbige stroom voort gesleept. Wanneer zy daer na tot woeste plaetzen gekomen, en aen zekere steile en holle klippen of steenen vervallen is, stort zy, met zulken kracht en gewelt, (want het is een groote Riviere, en die van de boven of hooge plaetzen, neerwaerts gesleept word) haer water neerwaerts, dat het zelve neervallende water langer of verder, als eene stadie van de gemelde steenen, op den beneden grond afspringt. Men zeit dan, dat d'Aspasiacenzers, door dit bestek of door deze wyte, naby die Rotze, onder de scheut des neerstortenden waters, met hunne paerden, in Hyrkanie overgaen.

De andere wyze, schryft Polybius, bestaet in een waerschynlijker verklaring. Men zeit, dat die grond of bodem, op den welken de Riviere Oxus uit de watervallen schiet, wytstrekkende vlakten hebbe: welke, door de kracht en gewelt des neerstortende waters, uitgeholt word: dat daer na de Riviere, wanneer zy, na het opsplijten der Aerde, voor haer een diep gat geopent heeft, onder de Aerde voort gesleept worde, en aenstonts, na het afleggen van een kleine loop, weer op springe en te voorschyn kome: Dat de Barbaren, die de natuur der plaetzen wel kennen, ter plaetze, daer de Riviere tusschen beide ophoud, op de paerden gezeten, na Hyrkanie overreizen. Dus verre Polybius.

Zeker Hoogduitsch Schryver spreekt van de Rivier Oxus, als volgt.

De Riviere Oxus wierd by de Scythen Silin; by Arrianus, Suidas, Quintus Curtius, en andere, die de daden van Alexander de Groote beschreven hebben, mede wel misverstandelijk Tanais genaemt: maer word heden van de Tartaren, en op het Arabisch, Nahor Chogende, dat is, Riviere van Chogende, geheten: alzoo na de Stad Chogende gebynaemt; welke op haren Wester-oever tot een myle verre uitgestrekt, ligt. Het is de oprechte scheidpael des Aerdbodems, zoo als die van ouds bekent was, en de merkpael der overwinningen van Vader Liber of Bachus, Herkules, Semiramis, Cyrus en Alexander. Zy is de grootste der Rivieren, die in de Kaspische Zee vloeyen: en ontstaet by de Volken Comeden en Sacen, uit den Berg Paroponissus, die andere de Indische Kaukasus noemen, op de lengte van honderd en vyf en twintig, en op de breette van drie en veertig graden. Na zy omtrent eene streeke van vyftien honderd minuten afgeleit heeft, stort zy, met groot geruisch, in de Kaspische Zee, op de lengte van honderd, en op de breette van zeven en veertig graden. Eertyds bezaten de Scythen de Oevers, en Landen, neffens de Oevers gelegen. Deze zijn eenderleye Landaert, bestaende uit onderscheidelijke Volken, onder verscheide benamingen: te weten, Sacen, Comeden, Massageten en jaxarten. De^*Nomaden hadden de Noorder Oever in: maer de Sogdianen de Zuider Oever. De meeste waren vroom van zeden, bewoonden langen tyd, in plaets van Huizen, Bosschen, en gebruikten Beziën, tot spyze.

In Sogdiana stellen eenige acht Steden; andere weiniger; de welke alle, door Alexander de Groote, verovert zijn. Der zeiver voornaemste was Cyropolis, by Ptolemaeus Cyreskata genaemt, gelegen aen de Rivier Demus, welker stant of gelegentheit hy op de lengte van honderd en veertig, en op de breette van drie en veertig graden, en veertig minuten stelt.

Na dat Cyropolis verdelgt was, en, in verscheide gevechten, honderd en twintig duizend Sogdianen verslagen waren, heeft Alexander, byna midden op den weg, tusschen de Bronnen van den Jaxartes en Oxus, op de breette van een en veertig graden, op de zelve plaetze, aen de welke Liber, Herkules, Semiramis en Cyrus Altaren doen oprechten hadden, eene Stad

* Of Veldwoonders.

[p. 372]

gesticht, welke het derde of laetste Alexandrye genaemt is, om de merkpalen van zijne overwinningen te stellen. Het word het derde Alexandrye genaemt, dewyl Alexander de Groote twee andere Steden van die naem had doen bouwen, en dit, zijnde het laetste Alexandrye, het aller Oostelijkste van allen was.

In deze gewesten was de Rotze van Sysimithre, vyftien stadien in de hoogte, en tachtig in den omtrek groot. Zy was boven plat en ront, en kon vyf honderd mannen voeden. Men zeit, Alexander aldaer prachtig ter maeltyd zou onthaelt zijn, en met Roxana, Dochter van Oxyartea, zou getrouwt hebben. De Rotz Sogdiana zou eens zoo groot zijn. Tot dus verre de opgemelte Schryver.

Amol, is volgens Abulfeda en Gool, eene Stad, dicht by de West-oever van de Vliet Gihun of Oxus gelegen, op de lengte van zeven en negentig, en op de breette van acht en dertig en een halve graed, en op een zelve streeke met Buchara, omtrent een Italiaensche myle van gemelte Vliet af gelegen. Zommigen noemen het enkelijk Amol of Amou: andere, met een byvoeging, Amol Zem, om de naby gelegentheit van de Stad Zem (welk Zem een Stedeken van Chorasan, ten Ooste, gelegen is) en Amol Schat, als mede Amol aen den Gihon, of Gihun: en alle deze Amols zijn een en dezelve, dienende slechs tot onderscheit van de Stad Amol, in Taberstan.

Iran en Turan, wierden eertyts de gewesten genaemt, te wederzyde aen de Oevers van de Vliet Oxus.

Siehri Sebzi, dat is de Groene Stad gezegt, legt beoosten de Oxus, niet wyt van de Kaspische Zee.

Tusschen Heraat en Balg, legt een Stedeken Abi Murgaas genaemt.

Van Hhasaar Siademaan na Samarkand reizende, ontmoet men, tusschen beide, Kesi, en de Vliet Oxus.

In de gewesten van Samerkhand, of Samarkand, vind men de plaetzen Seri Poel en Taankent.

De plaets Dzienaakh Boelaakh, legt dicht by het water van Chodziend, zijnde een der Velden van Taasikent, aen geene zyde der Riviere van Chodziend.

Als men voorby Kesi is, ontmoet men een Zand-woestyne, ten einde van de welke men aen de Oxus komt.

Op de uiterste grenzen van Persien, tegens het Land van den Orgendzier Vorst, legt een plaets Atrek genaemt, moetende⁺men van daer na Orgendzi toe, vlakte over gaen, in welke, ter zyden aen de weg, hier en daer putten gegraven zijn.

Aen het gewest van Asterabaad Oostwaerts, paelt de Landstreeke en plaets Fenderesk geheten, alwaer eenen Zultan zijn Zetel heeft: deze plaets wil men, dat van de eene zyde aen den Kalmak, en aen een andere zyde aen d'Oergendzier zoude palen.

By Asterabaad loopt een Rivier in de Kaspische Zee, die van een verre weg uit het Oosten komt, welke men Gurgoni Sefied noemt, leggende aen des zelfs mond, een Dorp dat Choraaschaneh geheten word.

De Vliet Oxus word, van wegen het vloeyen voorby de Stad Amol, in 't Arabisch, by d'Arabische Schryvers, Amolvie, dat is, water van Amol genaemt: gelijk de zelve Vliet, na de Stad Balch, welke zy voorby vloeit, Nahar of Nahor Balch, dat is, Vliet van Balch geheten word.

De Stad Zem leit aen de zelve zyde van den Vliet Oxus, en ten Oosten van Amol, op de grensscheiding van Chorasan, en op de lengte van negen en negentig graden, en op de breette van zeven en een halve. Tavernier stelt Zem op de lengte van negen en tachtig graden, en veertien minuten, en op de breette van acht en dertig graden, en vyf en dertig minuten.

Deze Stad voed menigte van Vee, met haair en wol.

Kalef is een klein Stedeken, aen den Vliet Oxus. Daer valt veel vrucht.

Des Winters vriezen de groote Rivieren Gihun en Sihun zoo sterk toe, dat een geheele Karavaen daer over kan trekken.

De Riviere Wachscab heeft haren oorspronk in Turkestan, en schiet voort, tot het Land van Wachs, tusschen de Landen van Chotelon en de grenzen van Resker. Van daer looptze tot aen Balch, en stort haer water, boven de Stad Termud, in den Oxus. De eerste kromme bocht is, de bocht van Chotelon genaemt.

Volgens Ebn Haukal, ligt het Landschap van Chotol of Chotelon tusschen den Vliet Wachscab en de Vliet Badachsan, die anders Harrat word genoemt.

De Vliet Sihun, anders Scask, Zaz of Schas, Chuzend en Scheherkuba of Schehruka, en Nahar of Vliet van Chogende, na de Steden, daer zy voorby vloeit, genaemt; neemt haren oorspronk, volgens Warnerus, in het Landschap van Turkestan, uit het gebergte Benzebin: hoewel andere, als Gool, den oorspronk van den Sihun, mede, gelijk die van den Vliet Gi-

+ Of Oergoentzi.

[p. 373]

hun, in het bergryk gewest van Badachan stellen.

Deze Vliet zakt Oost en Noordwaerts af, en gekomen by Surgend of Jengikent en Schas, loopt voort, door het Landschap van Fargana, en schiet van 't Noorde na het Zuide, ontfangende op weg veel waters van andere Rivieren: als dat van Chersan en Rudawes. Zy loopt daer na door de Steden Chogende, Achsiket, Chuzud, Farak, en Bikud, voorby Hasabrani, en verduistert, of duikt daer na onder moeraschachtige en zandige Landouwen, stortende haer water twee dag reizens van daer (volgens Gool) in de Zee, zijnde eene streeke van vyf en veertig mylen, en wykt op eenige plaetzen, zeer verre van den Gihun af, en is byna eens zoo breet, of een derde breder, als de Gihun.

Waer evenwel deze twee Rivieren, als de Sihun en Gihun of Gihon, eindigen, daer in verschillen de Oostersche Schryvers. Zommige willen, dat zy beide in het Meir Van Chowaresmie haer water zouden storten. Daer zijn 'er, die zeggen, dat uit de Riviere Sihun, op de lengte van een en negentig graden, een Riviere schiet, die na de Landstreeke der Stad Chuzend of Chuzud loopt, en in de groene Zee haer water loost.

Chogende is eene vermaerde Stad van Mawaranahr, of het Over-Oxusche Landschap, en leit beweste den Vliet jaxartes, anders de Sihun: op wiens Oever zy gezeit word byna een geheele myle te beslaen. Waer na de Vliet jaxartes of Sihun, Nahar (dat is Vliet op Arabisch) van Chogende gemeenelijk genoemt word.

De Stad Chogende is op eene vlakte gelegen, en heeft van binnen en buiten Tuinen, die alderleye vruchten geven, en word in de Tafelen van Ulugbeig, die aldaer geheerscht heeft, op de Noorder breette van een en veertig graden en vyf en vyftig minuten gestelt: negen en veertig graden Oostelijker, als Samarkand, welk de Koninklijke Hooft-stad van het Over-Oxusche Land is.

Het Land van Chogende, dat by zommige, en wel de meeste Landschryvers, in de Landstreeke van Fergana gezegt word te leggen, welke over den Vliet Jaxartes strekt, schynt in der daet daer van afgescheiden en onderscheiden te zijn.

Oruxena is ook een van de voornaemste Steden van het Over-Oxusche Landschap, en de Hooft-stad eens Landschaps van een zelve name, leggende, volgens Ulugbeigh, onder de parallel van veertig graden en vyf en twintig minuten, Noordelijker als Samarkand, en drie en veertig minuten Oostelijker.

De Landstreeke van Oruxena zelve, is voor het grootste gedeelte bergryk, paelt aen het Koninkryk van Samarkand ten Weste: heeft ten Ooste een gedeelte van Fergana: ten Noorde, een ander gedeelte des zelfs, en de Landstreeke Xashi, die over den Vliet Jaxartes, en tot voorby het Koninkryk van Samarkand strekt: en heeft eindelijk ten Zuide, tot grenspael de Landstreeke van Saganiaen, en meer Westelijker, de Landstreeke van het Stedeken, Kesch genaemt.

De Landstreeke van Oruxena begrypt zeer veele Dorpen: waer van veele zoo groot als Steden zijn: die de meeste Arabische Schryvers daerom Steden noemen. Abulfeda telt in de zelve vier honderd Kastelen.

Markus Varro, en Plinius verhalen, dat, onder gelei van Pompejus, uitgevorscht zy, dat men in zeven dagen uit Indiën, by de Baktrianen, aen den vliet Ikarus, die in den Oxus vloeit, kon komen, en dat uit dien, door de Kaspische Zee, d'Indische Koopwaren in de Vliet Cyrus gevoert konden worden, 't geen niet meer dan vyf dag reizens is, en dat men door de Vliet Phasus, in den Pontus Euxinus kon gebragt worden.

De Vliet Oxus doorklieft, volgens Plinius, de Volken Derkes, en neemt zijn oorspronk van het Meir Oxus.

De Vlieten Ochus en Oxus slepen, uit de bygelege Bergen, afschraepzelen of korlen van Zout.

De Jaxartes en Oxus vloeyen uit de Landstreeken der Sogdianen, door de Woestynen van Scythien, in de Scytische Zee: welke Scythische Zee Mela voor eenen linker boezem van de Kaspische Zee houd: want hy deilt de Kaspische Zee in drie boezems, als in de Hyrkanische, in de Scythische, en in de Kaspische boezem.

De Vliet jaxartes is, volgens den zelven Mela, in zijnen Bron groot: maer de Oxus grooter, door den inval van andere Vlieten: en hebbende eene wyle van het Ooste na het Weste geloopen, kromt hy zich aldereerst na de Volken Dahason, en hebbende zijn loop na 't Noorde gekeert, opent zijn mond tusschen de Volken d'Amardens en Pesikas.

By Harsabrani woonen, ter wederzyde der Oevers van Sihun, de Volken Sulirgiz, geheten, die de meeste Mahometanen zijn.

De Riviere Bin of Bui stort uit het gebergte Sefed en Songamar, en maekt een

[p. 374]

klein Meir. Voort loopende, vermengt haer met meer Riviertjes, en bewatert het omleggende Landschap. Een andere Vliet loopt na Sefed, Samarkand en Buchara.

Tusschen de Rivieren jaxartes en Oxus, vallen in de Kaspische Zee, volgens Ptolemaeus en Curtius, de Rivieren Jastus en Polycimetus.

De Polycimetus is, volgens schryven van Curtius, een Beeke, welke de Oevers, ter wederzyde, tot eene smalle kil maken. Daer na word zy in een hol ontfangen, en onder d'Aerde weg gesleept. Dat zy onder d'Aerde verborgen word, strekt tot bewys het geruisch des loopende waters; dewyl de grond zelf, onder den welken zoo grooten Riviere vloeit, ook een matelijke vocht uitlevert.

De Polycimetus loopt, volgens Ptolemaeus, door een zeer groot bestek des Landschaps der Sogdianen, welke uit wytstrekkende Wildernissen bestaet. Hy beschryst de zelve alzoo, als of zy overal in eene open kil vloeide, en schynt met de Gihun een zelfde Vliet te zijn.

Zeker Ethiopisch Schryver, volgens de vertaling van de Hoog geleerde Heer jobus Ludolfi, in 't Latyn, zegt deze woorden van de Rivier Gihun of Gijon.

‘Sicut Flumen Gijon in diebus Hiemis,’ (Nilum intellexit)

Dat is:

‘Gelijk als de Rivier Gijon te Winter’ tyd (verstaende de Nijl,): waer uit te bezeffen is, dat men oulinks met deze naem ook andere groote Rivieren heeft benoemt.

Van deze Vliet word by Petrus Pays, die onzes erachtens de eerste was, welk den oorspronk van de Nijl in Afrika bezocht, gezegt, dat zy Gehon is geheten, en eene der Rivieren van het Paradys zoude zijn.

Maruta Dibagos, een Armenisch Koopman, die meermalen de Kaspische Zee heeft over gevaren, heeft mondeling aen my bericht, dat de Rivier Oxus, eer zy in gemelte Kaspische Zee stort, door een klein Meir schiet.