Noord en Oost Tartarye

Eenige getal-woorden van de Lamutsche Spraek, dat is, der Volken welke gansch na 't Noorden en Noord-oosten woonen, genaemt Lamuti.

Een,	Omun.
Twee,	Dzur.
Drie,	Ilan.
Vier,	Dagan.
Vyf,	Tongan.
Zes,	Nuigun.
Zeven,	Nadan.
Acht,	Dziabkan.
Negen,	Jigin.
Tien,	Dzian.
Elf,	Omundzian.
Twaelf,	Ilandzian.
Dertien,	Dzurdzian.
Veertien,	Digindzian.
Vyftien,	Dziakondzian.
Zestien,	Nundzian.
Zeventien,	Nodandzian.
Achtien,	Dziabkondzian.
Negentien,	Jigindzian.
Twintig,	Diandzialakan.
Dertig,	Muginadzian.
Veertig,	Teurden of tongandzan dzialakan.
Vyftig,	Digin dzan dzialakan.
Zestig,	Nugun dzian dzialakan.
Zeventig,	Nadan dzian dzialakan.
Tachentig,	Dzabkan dzan dzalakan.
Negentig,	Sogusun jugnan dzan dzalakan.
Honderd,	Niema.
Tien honderd of duizend.	Dzan dzalakan niema.

Lenskogo is een algemeene naem, waer mede alle de gewesten omtrent de Rivier Lena benaemt worden, schoon zy ieder daer en boven hunne byzondere benamingen hebben, waerom de zelve by my gesteld is, zoo wel zeer hoog Noorden, als niet wyt van de Vliet Amur af: hoewel andere zeggen dat twee byzondere gewesten, als beneden aen de Stroom Lena, en benoorden de Amur met de naem van Lenskogo bekent zijn, elk onder byzon dere Gezag-hebbers. De Zee word omtrent deze Rivier mede de Lenskogo Zee genaemt.

Aen de oorspronk van de Vliet Selenga, niet wyt van het Meir Baikal gelegen, in het welke zy ten Zuiden stort, woonen Moegalen, die steeds verhuizen; en om laeg aen zijn mond, Tingoesen, en Utsurtainen, die anders mede Eraten worden genaemt. Tusschen de Vliet Selenga en Amur word gezegt, dat Meiren zijn, die wit water geven als Melk, 't geene zeer gezond is te drinken.

Wilei is een Rivier, anders genaemt Vieljoe, welke niet wyt van de Zee in de Rivier Lena stort. Aen de zyde dezes Riviers, gaet des Winters een vuur op, uit het Land; doch als het Zomer is, dan word deze Landstreeke met water bedekt, 't geene van boven de Lena uit het gebergte komt afzakken, en zelfs ook die plaetze, waer des Winters zich het vuur vertoont, zoo dat men als dan die plaetze niet kan bekennen: wanneer het water afgeloopen is, en het Land droog word, zoo vertoont zich het vuur wederom als voor heen: wanneer men daer eenig hout omtrent legt, zoo verbrand het tot koolen, zonder eenige vlamme, gelijk de aengelegene Volken berichten.

Hooger opgaende, langs deze Rivier Wilei, twee dagen reizens, komt daer van de linker zyde een kleine Riviere invallen, welke zoo zout als Pekel is, komende uit een groote Zout-bron, die aen 't eind op de kant van dit Rivierken opborrelt, en de zelve geheel zout maekt. Daer zet zich mede veel Zout aen de Oevers, 't geene alle Jaren van daer weg gehaelt word: dit Zout is zeer schoon, zoo wit als eenig Sneeuw, verdeeld zich in kleine korrelen, gelijk als gekookt Zout; is zoo scherp, dat, als de Pekel daer van op het vel komt te druipen, het zelve aenstonds door byt, en te zamen doet trekken, als of het van vuur verbrand was, wezende anders in 't eeten zeer smakelijk en gezont.

Vier Stedekens, of liever Vlekken, bezeten by hunne Tzaersche Majesteiten, zijn aen de Rivier Lena gelegen; de geene die

[p. 679]

het meest in ongenade zijn, aen 't Russche Hof derwaerts gezonden worden.

De Volkeren die in 't Oosten en Noorden van deze Vliet woonen, drinken water, en eeten Visch, Wild-werk, Beeren, Elanden, Vogels, en wortels van Boomen.

De Jelets Rivier heeft zijn naem van het Hout, of de Bosschagie daer rondsom, dat Spar of Mast-boomen zijn, is bewesten de Ys-kaep gelegen.

Sereskamen, dat is gezegt Over-klip, is een plaets aen de Ys-kaep, alwaer zy op zijn smalst is; hier worden de Vaertuigen over gehaelt, om in de Amursche Zee gezet te worden.

De Inwoonders die naest aen de Ys-kaep woonen, voeden zich veel met Visch van Zee-robben.

By de Rivieren Anabara en Pesida, niet verre bewesten de Ys-kaep, woonen Volken die nu in stryd tegen malkander leven.

Seregojof, een plaets in de Nabuurschap van de Lena gelegen, heeft zijn naem van den Patriarch Sergius.

Jakutskoy brengt aen hunne Tzaersche Majesteiten veel Schatting op; daer valt veel Zout, aen een plaetsjen genaemt Solvarat, in wiens Buurschap een Klooster legt, genaemtSpaes.

In Irkutskoy is 't des Zomers zeer heet, en des Winters zeer kout,^* de klok slaet des Winters zeven uuren des daegs; doch een oog-getuigen meint dat daer niet boven de vier uuren recht dag is; zoo dat de Zon boven den zicht-einden komt, wezende geduurende de drie overige uuren, schemering: in de Stad of het Kasteel is de Gezaghebbers Huis, ook de geweer Kamer en 't Raed-huis; de wacht houd men in 't Slot, maer de Zoldaten woonen buiten; te weder zyde is een Sloboda, of Voor-stad; hier zijn omtrent vier honderd en vyftig Huizen, zoo der Burgers, Zoldaten, Goud-smeden, Kleer-makers, als alderhande Hand-werkers: daer is een Kerk in de Stad, doch buiten in de Voor-stad vier Kerken; acht honderd Zoldaten zoude daer veeltyds in bezetting zijn; van hier worden zy verdeelt en verzonden in andere kleine plaetzen; men draegt daer Sinesche, Moegaelsche en Russche dragt of kleeding, doch als men ter Kerke gaet, alles op 't Rusch. Het Slot heeft vyf Toorens van hout, die zeer hoog zijn, met dubbelde wanden om Aerde in te smyten, maer zijn niet gevult: de Schietgaten zijn onder tot Geschut, en boven tot Hand-geweer: daer rondsom te Veldewaert vind men veel schoone kruiden; als Meiraen, Tym, Zalie, Pinpernel; ook Zoet-hout, en Rhabarber, zoo als zeker Siberischs balling, die zich lange tyd aldaer op had gehouden, my gezegt heeft, op zijn te rug komst, wezende zeer gevallig van daer gekomen, dat hy die zelve dikmael heeft ontgraven en in de lucht gedroogt; een byzondere aert aldaer word genaemt Kapoetsietoy, dat is, Hoef-kruid, om dat de bladen na een Paerdehoef gelijken; het ander is genaemt Serennovoy, dat is zoo veel gezegt als Steel-kruid, om dat zy lange steelen, en lankwerpige bladen heeft; deze is zoo goed niet als de eerste, en zijn wortels spichtiger.

Kaminke, niet ver van Irkutskoy, is zeer vast, van hout, 't is een klein plaetsje, twintig of dertig Zoldaten bewaren deze Vesting of dit Stedeken, onder legt Geschut, en boven zijn Schiet-gaten: Balaganskoy, een plaetsje aldaer naby, is mede van hout, dit is een Sterkte, en hier is een wacht tot ontzag. Het Dier Gemse of Kabardien, dat de Muskus heeft, vind men hier veel; het Muskus groeit in de Navel, en is goed in de bronstyd; de Inlanders alhier moeten de Zabels opbrenggen, en van honderd tien stuks betalen, doch de Russen betalen van de waerde van de Zabels, maer datze in de kleederen hebben gevoedert, is vry: de Zabel-vangers worden uitgereed op de vangst, zy gaen als 't Sneeuw week word, dat is, zeven weeken voor Paesch, dan is aldaer de Zabel in zijn haair: een van deze Jagers onthoud zich in 't Bosch, daer men een Stoof of Schuur maekt om spys te kooken, zich te warmen, en te vernachten, tien Man ongevaer, gaen te gelijk met een weg-wyzer, die vooraen gaet op de vangst; Oesin is de spys en voorraed genaemt, die men hun mede geeft: zy worden zomtyds van 't wild Gedierte verslonden, en vangen alderhande Wild, wat hun voorkomt, en zy konnen magtig worden.

Kahira of Katura is een Landstreek omtrent de Rivier Lena, 't geen ik in de Kaerten niet heb aengewezen, om dat de rechte plaets my tot noch toe is onbekent.

Siwera is een Klooster op 't vaste Land, niet verre van de Lena gelegen.

In de mond van de Rivier Lena leggen drie Eilanden.

Op de Rivier Lena word zeer veel Steur gevangen. Het is weinig tyd geleden, dat van daer eenige Russchen afgevaren zijn,

* Men believe te verstaen dat in die Landen de uuren des daegs en des nachts afzonderlijk zyn, zoo dat na een uur dag de klok een slaet, en na een uur nachts, de klok mede een slaet. Offanassi of Athanasius Bouton, duits, omgedoopte, een oud deftig Man, die omtrent vyftig Jaer in Siberien had geweest, was voor acht Jaer Gezaghebber tot Irkutskoy.

[p. 680]

te Zeewaert in, om van daer Nova Semla te ontdekken, en Eilanden bewesten en benoorden op te doen, in gedachten van tot Petzora of Archangel hunne reis te eindigen: deze zijn bevallen van de koude, en aengekomen op Nova Semla, daer zy genootzaekt zijn geweest te overwinteren: vier alleen zijn by leven gebleven, welke zich met Beeren-vleesch hadden gevoed: d'overige, welke, behalven het groot ongemak dat zy leden, deze, hen onreine Spys hadden geweigert te eeten, zijn gestorven.

Cogalin is een Vliet, gelegen aen hooge steene Bergen, niet wyt van de oorspronk der Rivier Lena.

De Rivier Colima is vyf dagen reizens van de Rivier Lena afgelegen, die by zommige, doch misverstandelijk, bykans zoo groot als de Oby word geacht. In dit gewest en zijn geene groote Steden, behalven de Stad Jakutskoy, daer de Bevelhebber woont: de andere plaetzen zijn als Dorpen.

De Jakuti die omtrent de Stad Jakutskoy woonen, en aen de Rivier Amga, hebben een byzondere dragt, hare boven rokken zijn van veelderhande Bont-werk te zamen genaeit, de randen zijn rondsom uitgenaeit, wel een handbreet, als een kant, van Sneeuw-wit Rhee-haair, open van de zyde, na achter toe, zy hebben lang haair, dragen geen hembden; zy gelooven een God in den Hemel te zijn, die hun Leven, Spys, en Kinderen geeft; onderhouden in 't Voor-jaer zeker Feest, als wanneer zy groote vuuren aen leggen, en die met Brandewyn van Melk begieten, drinkende zelve die dan niet, en zulks tegen 't Oosten; haer Spraek zwymt na die der Mahometanen, welke by Tobol woonen, en oorspronk uit Bucharen Land hebben, houden de veelheit der Vrouwen; hun meeste Jacht is op Herten, die zy mede weten te temmen, en gebruiken, om daer op te ryden, het is een eerlijk en dapper Volk, lieve de waerheit, willen echter streng gehouden worden, als wanneer zy zeer gehoorzaem zijn; de zommige zeggen, dat, als een aenzienlijk perzoon onder hen sterft, dat dan iemand van de Nabestaende, te gelijk met den dooden word begraven, waer van echter geen zeker naricht hebbe: men wil dat deze Menschen uit Moegalen en Kalmakken Land, door kryg verdreven, zich hier hebben neder gezet: het is byzonder, dat zy van Mahometaensche afkomst zijnde, niets van die Wet schynen over gehouden te hebben, als de enkele erkentenis van God.

De Jakutsche Volken dragen tot haer geweer, mede halve Pieken, kujaki genaemt.

De Stad Jakutskoy is een vry groote en ryke Stad.

De Volkeren Jakuti, die van aengezicht bykans gelijk de Kalmakken zijn, scheeren hun haair af: zijn Afgodisch; doch beter gezedent als de aenliggende Westersche Heidenen. Hebben Paerden, en andere Beesten, die hun van buiten zijn toegebragt. Maken ook Brood van toegebragt Meel. De Rykste onder hen is de Kniazik, of Vorst: draegt een schoone Szuba of Kleed, met Zabels gevoederd, en het geene dat voor aen tot verçierzel staet, is van een Honden-huit; want zy achten den Hond meer als den Zabel, om dat hy den Zabel vangt.

Op de boven gemelte Vliet, na de weg van Kaep Tabin, en Ys-kaep, reist men om de Walrusch-tanden aen Zee te vergaderen, en ook Walvisch-beenen, die daer langs strand worden gevonden en gevangen. Hier steken Klippen uitermaten verre in Zee.

Het water in 't Meir Baikal is zoo klaer, dat men vyf of zes vadem diep zien kan. Het is omringt van zeer hooge Klippen en Gebergten, waer op des Winters en des Zomers altoos Sneeuw legt. Als het goed weer is, kan in een dag dit Meir overgevaren worden; doch by tegenwind, heeft men 'er drie, vier, en meer noodig.

Het Meir Baikal is volgens bericht van eenige oog-getuigen, zes Russche myl, ieder tot vyf wurst breet by Udinskoy; men kan daer by goet weer, de hooge Bergen schemerende overzien, maer het is breder Oost op, veel wyder; en alderhande Visch vind men daer, ook Robben; daer zijn plaetzen waer men geen grond kan vinden met drie of vier honderd vadem touw; daer word gezegt dat 'er te midden, Oostelijk op, een draey-kolk is, altoos de bywoonende Heidenen derven daer niet komen; des Winters als zy 'er overgaen, legt altoos iemand met het oor op 't Ys, wezende een plaets daer 't niet toe vriest: hier door komt zomtyds de Wind, en doet het Ys elders op barsten, als wanneer het ryst in de Lucht om hoog, en valt dan neder, bevriezende weder kort daer na toe; zy spreiden dan zich van een om niet in 't water te zakken; doch onwetende blyven 'er veel, en verdrinken.

Het hoog gebergte rondsom het Meir Baikal, wazemt by daeg zoo zeer uit, dat het des Morgens en des Avonds, een rook schynt te zijn; deze Bergen haer toppen zijn veel ontoegankelijk, hoe wel met Boomen bezet.

Men vangt veel Steur in 't Meir Baikal

[p. 681]

wordende het Poede Steur-vet voor zeven stuivers verkoft.

Het water in Baikal is ongelooflijk koud, de grond en oevers zijn steen en steenachtig.

Niet wyt van het Meir Baikal, word een Edelen steen gevonden, die zeer schoon groen van verw is, en geslepen zijnde, een goede glans heeft, doch en is niet al te hart; ik hebbe proeven daer van onder my, en eenige stukskens doen slypen, en daer wapens op snyden, waer toe zy zeer bequaem is, als ook om in ringen te dragen, ter pronk: by de naest aen gelegen Volken word zy Jasma genaemt, welk woord in klank met den steen Nefritîcus, anders Jaspis, bykans over een schynt te komen, en de zelve te zijn, hellende zy meest na den Jaspis, weekheits halve, doch het is eigentlijk, zoo my toeschynt, Malchie of Turkois-moeder, daer zomtyds goede Turkoisen in gevonden worden.

Onder het groot getal Rivieren, die honderd en zeventig worden getelt, dat in het Meir Baikal stort, vind men omtrent zestig, zoo groote als middelmatige, de overige zijn zeer klein, en dit volgens bericht van zeker perzoon, welke twintig Jaren dat Meir heeft bevaren, en rondsom bezocht, uit wiens mond dit word aengetekent.

Zoo als mede gezegt word, dat men by stil weder in een dag of anderhalf, ten hoogden twee, het over varen kan, maer in de lengte zoude men daer toe noodig hebben, zes of acht dagen: het is beoosten het breetst, en aldaer over te roeyen, zoude drie dagen noodig zijn.

Ribne is een kleine sterkte, bezuiden het Meir Baikal, aen de Vliet Selenga gelegen, alwaer in het Jaer zestien honderd vyf en tachentig, hunne Tzaersche Majesteiten Gezant, die na de Sinesche Grenzen gezonden was, tot een Vredehandel zich opgehouden heeft, een geruimen tyd.

Rondsom het Meir Baikal, woonen Volkeren van veelderhande geslachte; en aert, waer onder eenige, die zich het Gezag van den Vorst Atsaroitsain, en andere Moegaelsche Princen hebben ontrokken, en hunne oude Landstreken verlaten, weigerende aldaer de Schatting te betalen, die nu aen hunne Tzaersche Majesteiten Bevelhebbers in de sterkten Selenginskoy, Nertsinskoy, Ilimskoy, en in andere plaetzen daer omtrent, vrywillig word opgebragt.

Het Meir Baikal, of Bakalone, word anderzins mede Bankal, of Bakaeske genaemt; men kan daer niet wel over varen, zonder Lootzen, alzoo daer klippen en droogten in zijn.

Baikalotskoy, anders Alchon of Olchon; is een Eiland in het Meir Baikal, daer Bratsche en Tungoesche Inwoonders op woonen, en buiten dit zijn aldaer geen Eilanden van naem, of die opmerking waerdig zijn.

Hunne Tzaersche Majesteiten Gezant, die in den Jare zestien honderd vyf, zes, en zeven en tachentig, op de Vrede-handeling na de Sinesche Grenzen is geweest, heeft overwintert benoorden het Baikalsche Meir, aen zeker Rivier; zijn gevolg bestond uit drie honderd Man; behalven vyf duizend krygs-knechten, zoo als aen den Katoegta wierd verstendigt^*, en als die het vragen, waerom den Gezant zoo sterk wierd begeleit, en of het was om de Kitaische of Sinesche kryg te stillen, wierd hem geantwoord dat het de wyze was by de Europiaensche Christen Vorsten, hunne Gezanten een sterk geleide mede te geven.

Het is de wyke ten Hove van dezen Katoegta, dat als 'er Afgezanten, of uit verre Landen gezondene perzoonen ten zijnen Hove verschynen, dat hy die doet verblyven, of vertrekken, na zijn welgevallen, hen zulks op zijn behagen bevelende, zonder het welk niemand van daer mag, of kan verreizen; die by hem komen met goede tydingen, beschenkt hy milder, als anderen, zoo als hy aen een Afgezondene van hunne Tzaersche Majesteiten, Wasili genaemt, een geheele stapel Damast schonk, om dat hy van den volmagtigden Gezant met goede tydinge van vredelieventheit was gezonden.

* Hoe wel in der waerheit zo sterk niet zyn geweest.