Noord en Oost Tartarye
(1705)–Nicolaas Witsen– AuteursrechtvrijVolgt een kort verhael,
| |
[pagina *102]
| |
[pagina 957]
| |
legentheit ons aenleiding heeft gegeven, om misstellingen der Ouden te verbeteren, zoo zullen na ons waerschynlijk andere gevonden worden, die, het geene dat wy hebben ontworpen, tot hooger top van volmaektheit zullen brengen. Anaximander Milesius, Leerling van Thales, volgens schryven van Agathemer, die eerder als Strabo leefde, was de eerste, welke de Aerdbodem op een Kaerte deede afmalen. Na hem heeft Hecateus, mede van Mileten geboortig, een Man, welke zeer doorreist was, dat werk zoo gehandeld, dat ieder daer over was verwonderd. Hellanicus van Lesbos oeffende na hem deze wetenschap. Hier na deede zich op Damastes Citticensis, en bragt in Schrift een langs-strandsche Schipvaert. Daer op hebben Democritus, Eudoxus, en anderen, omzeilingen der Aerde beschreven. De Ouden dan, gevoelden, dat de bewoonbare Waereld een ronde plaets was, waer van Grieken het middelste Landschap, en Delphos het middelste stip, welke zy de Navel des Waerelds noemden: doch Democritus was de eerste, die voor gaf de Waereld langachtig te zijn, en wel anderhalf mael zoo lang als breet; maer Eudoxus zeide, dat hy effen eens zoo lang als breet was. Eratosthenes weder dreef, dat hy meer als eens zoo lang was als breet. Crates zeide, dat hy een halve kring gelijk was. Hipparchus gevoelde, dat de Waereld de gestalte van een Ruit hadde. Andere, dat hy geleek aen de staert van eenig Beest. Posidonius Stoicus gevoelde, dat de Aerde breetst uitgestrekt was van 't Noorden na het Zuiden, en het enger gedeelte Oostelijk en Westelijk te leggen. Dicaearchus laestelijk dryft, de Aerde gelegen te zijn op een streep, gaende van de Berg Atlas, of de Zuilen van Hercules, door Sardinie, Sicilie, Jonia, Caria, Lycia, Pamphylia, Cilicia, de Berg Taurus, tot aen het gebergte Imaus, en niet verder. Ga naar margenoot+De Stad Sera, en het Landschap waer in de zelve legt, met haer andere Steden, zijn by PtholomaeusGa naar voetnoot* geplaetst benoorden Sina; het gewest daer men hedendaegs bevind de groote Muur van Sina gestrekt te leggen: en van geen Volkeren Seres, Stad Sera, of Landschap Serica, weet. Het kan zijn, en is waerschynlijk, dat de Noorder Sinezen oulinks met de naem van Seres bekent zijn geweest. Wat meer beoosten lag, was den ouden onbekent; alleen zegt Ptholomaeus daer van, dat wyders veele Moerasschen waren, daer zeer zwaer Riet wiesch: en is aenmerkelijk, dat heden omtrent de uitgang van de Vliet Amur, aen de stranden, geweldig groot, en zeer veel Riet, als ook in de binne-wateren, word gevonden, zoo dat zulks den Schippers in 't varen hinderlijk is. De Zee, zegt hy, by het Land der Seres, is bykans onvaerbaer, wezende geen wonder, dat in die tyden de Zee aldaer niet wel te bevaren was, alzoo, zelf heden, nu de Zee - vaert in hooger top gestegen is, de Landen Korea, en het Noorden van Sina, niet wel te bevaren zijn, wegens veelvuldige stormen, die aldaer dikmael voorvallen, en onbekentheit der Klippen, en gronden. In het Landschap der Seres, wierd gezegt een gebergte te zijn, Ottorocoras genaemt, 't geene nu niet word gevonden, of het moeste de Bergen by het Landschap Hokien, in Sina, zijn. Daer was ook een Vliet en Meir van de zelve naem, weinig meer bewesten. De Seres, volgens gevoelen der Ouden, wierden met Bergen omringt, genaemt Annibi; zijnde waer, dat in het Noorden der Sinesche Grenzen noch heden geweldig hooge Bergen zijn te zien, en word de naem van Σινων in 't Grieks, by Ptholomaeus gevonden, 't geen veele voorGa naar margenoot+ Sina nemen, schoon het schynt, men te dier tyd, des Ryks Sina, voor 't meest onkundig is geweest; altoos het en is alzoo niet, als zederd een korte tyd, en wel by Uitlanders benaemt. Alleen word gezegt, dat het opgemelte Ryk lag beoosten de Ganges, stootende Noordelijk aen de Seres, hebbende tot hunne Gebuuren de Volken Ichthyophagi, en Aspithrae, Cudutae, Acadrae, en Ambastae. Het Zuider gedeelte van Sina was met de naem van Mangi oulinks bekent, zooGa naar margenoot+ dat het Landschap Sina, of Σινων tusschen Mangi en Serica gelegen zoude hebben. Het is geen wonder, dat de namen in deze gewesten zedert een reeks van zoo veel Eeuwen verduistert zijn; want behalven dat aldaer veelvuldige verwoestingen voorgevallen zijn, zoo is 't noch heden de wyze in Sina, Kalmakkia, en Moegalia, dat, by verandering van Heer, Ryk, Steden, en Horden, hunne namen verwisselen: en worden wyders van Ptholomaeus de meeste Volken, omtrent de Seres gelegen, Tacoraei, Semanthini, en Spiorae geheten. | |
[pagina 958]
| |
Rhabbanaei was een Volk, dat onder de Seres behoorde, doch vry Noordelijk gelegen. Tusschen de Kaspische en Zwarte Zee, zijn by Ptholomaeus het oude Colchis geplaetst, beneffens de Landen Iberia, en Albania, gelijk zulks in de oude Kaerten, daer van zijnde, met aenwyzinge der Steden, en Rivieren, zoo als men toen meende dat zy gelegen zijn geweest, is te zien, wes hier daer van zwyge. Volgens zijn zeggen, woonden, bezuiden en beoosten de Rivier Oxus, de Volkeren Sacen, en Sogdianen. Daer was ook het Landschap Margiana. Benoorden het gebergte Imaus, was de geheele Waereld ter tyd van PtholomaeusGa naar margenoot+ noch als onbekent: alleen wist men, dat van dit Scythische gebergte Imaus, Noordwaerts, zich Bergen heen strekte: en is waer, dat hedendaegs van het Meir Baikal, Noord-oostwaerts, tot in de Zee, hoog gebergte zich is uitstrekkende. De Ouden, zoo men uit hunne geschriften kan bespeuren, hebben gesteld, dat 'er op den Tanais Volken woonden, daer ze dicht aen de Wolga, of Volga sloot, geheten Alani, en Jaxamatae. Een Landschap buiten de Tanais gelegen, was het Sarmatische Asia genaemt. Noch hielden zich daer omtrent op, de Volken Ozyli, Tanaitae, Rosolani, Ochlones, en Idrae genaemt. Ga naar margenoot+Men hield, aldaer te zijn Caesars Altaer: ook aen de oorspronk van de Tanais, dat van Alexander de Groote: en kan het waer zijn, hoe wel heden aldaer geen overblyfzelen van te vinden, dat de ze Helden Altaren te dier plaetze gesticht hebben gehad, om de Goden te danken, dat zy dus verre hunne Baniere gericht hadden, en zegen bevochten. Volkeren, van ouds benoorden Tangut woonachtig, droegen de namen van Cylindrina, Byltae, Daetichae, Daradrae, Lambatae, en Suastenae, namen, waer van de byzondere plaetzen heden, met noch zeer veel anderen, zijn vergeten, en onbekent, zoo ter oorzaek dat de zelve zijn veranderd, als dat de Volkeren zijn uitgebluscht, en verdelgt. Te midden in het gebergte Imaus, van waer niet verre een hoogen steenen Tooren was, zegt men, dat een Stad stond, daer de Koop-luiden, welke na de Seres reisden, uitrustede, en pleisterden. Meer Noordwaerts, op de zelve lengte, hielden zich de Volken Ascatancae, en Amarei, alle Menschen, die zonder Huizen, en, volgens de oude Schryvers, in Bosschen en Spelonken woonden. Beoosten de Rivier Rha, of Volga, aen den Oever van de Kaspische Zee, zegt men, gewoont te hebben de Volken Aorsi, Ariaci, Namastae; en daer meer benoorden Norosbes, Tybiacae, en veel andereGa naar margenoot+ meer: en is waerschynlijk, dat alle deze Volken, Kalmaksche, Moegaelsche, en Tartersche Horden zijn geweest. Aen de Volga-stroom, vind men in de oude Kaerten twee armen, of oorspronken, de eene bewesten, en de andere beoosten gelegen; alwaer gesteld wierden de Hyperboreische Bergen. Aen welke oorspronken, Volken zich ophielden, geheten Hippophagi. Te midden tusschen deze twee armen in, vond men de Volken Modotae, Zacatae, Sali, Chenides, en weinig lager na de Kaspische Zee toe, Vassei, Pthirophagi, en Sapotreni. Tusschen de zelve en de Tanais, was de woonplaets der Amazonen, en der Volkeren Ornei, Tusci, Agoritae, Sachani, Materi, Psessi en Perlerbidi, welke zeer groot in getal waren. Volgens gemelte Kaerten, was aldaer het Landschap van Mitridates. De Rivieren, die tusschen Astrakan en Persien in de Kaspische Zee uitstorten, wierden geheel anders als heden genaemt, en vertoont, zoo als men bevind dat ze heden niet en zijn. Op de Kaspische Zee vind men in opgemelte Kaerten een Eiland, genaemt Talca, en een ander, genaemt Helades, en een derde Ralia, die heden aldaer, en op die plaetze, niet worden gevonden. Aen de mond van de Rivier Jaik, woonden Volkeren, volgens gevoelen veel 'er oude Schryvers, genaemt Trimni, en Coraxi. De eerste Rivier beoosten de Jaik, in 't Kaspische Meir uitstortende, wierd geheten Daix, en de Volkeren, aen des zelf uitgang gelegen, Orgarsi, en die weinig hooger Noordwaerts Asiotae, gelijk het Landschap tusschen de Volga, en deze laetst genoemde Rivier, Canodipsa was genaemt. Meer Noordwaerts, boven de Rivier Jaik, of Rimnicus, wierden de Inwoonders Thiabiacae geheten, en die wat meer Oostwaerts lagen, Machategi. Het gebergte, heden genaemt Olotief, droeg van ouds de naem van Morossus, en Norobes. Meerder Noord op, alwaer heden de Volkeren van Dorbetsia zwerven, dat een aert van Kalmakken zijn, vind men, dat van ouds, zoo de Schryvers waerheit zeggen, de Volken woonden, toen geheten Machategi, Samnitae, Mologeni, Paniardi, Seccani, Alanischitae, en Snobeni, boven welke, Noordwaerts, het Land onbekent was. Het gebergte, ter plaetze waer omtrent men heden het Altinsche gebied ziet | |
[pagina 959]
| |
gestelt, wierd genaemt Messei, en Sibbii, en het Volk aldaer, Alanorsi. De Galathophagi, Sasones, en Amareischitae, als ook de Astatantae, wierden geplaetst, waer men heden de Moegaelsche Heerschappyen van de Princen Utsurtati en Ablei vind. Meer Zuid-oostwaerts, en daer heden het Volk Mugalcy gevonden word, vind men een Volk Astatantae, en Astatani, in de opgemelte Kaerten der oude Schryvers geplaetst. Aen de Kaspische Zee, weinig meer benoorden als de Rivier Oxus, zeide men, twee Rivieren uit te gaen, genaemt Istaus, en Politiraetus, welke hedendaegs met die benamingen daer niet te zien en zijn. Deze Volkeren zijn die geene, welke van ouds onder een algemeene naem van Scythen berucht zijn geweest, oorspronkelijk van Scytha, Zoon van Hercules, of, volgens eenige Schryvers, gebooren uit de Huisvrouw van Noagh; of mede wil men, dat Magog, Zoon van Japhet, of Prometheus,Ga naar margenoot+ stichter der Scythen, is geweest. Deze Magog, Zoon van Japhet, zoude Tanais gebynaemt zijn geweest, waer van de Rivier zijn naem zoude behouden, om dat hy zich aldaer eerst neder had gezet. Hy was in den beginne met weinig tal Menschen, en hadden die zich by de Vliet Araxes neder gezet; hebbende zich eindelijk uitgestrekt tot aen dees en geene zyde des gebergte Imaus, tot aen den Tanais, het Meotische Meir, en wyders Noorden aen; levende der wyze, gelijk als men noch, ten naesten by, de Inwoonders dier Landstreeken heden zich erhouden ziet. Darius, Konink van Perzen, wierd schandelijk van hen geslagen, en Cyrus met zijn gansch Leger ter neder gemaekt: zy hebben een Leger van Alexander gematst. De Romeinsche wapenen gehoort, maer niet gevoeld. Wisten van geen Huizen: noch bouwden het Land niet. Leefden van de vangst, visschery, vee, en roof: dryvende haer Beesten voor zich, en al den Huisraed op Wagens. Van Wol hadden zy geen kennis; doch dekten zich met vachten van de Beesten. Goud en Zilver was hen onbekent. Horn rekent onder de Scythen, of Tartaren, de Volkeren boven de Zwarte Zee, aen de Caucasus, het Kaspische Meir, langs de Oxus, tot aen de Seres gelegen; ook de Sarmaten; als mede de Volken langs de Tanais, en tot aen de Noord-zee. In 't Jaer drie duizend, drie honderd, en zeventig, na de Schepping des Waerelds, volgens Horn, heeft Indathyrsus, of Madyes, Zoon van Protothya, der Scythen Keizer, door de Kaspische Poort in Meden ingedrongen, en Asia, tot aen Egypten, zich onderdanig gemaekt; waer van te lezen is by Strabo, Diodorus, en Josephus; op welke togt hy twee Steden bouwde, als Bambycen, in Syrien, en Bethsan, in Palestina: stichtende op de zelve tyd de Bactriaensche en Partische Volkeren. Arrianus zegt, dat de Parthen ter tyd van Sesostris, Konink van Egypten, en Jandusus, Konink der Scythen, uit Scythien in Perzen verhuist zijn: en is Partisch op 't Scytisch zoo veel gezegt als Balling, wezende ter boven geroerde tyd, vyftien duizend Parthen of Scythen in Persien komen woonen. Zoo Clearchus by Athenaeus melt, zoude de Scythen zeer wreed en trots geheerscht hebben over de overwonne Volken, waerom zy door een t'zamenzweeringe, uit de Heerschappy in Persien, en elders, zijn gestooten; maer wanneer zulks geschied is, weet men niet te recht; doch het schynt gewis, zulks voor de tyd van Alexander de Groote geschied te wezen. Te dier tyd, als de val van de Scythische Heerschappy gebooren was, wierd den Scythen uit smaet het haair afgeschoren; gelijk noch heden meest alle Scythen, of Tarters, behalven eenige, die lange gevlochten tuiten dragen, het haair afgeschraept word. Het is ruim vyf honderd Jaren geleden, dat door zekeren Christen Arabier, genaemt Aledris, uit Nubie, boven Egypten geboortig, een Geographia, of Land-beschryving, in 't Arabisch is geschreven, die de naem van Nubienser Geographia draegt. In de zelve vind men gewag van Tartaria, en het Landschap Sin of Sina; als mede van een Landschap Balch, en Samarkand, dat Keneh was gebynaemt, daer drie aenzienlijke Steden in lagen, als Tir, Kenef, en Lacsur, die heden (ten minsten met die namen) niet in wezen zijn. In 't Zuiden van Balch lagen de Landschappen Tocharestan, Bachestan, en Namian. Ten Noorden af, zag men de Landschappen Maru, en Churegian. Om van Balch te gaen na Namian, reisde men zes dagen. Van Balch tot Talecan waren weder zes dagen reizens. Van Talecan tot Badhachscian, zeven dagen reizens. Deze Stad Badhachscian was gelegen, volgens gemelte Schryver, aen het Landschap Chennaug, by Indiën. Het Ryk Sin zoude palen aen het Landschap Bagharghar, dicht aen de Orientaelsche Zee; gelijk het Land Tobbat mede aen Sin paeld, volgens zijn zeggen. | |
[pagina 960]
| |
Turchestan, zegt hy, daer de hedendaegsche Turken uit gesprooten zijn, was verdeeld in onderscheidene Volken, als Tobbatenses, Charchirici, Kaimachitae, Hofareni, Torchoscitae, Odhcoscitae, Chofsciacitae, Chalagenses, Olghari, en Bolghari. Deze alle woonden over den Oxus, en niet ver van den Oever der Kaspische Zee, hebbende verscheiden Godsdiensten. By boven gemelte Schryver word mede gewag gemaekt van de Steden en Koningen der Volken Kaimachiten geheten, die de hedendaegsche Kalmakken schynen te zijn, en hare afgelegentheit beschreven. Van zekere Konink der Kaimachiten zegt hy, dat niet ongelijk aen de grootste Vorsten was, in pracht en getal der Onderdanen. Hy bad met zijn Onderdanen het vuur aen. Tusschen zeker plaets Tara, en daer de Konink zijn Hof hield, is een en tachentig dagen reizens, en dat door de Woestynen der Chalachitische Turquestanders. Kaimac heeft gehad, volgens zijn gevoelen, bewesten, de Volken Chazalgitae, en beoosten de Zee der Duisterheit, of de Kaspische Zee, zijn verblyf. In deze Zee, gaet hy voort, zijn bewoonde Eilanden, daer de Koop-luiden wadende, van 't vaste Land na toe gaen, des nachts zy op de Boomen rusten, en hun Vee aen de zelve vast binden. Dit laetste houde ik voor een verdichtzel; doch echter is waer, dat 'er Eilanden in de Kaspische Zee leggen, daer men van 't vaste Land aen kan komen, met door eenige Riet-velden te gaen, die zomtyds dras leggen. Alzoo in het hedendaegsche Kalmakken-land, benoorden en beoosten, of in 't hart van 't Land, gansch geene vaste Steden zijn, zoo is het waerschynlijk, dat de Kalmaksche Koningen, welke gezegt worden in Steden gewoont te hebben, in 't Zuidelijkste gedeelte van Kalmakkia hebben gewoont, daer gezegt word noch overblyfzels van Dorpen en Steden te zijn. Mits dezen Schryver, behalven de genoemde plaetzen, noch gewag maekt van veele Ryken, Landschappen, Steden, Rivieren, en Wateren, der Landen omtrent, of tusschen de Kaspische Zee, en Sin, of Sina gelegen; waer van heden noch kennis, noch geheugenis is: zoo blyft het zeker, dat aldaer wonderlijke veranderingen zijn geschied, Steden en Volken vernietigt, en der overgeblevene namen verandert. By Schildberger, die Tamerlaen in den oorlog gevolgt heeft, leest men, dat 'er drie deelen van Tartarye, of Chataya waren, als Jatzu, Mugal, en Keyat. Met het woord Karakitay word geheel Katay dikmael verstaen, of wel alleen het gewest omtrent Niuche en Niulhan, en het gedeelte van Tartarye, dat by de Sinezen Kin, dat is Gulden-land gezegt, genaemt wierd. Cingis chan, die zich in Tartarye, of Moegalia, met de dekmantel van Godsdienst als Numa Pompilius had opgeworpen, nam de naem van Chan van Chatay, of Tartaryen aen; welk woord Chatay, of Katay, zoo wyd eindelijk genomen is, dat veele Landen, zoo binnen als buiten de Sinesche Muur, daer door verstaen zijn geworden. Het Landschap der Katayers, is gevolgelijk in verscheidene tyden, van verscheidene uitgestrektheit geweest: het heeft zich t'eeniger tyd uitgezet tot aen de Vliet Jaxartes. In andere tyden zijn de Kataysche Landschappen in verscheidene Koninkryken, Prinsdommen, en Horden verdeeld geweest. De Sinezen hebben mede voormaels over hare Muuren gestapt, en tot aen Bengala geheerscht; gelijk in 't Jaer veertien honderd twintig de Konink Kini, Malacca bouwde, en zijne Volk-plantinge op Java overbragt. Daer wierd in Europa gelooft voor anderhalve Eeuw, dat aen, of omtrent de oorspronk van de Rivier de Ganges, zich een Volk onthield, dat alle Dwergen waren. Deze Dwergen, meende men, dat de Peper planteden, en met de Kranen oorlog voerden. Men verdichte als toen mede, dat ter plaetze, omtrent daer men heden de Vliet Jenisea vind, Bosch-menschen woonden, die geen buigingen in hare beenen hadden, en als zy gevallen waren, niet op konden staen. Op de hoogte van vyf en zestig graden, in Tartarye, of Scythia, en aen de Oevers van de Zee, wierde gezegt, dat Christelijke Kerken gesticht zijn geweest: als ook, dat daer veele Jooden gevonden zoude worden, welke overblyfzelen van de tien Stammen zoude wezen; en dat dit Land by de Hebreen Dicla genaemt is, waer van heden niets te vinden is. Zeker Hoogduitsch Land-beschryver, die in het Jaer vyftien honderd twee en twintig zijne Kaerten uitgegeven heeft; zegt, dat de Samojeden aengezichten hebben als Apen, 't geene onwaer te zijn de ondervindinge ons nu heeft geleert. Uit de Reis-beschryving van Vincent | |
[pagina 961]
| |
le Blanc, gedaen in het Jaer vyftien honderd zeven en zestig, enz. ziet men, hoe het Ryk van Bengala, op de Ganges gelegen, voor drie honderd Jaer by den Grooten Cham van Tartarye (ik gisse de Konink van Sina) wierd veroverd, daer na weder vry gemaekt, en zederd door Parthen, of Partanen ingenomen; tot dat eindelijk in zijn tyd door den Grooten Mogol, die een Vorst is uit Tartarye gesprooten, en Heer over geheel Indostan, vermeestert. In het Boek der Waereld-kaerten, van Ortelius, in het Jaer vyftien honderd zeventig, als mede in den Jare vyftien honderd twee en tachentig, uitgegeven, opvolgende de meening van Pomponius Mela, welke onder Keizer Vespasianus had geleeft, ziet men, hoe benoorden, over de Vlieten Oby, en Jenisea, beneffens Nova Zemla, groote Landen zijn gestelt, nu niet te vinden. Het Meir Altin, van ouds het Meir Katay genaemt, word aldaer in een Kaert van Europa veel te Noordelijk gesteld, en by gevolge de Rivier Oby veel te kort gemaekt; want die, door dit Meir is heen schietende: het Meotische Meir veel te groot, en de vaste Noorder Kust, omtrent de Oby, doet men te hoog Noorden op loopen, en hooger, of immers zoo hoog, als Nova Zemla zelve. In een Kaert van Asia, maekt gemelte Schryver aen de Ys-zee twee zeer breede en hoog op loopende Hoofden, of Uithoeken, tot zeventig en tachentig graden Noord op gelegen. Hy noemt het eene de Kaep Tabyn, en het ander het Scytische Hooft. Hy steld buiten Sina de Steden Quinsai, en Cambalu, en maekt een geheel Tartarisch Ryk, 't geene aldus nooit in de Waereld is geweest. In een byzondere Kaert, die ter zelver tyd van Tartarye uitgegeven is, word dat Landschap geheel anders verbeeld, als boven aen is geroert. Ortelius steld de vervoerde Joodsche Stammen, waer uit de Katayers gesprooten zoude zijn, aen het Hooft Tabyn, en noemt het Landschap Tangut, of Thabor, ook Assareth. Hy plaetst aldaer de Danitae en Nephtalitae, tusschen de zeventig en tachentig graden. Een Gezant van de Prins of Konink, in 't Landschap Thabor, dat hy mede Tangut noemt, zoude in 't Jaer vyftien honderd veertig tot Mantua zijn verbrand, om dat een afvalling tot het Joodendom trachte te bevorderen; doch over de plaets van dit Ryk gewisselijk word gedwaeld, alzoo ter plaetze, daer dat aengewezen is, men niet bespeuren kan, dat een Prins, welke het Joodendom aenkleefde, ooit heeft gewoont. En word by Manasse, voornaem Joodsch Schryver, dit gevoelen gragelijk omhelst, die gelooft, dat het verzonnene Ryk Thabor, na den Berg Thabor door de Jooden zoude zijn benaemt; en dat het woord Katay zoude afkomen van de Hebreeuwsche benaming Gauthay, dat is, Gode eer aen doen: waer by zoude komen, dat de Tartaren in wys van leven, en onthouding, met de Jooden eenige overeenkomst zoude hebben; oordeelende daer by, dat de gemelte verloorene tien Stammen, uit en door Tartarye in Amerika waren over gegaen, 't zy te Lande, indien de uiterste Asiatische Uithoeken aen Amerika vast zijn, of wel by oversteking te Water. Hy voegd daer by, dat het woord Tatar, of Totar, op 't Hebreeusch overblyfzel zoude betekenen; en dat Tabin, een Asiatische hoek benoord-oosten, mede van den Berg Thabor, in Palestina, zijn benaming zoude hebben: gelijk hy het woord Horda, dat in Tartarye een verzameling van Menschen is, welke onder Tenten by een woonen, uit de Hebreeuwsche Tael haeld, dat zoo veel als afgang, of uitstooting betekent, gelijk als of de Jooden tot daer toe afgegaen waren. En al hoe wel heden gansch geene Jooden in deze gewesten gevonden worden, zoo kan het echter waerheit zijn, dat de Joodsche Stammen, of een gedeelte van dien, tot in Tartarye, achter de Sinesche Muur, vervoerd zijn geweest, of derwaerts met vrye wil getoogen; en dat opgemelte Schryvers alleen in de byzondere plaetze doolen, voor zoo veel der zelver lengte en breete betreft, en in hunne benamingen, en dat zy nu onder de Heidenen zijn vermengt, en zoo verduistert, waer van met geen zekerheit kan worden gesproken. In een andere Kaert, by aengeroerde Ortelius, van Sina, en een gedeelte van Tartarye, uitgegeven, ziet men buiten de Sinesche Muur, van den oorspronk des Ganges af, tot aen de Zee, omtrent Korea, over de zestig benamingen van Steden of Vastigheden, die aldaer gelijk als op een rey, en achter malkander zouden leggen; waer van men oordeelen kan, alzoo daer zekerlijk zoo veel Steden niet en zijn, want die Volkeren meest omzwerven, en geen vaste wooningen hebben, dat het namen van Tartarische Horden zijn, die ter dier tyd aldaer gelegen hebben; welke benamingen steeds verwisselen, als het Opper-hooft, de Oudste, of Leidsman, komt te sterven of te veranderen. Hy noemt aldaer de Woestyne Lob of Gobe, Dovisival, en Muxentus. | |
[pagina 962]
| |
Het Kaspische Meir doet hy uitstorten in den Scythischen Oceaen. In het Land der Seres steld hy een Uithoek, Tamos geheten, en een Eiland, Chryse, beide heden onbekent. Men vind by hem mede opgetelt alle de Steden en Volken van Paropamisus, en het toen bekent Tartarye, werwaerts de Lezer word gewezen. In het Jaer zestien honderd zes en zestig wierd zeker Schipper uit Holland, Noord-oostwaerts, achter Nova Zemla, op gezonden, om ontdekkingen te doen. Hem wierd van zijne Reders, daer Jooden onder waren, Hebreeuwsche schrift mede gegeven, om zulks den Inwoonderen, die hy mogte ontmoeten, te vertoonen, onder gedachten, dat 'er misschien overblyfzelen van de tien verloorene Stammen te voorschyn zoude komen; doch dies aengaende is niets ontdekt, gelijk de geheele Reis, door het Ys belet, wierd verydeld. In her Jaer zestien honderd acht, zijn by den wytvermaerden Wis-konstenaer Anthonius Maginus van Pavia, Land-kaerten, met hare verklaringen, van Moskovien, en Tartarye, uitgegeven, zoo als men te dier tyd de gelegentheit der plaetzen heeft gemeent te zijn. In de zelve ziet men, dat het Landschap Zagaray, Oostwaerts, tegen de Rivier de Volga aen gelegen is, 't geene echter daer zeer wyt van daen, en aen de andere zyde van de Kaspische Zee was geplaetst. De Stad Astrakan is'er geplaetstaen 't vaste Land, die men nu ziet op een Eiland te leggen. De Stad Cambalu word by hem gebragt op de hoogte van twee en zestig graden, aen zeker Meir, genaemt Kathay, ter plaetze waer omtrent het Meir Altin is gelegen. Dicht aen welk Meir hy noch plaetst de vaste Steden Sossa, Kyray, Teron, en Tumen; ook Klinou, en anderen; alles zeer tegen de hedendaegsche toestant, en na allen schyn mede toen tegen waerheit. In den Jare zestien honderd twaels, is door eenen Isaak Massa, tot Amsterdam uitgegeven zekere Kaert, van het Noorderste Rusch-, Samojeden-, en Tingoesenland, gevolgt, zoo hy zegt, na een ontwerp, dat by zeker Moskoviter was gemaekt. In deze zijn mede merkelijke dwalingen te zien; want voor de Oby, in Zee, vertoont hy maer een eenig Eiland, alwaer meer Eilanden zijn gelegen. De Vliet Zeleneja legt insgelijks niet zoo het behoord; als mede niet de Rivier Pyr, welke hy in de Oby doet uitstorten, daer zy waerlijk in Zee komt te vallen. Het is niet weinig te verwonderen, dat'er zoo veele misgrepen gevonden worden in een Kaert van Moskovien, en een gedeelte van Tartarye, uitgegeven in 't Jaer zestien honderd veertien, na een afschrift van die, welke door bevel van Foedor, Zoon van Tzaer Boris, was ter neder gesteld, want in de zelve het Meir Kithaika, of Kathay, dat Altin is, zeer qualijk word geplaetst; en zijn wyders de Rivieren geheel misstelt, en de Landschappen en Steden qualijk geschikt, zoo als aen de zelve, in overlegging by de mijne, is te zien. In 't Jaer zestien honderd vyftien is by Philippus Cluverius, beneffens zijn Beschryvinge van Oud Duitschland, een Kaert uitgegeven van het oude Scythien, en Tartarye, involgende de gevoelens der Ouden. Hy vertoond een Spruit, uit het Kaspische Meir tot in de Ys-zee stortende, welke echter zoo hoog Noorde niet en word geplaetst, als wel in waerheit is gelegen. De Tanais doet hy een loop nemen Noord op, en schier tot aen de Ys-zee, springende uit het Riphaeische gebergte, 't geene hy bykans aen de Ys-zee brengt, daer in de waerheit deze Vliet uit een klein Meir daeld, of Poel, gelegen in een geheel ander gewest. In de gewesten omtrent de oorspronk des Riviers Tanais, en Noorden op, tot aen de Ys-zee, poogde hy te betoogen uit Plinius, en andere oude Schryvers, dat de Volkeren Sarmaten geheten, woonachtig zijn geweest, en weinig meer als met enkele naem bekent. De Ys-zee, zegt hy, was met de naem van Sarmatische Zee benoemt; waer in gezegt wierd, Eilanden te leggen, daer op de Volkeren Oonae, Hippopodes, en Panotii woonden, die Cluverius Nova Zemla, en andere Poolwaerts gelegen Eilanden meent te zijn, 't geene niet wezen kan, alzoo die gewesten van Menschen ontbloot, en onwoonbaer zijn. Hy volgt wyders in de aftekeninge van Tartarye de gemeene dwalinge, en misstelling der benamingen van plaetzen, en doet de Kust beoosten de Oby, en na Korea toe, te zeer Zuiden af loopen, plaetzende mede het Riviertjen Tartar te hoog Noordelijk. Uit Strabo zegt hy, dat de oudeGa naar margenoot+ Grieksche Schryvers alle de Noorder Volken noemden Scythen, en Celtoscythen. Deze zeer vermaerde Schryver Cluverius, heeft mede een Land-kaert in 't licht gegeven van Rusland; in het welke merkelijke dwalingen zijn te zien. Hy steld de Rivier Jaik, dien hy Tobol noemt, | |
[pagina 963]
| |
zoo groot, dat zy uit het Kaspische Meir tot in de Oby, en vervolgens tot in den Oceaen schiet; en wyders maeld hy de loop des Riviers Oby geheel anders af, als zy in waerheit is; en brengt een groot Eiland in de Scytische Zee, op de mond van de Oby, 't geene aldaer niet word gevonden. De Land-beschryver Golnitz verdeeld Tartaryen in vyf gewesten: als 1. In het woest Tartaryen, 't geene weder onderscheiden is in Horden, of Legers, en by een komsten, te weten, Zavolhia, Casane, Nagaja, Tumen, Schibanska, Cosaka, Astrakan, en Baskirda, welke alle, behalven Tumen, onderhoorig zoude zijn aen hunne Tzaersche Majesteiten. 2. Tartarye, Zagatay genaemt, waer in men Samarkanda ontmoet, Vaderland van TamirlaenGa naar margenoot*; ook de Steden Sahasba, en Bichend, waer toe noch komen de Cirkassche Volkeren. 3. Turchestan, waer in de Steden Taskent, Cotam, Caskar, en Jarkem leggen. 4. Het Ryk Kathay; 't geen onder den Grooten Cham staet, waer van de Hooft-stad is Cambalu, daeg veel Zyde valt, zoo dat 'er alle daeg wel duizend wagens met Zyde te koop staen, volgens zeggen van gemelte Schryver; 't geen een louter verdichtzel is, alzoo Cambalu in Sina is gelegen, en voor de Noorder Hooft-stadGa naar margenoot+ bekent. De Landschappen daer van zijn, na zijn oordeel, Tangut, waer voor duizend Jaer de Druk-konst gevonden zoude wezen; Camul, Engimul, Carazan, daer niet de Wyven, maer de Mannen de kraem uithouden, twee en veertig dagen lang, met te bedde te leggen; Cajudu, Thebet, daer Korael voor Munt gebruikt word; Tenduc, dat het rechte Paep Jans Land (na zijn gevoelen) is. 5. Oud Tartarye, daer de Landschappen Ung en Mongul zijn, van ouds Gog en Magog genaemt. In zijn inleidinge tot de Land-beschryvinge zegt hy, dat in Scythia, binnen het gebergte Imaus, Volkeren van ouds woonde, Sassones geheten, en Sacacae, dat een groot Volk was, heden Turchestan, of Tagalistan genaemt, niet wyt van Indiën gelegen. De aenzienlijkste Rivieren in Tartarye zegt hy te zijn de Oby, en Paropamisus, waer aen de Stad Camul legt, uitstortende in de Noorder Zee. Het Noorder gedeelte van 't gebergte Imaus, word by hem Alkai genaemt, 't geene misschien het kleine, nu verstoorde Ryk Altin zal zijn. Het Landschap Sogdiana, gevoeld hy, gelegen te zijn by de rechter zyde van den Oxus, aen 't Sogdische gebergte; welk Landschap wel eer onder 't Persische gebied stond, en heden, zoo hy wil, Ocrage is genaemt. Tartarye, dryft hy, heeft zijn naem van de Vliet Tattar, die, uit het Moegaelsche Land schietende, in de Noorder Ys-zee zoude storten. Het Landschap Tumen, zegt hy, staet onder den Grooten Cham van Tartarye, Volkeren om de Noord woonende, Mercriti, Molgomsay, Badai, en Samojedi genaemt, bidden de Zon en rood Laken (zegt hy) aen. Aen de Oby legt een vermaerde Koop-stad, Grustina genaemt, die heden alzoo niet te vinden is. Mercator de Zoon, heeft zelfs grovelijks op 't Jaer zestien honderd acht en dertig gedwaelt, in zijne Kaerte van de Kaspische Zee, Moskovien, en 't meest Westelijkste gedeelte van Tartarye; 't geen kan blyken, byzonder in de gelegentheit des Vliets Oby, aen wiens Oever hy de Afgodinne Zolotaja Baba, of Slata Baba, dat is Goud oud Wyf gezegt, steld; als mede by de plaetzing van de Stad Astrakan, het gebergte Camenoi-pojas, of Pojas-Semino, dat hy tegen over Waigats plaetst, daer het zelve waerlijk te midden in 't Land is gelegen: en aen veel meer andere Landschappen, Rivieren, Steden, en Plaetzen, die hy misverstandelijk vertoont; want de zelve of niet alzoo gevonden worden, of geheel niet en zijn. 't Geene Mercator van de Eilanden der Satyrs, in zijn Kaert van Tartarye verbeeld, en van de Magneet-pool, zijn loutere verdichtzels; gelijk mede het Keizerryk van den Grooten Cham, en de Stad Cambalu, in deze Kaerten benoorden de Groote Muur vertoont, daer nu niet te vinden is. Dezen Mercator, Vader en Zoon, ik echter van hun eer niet beroove, alzoo zy veel lof en roem waerdig zijn, over't nooit volprezen werk, dat zy in de Land-beschryvinge hebben uitgewrocht, en na de kennis, die toen in de Waereld was, volmaektelijk volbragt; zijnde de kennis der Landen en Zeen een wetenschap, welke door tyd, en lange ondervindinge, na moet worden gespeurt, en in volmaekter top gebragt. In 't zelve Jaer zestien honderd acht en dertig was by Merian, tot Frankfurt, een Kaert, en Beschryvinge van Tartarye uitgegeven; edoch dat die verre van de waerheit is afwykende, kan aen de zelve worden gezien. Philippus Brietius, Jezuit tot Abbeville, heeft in 't Jaer zestien honderd acht en veertig een Land-beschryving in 't licht gebragt, by de welke hy zegt, dat de Tartarische Zee, die hy mede de Zee van Tabin noemt, met de aenleggende Landen, geheel en al onbekent zijn. | |
[pagina 964]
| |
Een Kaert is in 't Jaer zestien honderd vier en vyftig by Sanson, de Vader, uitgegeven, van Tartarye, waer in hy steld een Destroit de Jesso, of engte en doorvaert, langs de Oostersche Kust van Asia, dat is, van de Kaep Tabin af, langs de vaste Kust, tot aen Sina toe strekkende. Hy schynt het Land Jesso aen de overzyde, en vervolgens aen Amerika vast te maken. Korea steld hy in de zelve als een Eiland, en laet het Land der Tingoesen hoog Noorden, tot drie en zeventig graden, oploopen. Tusschen het zelve Land, en de Kaep Tabin, dat aen de Straet Jesso, en tegen over et vaste Land van Jesso legt, laet hy de Kusten tot drie en vier en zestig graden bezuiden inschieten: doch Sanson, de Zoon, naderhand, na het schynt, van deze Straet Jesso, door de ontdekkinge der Hollanders uit Oost-Indiën, beter onderricht zijnde, heeft zulks verandert. By de Kaerten van Tartarye, welke op 't Jaer zestien honderd drie en zestig in de Atlas worden vertoont, ziet men een Ryk van den Grooten Cham, dat alzoo in de Waereld niet en is, of was. In 't Jaer zestien honderd zeven en zestig, is by den wytberoemden Jezuit, Athanasius Kircherus, uitgegeven een Boek, genaemt het verlichte Sina, waer by gevoegt is een Kaert, die vertoont de meest bekende Reizen, of Reis-streken, welke uit Europa te Lande tot in Sina zijn gedaen; waer onder mede een togt, welke by Moskoviten voor eenige Jaren derwaerts is volbragt, waer aen is te zien de onkunde, die by genoemde hoog geleerde Heer is geweest, der Landstreke van Tartarye, zoo tusschen Rusland en Sina is gelegen; want behalven dat de Moskoviten niet dien weg hebben gereist, welke by hem aengewezen word, maer veel hooger Noordwaerts, zoo zijn aen gemelte Heer de Tartarische Landen, tusschen het Russche gebied en Sina, geheel onbekent geweest; want hy op diestreek bykans niet als een loutere Woestyne zonder eenige Landscheidinge is stellende, gelijk by gemelte Kaerte in het aengeroerde Boek is te zien. Aen de jongste en meest geachte Kaerten van den nooit volprezenen Land-beschryver Sanson, de Zoon, tot Parys, kan gezien worden, dat by hem, in den Jare zestien honderd negen en zestig (want toen zijne Kaerten uitgegeven zijn) het Tartarye, en Noord-ooster gedeelte van Asia, onbekent is geweest, alzoo hy op de voetstappen van voorgangers misgrepen ter neer komt te stellen, en zoo in benamingen als gelegentheden dwaeld. Op 't Jaer zestien honderd zes en zeventig is in Vrankryk eene nieuwe Waereldslandbeschryvinge uitgegeven, door Martini. In de zelve mag gezien worden, dat dien Schryver van het gevoelen noch schynt geweest te zijn, dat Kathay een byzonder Ryk was, buiten Sina. In 't Jaer zestien honderd acht en zeventig is tot Hamburg, door Rudolf Kapel, Godsgeleerde, uitgegeven zeker Kaert, van de Noorder Landen, om de Pool gelegen, in het welke hy de Straet Waigats tot een Inham maekt, en Nova Zemla tot vast Land. By de Schryver der Boekskens Nouvelles de la Republique de Lettres genaemt, in 'tGa naar margenoot+ Jaer zestien honderd vier en tachentig gedrukt, vind men van het magtig Tartarisch Ryk van Cingis chan, als mede van de onbekentheit der Tartarische gewesten tot op huiden, het volgende bericht. Het Ryk van Cingis chan is niet alleen grooter geweest als dat van de Romeinen, maer ook aller anderen daer men ooit van heeft gehoort. Hy hadde onder zijn gehoorzaemheit te zamen gebragt, de zeer wyt uitgestrekte Landschappen, die daer zijn tusschen de Zee van Sina en Duitschland. Amerika is ten tyde der Romeinen onbekent, of door haer vergeten geweest. Zy hadden gansch geene kennisse van de wytuitgestrekte Landschappen tusschen de Weezer, den Donauw, en het Ryk Sina, en noch ten huidigen dage hebben wy geen verder kennisse van die Landstreek, als tot Moskovien, zijnde al het geene dat tusschen Rusland en Amerika gelegen is, tot op deze stonde noch onbekent. Het is een van die leedige plaetzen, welke de Land-beschryvers niet hebben konnen opvullen; alwaer zy, om hare onwetenschap te bedekken, de gedaente van Duivelen en Spoken in die gedeeltens van hare Kaerten plompelijk doen afbeelden. De Reize eener Afgezant van Moskovien na Sina, geeft ons te verstaen, dat hy zijn weg byna een Jaer gevolgt hebbende, maer een Stad hadde aengetroffen, in de welke hy maer twee steene Huizen had gezien. Dit verhael geeft ons wyders kennisse van den naem en loop van de Rivier Irtis, een van de grootste Waereld, na de mael dezen Afgezant omtrent zes Maenden langs de zelve hadde voortgereist; echter evenwel is de zelve zoo onbekent, dat zy in de meeste Kaerten geheel niet, en in anderen zeer qualijk word aengewezen. Wyders is noch door den Moskoviter tot onze kennisse gekomen, dat alle de Steden, Oostwaerts de Rivier JeniksséGa naar margenoot*, tot aen den uithoek Tabin gelegen, alle verkeerdelijk in de Kaerten zijn gestelt, of verzonnen. Men hadde misverstandelijk afgetekent | |
[pagina 965]
| |
een ander Kathay als Sina; en is de grove misslag der Kaerten veroorzaekt, voornamentlijk door de verkeerde stellinge van de Sinesche Muur, aen welkers Noord en West zyde niet anders gevonden word als Horden der Tarters, die altyd gewoont hebben onder Tenten, en zulken afkeer hebben van zich in Huizen te laten opsluiten, dat, als zy de zelve ontmoeten, die aenstonds afbreken, om dat zy niet konnen dulden in de zelve omvangen te worden. De stank van de Keuken, of van de Stal, en zomwylen van beiden, onder de neus te hebben; op een en de zelve plaetze zoo wel des Winters als des Zomers te verblyven; maer aen een kant uit te konnen zien, en dat noch door een gat: te ondergaen is den Barbaren alleen eigen, zeide eenmael een Afgezant van den Cham van Tartarye. Dus verre gemelte Schryver. In den Jare zestien honderd vyf en tachentig is tot Parys gedrukt een Land-beschryvinge, door M. Robbe, waer in vertoont word een Kaert van 't Noorder Asia, en Ooster Tartarye; in de welke de Stad Cambalu vertoont word, als buiten de Sinesche Muur gelegen; het Ooster Tartarye uitgestrekt ver beoosten en boven Jesso en Japan, en de vordere verdeeling van Tartarye schynt na voorgaende dwalinge te zijn gevolgt. Hy zegt, het groot Tartarye aen ons Europianen genoegzaem zoo onbekent is, als het onbekende Zuid-land, ter oorzaek dat by water, langs de Ys-zee, het varen, vermits het Ys, en groote koude, ondoenlijk is, en te lande de toegank, in groot Tartarye, wegens het gebergte, en woestheit van Landstreken, onmogelijk. By dezen Schryver worden genaemt Vlieten in Tartarye, die met alzulke namen daer nu niet te vinden zijn. De Steden Chakhan, en Kalmack, zegt hy, aen de Vliet Ghammas te leggen, en te storten, na een loop van zes honderd myl, in de Zee der Kaimachiten. Het Tartarye verdeeld hy in vyf Horden, doch zegt dat de Arabieren eene andere scheidinge maken. De Hooft-stad van Groot Tartarye, zegt hy te zijn Muoncheu, gelegen aen de Vliet Caramoran; alle plaetzen, die heden onbekent, en niet te vinden zijn. Hy dryft mede, dat Nova Zemla vast is aen Tartarye, en dat het zelve by de ouden bekent, en Carambice genaemt zoude zijn geweest. De Grenzen van Europa brengt dezen Schryver aen de Vlieten Oby en Tanais. Van het groote Tartarye, zoo wel het geenige onder 't gezag van hunne Tzaersche Majesteiten behoort, als het andere, verklaerd hy zoo weinig te weten, dat het hem best dunkt daer van te zwygen. Het Landschap Caboul, of Caboulistan, in Mogols Land, zegt Thevenot, is het meest Noordelijk gedeelte van 't zelve, grenzende aen Tartarye, en den Berg Caucasus, welke de Indianen noemen Cafdagri. Het is hier, daer de Usbekker Tarters Jaerlijks te koop brengen meer als zestig duizend Paerden. Men dryft daer grooten handel op Tartarye. Mogol, zegt de zelve Thevenot vorders, was eertyds de naem van een groot Volk,Ga naar margenoot+ welk bewoonde een ruim Land, aen het uit-einde van Oost-Tartarye, Noord aen, by de zommige geheten Mogul, en Mongul, of Mongal; als mede Mogolistan. Hier was Cingis chan gebooren. Deze Groote Chan bragt dat Landschap onder zijn gebied, alvoorens hy aengreep het overig Asia te dempen. Hy noemde zich zoo wel als zijne Onderzaten Mogols: dit heeft oorzaek gegeven aen de tegenwoordige Mogols Keizer, en zijn Voor-zaten, dien eigen naem te behouden, op dat men wete, uit wat Stam hy is gesprooten; want Tamirlaen, Voor-vader dier hedendaegs Heerschende Stamme, de eerste was, die toeliet, en gebood, dat zijne afkomelingen, welke het gebied in Indiën, of het tegenwoordige Mogols Land bezitten, zich Mogols zouden benoemenGa naar margenoot*, om zich t' onderscheiden van den geenen, aen wien hy naliet de bezitting van Perzen, Zagatay, Corasan, en andere Landstreken: ook wierd tot groote eer geduit den geenen, die hy de naem van Mogol naliet, om dat dies te klaerder bleek, zy oorspronkelijk waren van den zoo zeer vermaerden Cingis chan, eerste Keizer, uit die Doorluchtige Stam, welke meerder overwinningen heeft gehad, als ooit eenig Mensch ter waereld, en het grootste Ryk bezat, dat ooit eenig Prins bezeten heeft. Hy was twee honderd Jaer omtrent voor Tamirlaen ter waereld. En dus ver is getogen uit boven gemelte Thevenot. Salomon Kuselius zegt, dat Zagatay het oude Scythia is, heden genaemt Hieselbas, na de groene Tulbanden, die de Inwoonders dragen. Hy zegt vorder, zy bezitten nu het oude Bactriana, Sogdiana, Margiana, en het Land der Massageten, Vaderland van Tamirlaen, waer de Hooft-stad Samarkanda is, eerder Maracanda genaemt, benoorden welk Landschap de Vliet Jaxartes vloeid. Het Landschap aen geene zyde de Berg Imaus, noemt hy Scythia, of Katayo Tangut, daer hy meent den Grooten Tarterschen Keizer te woonen. Deze streek, zegt hy, zeer bebouwt te zijn, en vruchtbaer, | |
[pagina 966]
| |
verzien van veele Huizen, en wel opgebragte Inwoonderen, die veele Volken in wel-leventheit te boven gaen, en byzonder alle andere Tartaren. Twee Kaerten zijn my in handen gevallen, gemaekt tot Peking, behelzende het Ryk van Sina, en een gedeelte van Tartarye, benoorden en bewesten de Groote Sinesche Muur. Het is byzonder, dat zeer veel misstellingen omtrent de Tartarische gewesten daer in worden gevonden, 't geene hebbe konnen oordeelen, om dat veele der Sinesche benamingen my door zeker gebooren Sineesch zijn vertaelt geworden. De Zee word in eene van de zelve misverstandelijk, benoorden kort achter de Groote Muur verbeeld. Van eenige der Sinesche benamingen, die ik met de waerheit meest over een achte te komen, hebbe my in onze nieuwe Kaerten gedient, zoo als zulks aen de speldinge, en onderscheidinge der Letter-grepen, kan worden gezien; doch alzoo de Sinezen geene nette breete of lengte stellen, zoo is de zelve na de beste gissing genomen, 't geene niet hebbe willen aflaten te melden. Noch is my door Tartarye, over Land, uit Sina toegezonden zeker Waerelds-kaert, aldaer gesneden, en gedrukt, voor 't merendeel gelijk aen de Waereld-kaert, in 't Jaer vyftien honderd zeven en tachentig by Mercator de Vader uitgegeven, en aen andere Europische oude Land-kaerten; aen welke mede klaerlijk te bespeuren is, dat de Sinezen, alzoo de zelve te dezer tyd is gemaekt, de grootste kennis van de Geographie of Land-beschryvinge der gewesten buiten Sina noch niet hebben; want haer Na-buurig Tartarye niet na waerheit is getrokken. Het zelve is Noordelijk te hoog en te groot uitgezet; doch daer aen is te zien, dat beoosten aen de Zee, boven Korea, in Tartarye, zeer veel gebergte zijn, 't geene met myne berichtingen over een komt. De zandige Woestyne, boven de Sinesche Muur gelegen, word by hen vry hoog, en hooger als in andere Kaerten, vertoont. Vyf groote Rivieren storten, van Nova, Zemla Oostwaerts, tot aen het Oostelijkste eind van Tartarye, in de Ys-zee uit. De Ganges springt al te diep benoorden in Tartarye. Een Voor-eiland in de Ys-zee, staet verbeeld op de hoogte van de Vliet Jenisea,Ga naar margenoot* Tazata by de Ouden genaemt. De doortogt van Anian is daer in als van ouds afgebeeld, en de vordere deelen des Waerelds zijn alle verkeerdelijk, zoo in plaets, als groote, en gestrektheit, gelegt. De meest tot noch toe met de waerheit over een komende Kaerten, van het uiterlijk beloop der Tartarische Noord en Oostenkusten, onzes oordeels, zijn onlangs tot Amsterdam, by van Keulen, en Waesbergen, in 't licht gekomen; waer over Dirk Rembrantsz. van Nierop het oog heeft gehad, schoon dien verstandigen Wis-konstenaer aen my heeft geschreven, dat de Landstreken, tusschen Rusland en Sina, zoo wel benoorden als bezuiden, en aen de Zee, den Europianen onbekent zijn. Van Keulen steld in de zijne neder, dat Jesso aen Tartarye vast is, waer van tot noch toe met volle gewisheit niet kan worden gesprooken, hoe wel ik genoegzaem verzekert ben, Jesso in Eilanden te zijn verdeelt. Beide doolen zy daer in, van de Ys-zee te ruim, en te vaerbaer te vertoonen, alzoo die Zee zoo vaerbaer niet is; want Poolwaerts, na veel waerschynlijkheit, Land is, en Tartarye groote Hoofden heeft, Noord en Oostwaerts uitstekende; behalven dat het daer veeltyds, of bevrooren, en vast legt, of zeer bezet met Ysschollen, en zoo mistig weder maekt, dat het varen genoegzaem ondoenlijk word geoordeeld. Dus kan men by de hier vervolgens ingelaste Kaerten oogschynlijk zien, wat gedaente verkeerdelijk aen Tartarye van voorgangeren gegeven is geweest, voornaem, als men de zelve tegen den geenen belieft te vergelijken, die door ons, na een onderzoek van veele Jaren, en eigene ondervindinge, ter neder gestelt, en hier tot het Werk ingeschikt zijn. |
|