Noord en Oost Tartarye

Tibet, of Tebet.

T Ibet, of Tebet, alzoo by d'Indianen anders Tebei, Tebbut, Tobbot, of ook wel Tumet geheten: is een Landschap dat zijn naem van eene Stad, alzoo genaemt, draegt. Deze Stad is door deTartarsche oorlogen zeer bedorven.

Dit Land ligt op twee en veertig graden, Noorder breette: hoewel andere het op veertig graden stellen.

Het Landschap Tibet, zoo zommige willen, zoude twintig dagreizens in 't rond groot zijn. Daer wast veel groot Riet.

Tibet word onderscheiden in groot en klein Tibet: en zoude elk, volgens bericht van Bernier, eenen byzonderen Konink hebben.

Het Landschap Tibet, strekt boven Tiamzon, na de Muur van Sina toe: men wil in Indiën, dat de Lamas voort gekomen zijn, uit het Lauwen Land, boven Tonquin en Pehu, niet verre van Tibet.

Noord-west van het Sinesche Landschap Xensi, is gelegen het Ryk Tibet.

De Onderdanen van den Grooten Mogol dry ven in Tibet met de Sinezen zwaren koophandel, 't geen veroorzaekt, dat het Manometaensch Geloof, grooten ingang in Sina bekomt, zoo dat hun getal, als men my bericht, reets tot over de tweemael honderd duizend Menschen is gesteigert.

Het Ryk Tibet is gelegen, volgens de vertaelder van de Sinesche bescjhryving,

[p. 338]

door Vader Magellaen in 't licht gegeven, beoosten het Mogols Land: de Hooft-stad van Tibet zoude Kaparange zijn genaemt.

Het Ryksken Ussangue of Ussang, in de Nabuurschap van Tibet, zoude twintig dagreizens van Sina afgelegen zijn, volgens bericht van Vader Andrada.

Het woord Tibet is zoo veel gezegt op Tartarsch, als magtig, en aldus genaemt, om dat dit Ryk magtiger is, als veele andere Heerschappyen, of kleine Koninkskens, daer omtrent; gelijk 'er tusschen Agra of Mogolstan en dit Tibet veele Koninkskens, in het gebergte, zich onthouden; waer van een gedeelte den Grooten Mogol erkennen: zommige staen onder Tibet en Tangut, en eenige zijn op zich zelven, als het Prinsdom Lodacca, na aen Tibet gelegen, en andere.

Bezuiden Tibet, volgens de Nubische Land-beschryver, grenst het Landschap Mien, 't geen weder aen Bengale stoot. Benoorden stoot Tibet aen het Meir Cinchay (dat is, zwarte Zee) geheten, en Tartarye: ten Noord-oosten grenst de Woestyne Lop of Xamo: ten Oosten Turkestan, of, zoo andere willen, het Sinesche Landschap Xensi, en ten Westen Zagatay en Chamalahan. Doch dat Jacutus zegt Tibet gelegen te zijn in 't Land der Turken, is te verstaen van de Scythen of Tartars, die by d'Arabische Schryvers in 't algemeen, mede wel Turken of Turkestanders (na dat Landschap waer van de hedendaegsche Turken den naem mede dragen) geheten worden. En is het Landschap Tibet, gelijk ook geheel Sina of Kithay, welke laeste naem anders wel byzonder, en in 't eerst, eigen aen het Noorder Sina is geweest, volgens veele Schryvers, den Arabieren eerst bekent geworden onder de naem van Kitay, of alzoo begonnen genaemt te worden, na dat Cingis chan het zelve hadde vermeestert.

In Tibet valt Muskus, voortkomende van een Dier, dat ten naesten b y, een Hert, of zoo andere zeggen, een Geit gelijkt, heeft zwartachtig haair, doch geen hoornen: het gezwel daer de Muskus in zit, hangt aen ae Navel, en verbeeld een kleine Beurs, bestaende uiteen dun vliesje, bezet met zeer fijne haairen: word boven dat van Sina, als min vervalst zijnde, geprezen.

In Tibet en buiten de Muur van Sina, in 't woeste Tartarye, valt een aerd van Theé, die veel grover is, als die, welke in Sina, en binneft de groote Muur, word geteelt.

Tibet wierd van ouds gerekent het zevende Tartersche Vorstendom te zijn, die tot twaelf toe wierden getelt; de Vorst was genaemt Lacustan, grenzende tot aen de uiterste palen van 't Wester Sinesche Ryk, en aen veele Woestynen, voornamentlijk aen de groote Woestyne Kalmak: dit Vorstendom strekte zich uit Zuidwaerts, tot aen Cascar. Door Tibet wille zommige, dat de geele Rivier met een bocht loopt: de Inwoonders zijn meest van Lauwen afkomst.

Daer gaet weinig of geen geld onder dit Volk om.

De Gemeente gaet in slechte Vellen, of Rokken van geringe stof, gekleed: doch de Rykste zijn vry kostelijk in kleeding, en reindelijk in ommegang. Zy hebben een byzondere spraek.

De Jezuit Magellanes wil, dat de Koningen van Tibet, te gelijk met eenen Priester, die het Hooft der Geestelijken aldaer is, welke Lamas genaemt zijn, heerschen: doch als hy aldus spreekt, geloof ik, dat hy voor Tibet, Tangut neemt, gelijk ook die benamingen dikmaels worden verwiszelt, en den een voor den anderen, of door malkanderen, zonder onderscheid, gebruikt: of ook wel zoo, dat hy meint het eene Landschap onder 't andere zoude staen; 't geen misschien eertyds de waerheit is geweest: doch nu zijn het twee byzondere Ryken.

Het meer en deel der Tibetanen omhelzen dan den vervloekten Godsdienst der Bonsen of Lamas, welker Opper-priester zijn zit-plaets in Tangut heeft: gelijk als die Godsdienst in alle daer omliggende Landschappen, zelfs onder de Moegalen , Kalmakken, in Niuche, en tot in Sina toe, over geslagen is.

De Priester Antoine de Andrada (die zich ruim een Jaer in Tibet, en byzonder in de Hooft-stad Kaparange, opgehouden heeft) zegt, dat het Ryk van Tibet onder zich verscheide kleine Landschappen of Ryken behelst: als Cogue, of Cocqué, of Choken, zijnde dat, daer de opgemelte Hooft-stad in ligt, en daer de Konink zijn Hof houd, Ladac, Moriul, Ludoc, en noch twee anderen, na het Oosten gelegen. De zelfde Priester roert zeker Ryk aen, 't geene hy Sopo zegt genaemt te zijn, 't welk over de honderd çijnsbare Koningen onder zich zouden hebben, dat aen Sina en Moskovien grenst, behelzende een Landschap, waer in een vermaerde Stad, Karakitay genaemt, zoude leggen. Deze benoemde Landschappen en Ryken zouden, na men zegge, t'zamen Groot Tartarye uitmaken: waer van men niet als by gissing spreken kan, om dat de naem van Sopo, 't geen zoo een groot en magtig

[p. 339]

Ryk zoude zijn, by andere Asianen en Europers niet bekent is: en is geloovelijk, dat met deze benaminge Moegalen en Kalmakken Land verstaen word, 't geen op de eigenschappen, by den genoemden Priester aen Sopo gegeven, wel toegepast kan worden: want die Landschappen leggen tusschen Rusland en Sina, en heeft Karakitay, zoo Stad als Landschap, misschien onder hun gezag gestaen: dies te gelooven is, dat deze Volken van Tibet, gelijk alle Asianen in die gewesten, ieder alle Landschappen met eenen byzonderen naem noemen: waerom die van Sopo en d'andere boven gemelde benamingen, duister zijn.

De Tibetanen zijn goed van inborst en Godsdienstig.

Het Landschap Tibet is met zeer hooge gebergten, die altoos van Sneeuw bedekt zijn, besloten. Bezuiden de zelve is 't zeer warm, en benoorden kout.

In Slachtmaend slacht men aldaer Vee, om in de volgende zes Maenden t'eeten, alzoo het zelve, by gebrek van voeder, op 't Veld als dan zeer mager word: welk geslacht vleesch zy niet zouten noch drogen, maer door de vorst weten te bewaren.

Ten Oosten het Landschap Tibet, volgens bericht der Sinezen, is een Stad en Landschap, Utsang, Utsana of Ussangue en Sifan genaemt, daer een hooge School der Lamas is, en daer men trappen van geleertheit uitdeelt: welke plaets, schoon in 't Tibetsche gebied legt, echter een byzonder Koninksken heeft. Met het woord Sifan verstaen de Sinezen anders alle Landschappen, die bewesten hun Ryk zijn gelegen, of wel tusschen hare Muur en Indostan, wezende Sifan, West by hun gezegt.

Het Vrouwvolk in Tibet is zeer naerstig, zijn altoos met de Naeld of Weesgetouw bezig: ja veele bouwen zelfs het Land. Het Manvolk werkt minder; doch gaet voor 't meeste getal ten oorlog, en als zy al niet ten stryde uit zijn, oeffenen zy zich in Wapenen en Boog-schieten.

Het Land is niet zeer bevolkt.

In teken van droefheit, slaet deze Landaerd zich met steenen op de borst, endraegt verscheurde klederen.

Het Landschap van Siranagar, gelegen in de Nabuurschap van Tibet, leeft met de Tibetanen meesten tyd in vyandschap. Die van Siranagar straffen ftreng, steken oogen uit, hakken handen en voeten af, na gelang der misdrevene daden.

Den Atlas meld uit Daviti misverstandig dat de hedendaegsche Inwoonders van Tibet Christenen zoude zijn, en dat den Opper-priester Lamao geheten is: maer wel is waer, dat de Priesters Lamas heten, etì hun Geloof, in uiterlijkheden, eenige gelijkenis na het Christendom is hebbende. Veellicht dat van ouds het Christendom aldaer (als in Tangut, waer de Hooft-priester der Lamas woont) meerder heeft gebloeit, gelijk Markus Paulas zulks zegt; doch nu, door het Nabuurig Heidendom en Mahometaendom verdorven: gelijk zulks op veele plaetzen in Asie is geschied, zoo als heden zeker Prins van Georgie, die een Christen was, het Mahometaensch Geloof omhelst, wordende door den Konink van Persie daer in gestijft.

De toegang tot het Tibetsche Ryk word gezegt, bezwaerlijk te zijn, om de quade wegen, en 't moeyelijk gebergte, dat men over heeft te trekken, alwaer de quade Lucht de Menschen zomtyds zoude kunnen dooden: en vermids men zeer lange over Sneeuw en Ys heeft te gaen, lijd het gezicht last.

Het Volk van veele der na aengelegene Ryken by Tibet, is van een zelve Tael en wyze van leven. Alhier heerscht dan de Godsdienst der Lamas, die noch het Mahometaendom, noch gemeene Heidendom behelze. En of schoon deze Priesters of Lamas in tien of twaelf Secten of Priesterdommen verdeelt zijn, zoo hebben zy echter een en de zelfde Godsdienst, en bestaet het verschil alleenlijk in uiterlijkheden. De zommige hebben Wyven, andere leven kuis, en in Kloosters, voeden zich van gebedelt Brood. Hunne Hooft-Godsdienst bestaet in 't lezen van zeker Boek, waer uit zy zeggen, dat zy veel deugd halen, en dat God daer door hunne zonden, vergeeft, gelijk reeds wydloopig is verhaelt. Zy dragen Wolle klederen, die lang zijn, doch veel gaen met bloote armen, zonder mouwen. Hier te Lande valt veel Zaffraen.

De Jezuit Martyn, in zijn verhael van zaken, die gebeurt zijn in het Ryk van Sina, kort voor de geboorte onzes Zaligmakers, maekt gewag, hoe het Ryk Tibet of Taum gelegen in, en op het Amazoonsche gebergte, daer veel Sneeuw op lag, en veele Paerden waren, door eenen Sineschen Veldheer, Changieng genaemt, was verovert: gelijk hy mede veroverde Ruepi Taron en Takia, welke laetste plaetzen gezegt worden by Bengale gelegen re hebben; want van daer wierden Rottingen gebragt, welke in de Bengaelsche gewesten veel vallen. Daer was een Berg,

[p. 340]

die Kering genaemt wierd. Het Volk, Yulcpi geheten, woonde ter plaetze, daer nu de Ryken Laos en Tonquin leggen, welke in den Atlas zijn te zien.

De Sinesche Keizer zand te dier tyd over Zee, beoosten, zijn Vloot, om vreemde Landschappen t'overmeesteren; waer van den opgemelten Schryver zegt niet zekers te weten, werwaerts hy zijn streek heeft gezet: want de Sinezen verachten de Volken, die buiten hun Land gelegen zijn, en reppen daer van in hunne schristen niet, meinende dat aide waereld buiten Sina Barbarisch is, en vuile Slaven zijn: gelijk zy de Tartaren noch heden, by verachting, Nueien, dat is plompaerts, noemen. Het is wel waerschynelijk, dat zy boven Anian, of Straet ae Vries, en in Amerika, hebben geland: pok hebben gewislijk die van Kamboja en andere Ryken, daer omtrent, hunnen oorspronk uit Sina gebragt: gelijk zy noch heden der Sinezen Letteren en Cyffers gebruiken. Het is mede, zegt Martyn, waerschynlijk, dat oulinks de Sinezen tot aen de Roode Zee hebben gevaren: en is by zonder, dat een groot Schip, op Sineesch, Pancum word genaemt; daer anders Pancum een houten Paleis gezegt is.

By dezen Schryver word ook gelezen, dat, ter tyd voor de geboorte onzes Zaligmakers, zekeren Sineschen Konink, om de Tartaren te bestryden, buiten den Sineschen Muur, vierkante Kastelen dede stichten, waer onder, en op, zijne krygsknechten hertret zouden konnen nemen, en de geroofde buit bergen. Van welke Kastelen hy niet zegt, dat overblijfzelen te zien zijn. Doch zijn by my aftekeningen van deze Muur, en de Landstreken daer buiten, in handen, van Reizigers, die derwaerts zijn geweest, ontworpen: waer in, buiten de Muur, Sterkten of Kastelen aengewezen zijn, die ik dan gisse, overblijfzelen van deze zeer oude tyden te zijn.

Wanneer de groote Muur wierd gevest, trachtede de Tartaren het werk te beletten, verjoegen de arbeiders, en deden invallen in 't Ryk; waer tegen de Sineschen Keizer den Veldheer Gueicingu, tot hen afzant, die hen den oorlog aen dede, en wierd by de Ryken Tangut en Tibet heftig gestreden, daer de Tartars te kort-schoten, zoo dat'er veele gedood, en levendig in des vyands handen vervielen. De Sinesche Keizer, tot teken zijner overwinninge, klom, uit vermaek, op het hooge Tangutsche en Tibetsche gebergte.

Door Tibet na Sina te reizen, gelijk veeltyds geschied, valt een bezwaerlijken weg, wegens schaersheit van water, en onbevolkte plaetzen, nademael dien weg meest al door zandige Woestynen gaet, alwaer men 't water, t' zijner behoeste nodig, al veel dagen moet met zich nemen, om dat aldaer geen waterachtige plaetzen of Rivieren zijn, waer door het lastdragend Vee, als Paerden en Kamelen, enz. veel komen af te sterven.

In Tibet worden gezegt zeer groote en quaedaerdige Honden te zijn, te vergelijken met de strydbare Leeuwen. Van deze word 'er een groot getal aen 't Sinesche Hof bewaert.

In klein Tibet valt Kristal, Muskus, en⁺ Schape-wolle, doch in geen groote menigte: ook de steen Jachen, die van hooge waerdye is.

Het Koninksken van klein Tibet quam op het Jaer zestien honderd vier en zestig, (ter tyd als Bernier, onder het gezag van zen is. Aureng-zeb, in Kachemire was) den Grooten Mogol Aureng-zeb in eigen perzoon begroeten, hem opdragende eenig klein geschenk van boven genoemde stof. Deze Vorst was zeer qualijk en slecht verzelt, en uitgedost. Hy verhaelde, dat zijn Land beoosten aen groot Tibet grensde; dat het⁺ omtrent dertig of veertig mylen breet was; dat het daer armelijk gesteld was; dat daer weinig meer als eenig Kristal, Muskus en Wol, en op zommige plaetzen goede vruchten vielen, byzonderlijk Miloenen. Dat het daer des Winters vry koud was, en veel Sneeuw viel; dat het Volk eer lang noch al Heidensch was, maer toenmaels voor een gedeelte Mahometaensch, en de Secte der Lamas voor het meerder gedeelte toegenegen. Een zijner Gezanten aen 't Persische Hof, ten tyde van Bernier, (welk was in de opkomst der Heerschappye van Aureng-zeb) zeide wyders, dat Chahjehan, Vader van Aureng-zeb, toen voor achtien Jaren het groot Tibet trachtede te vermeesteren; dat zijn Leger, na een tocht van achtien dagen, steeds langs en door hoog gebergte, zeker Kasteel belegerde en in nam; dat hy slechs had behoeft noch een Vliet over te trekken, die echter vry snel van loop was: waer na hy recht op de Hooft-stad had konnen los gaen, die men lichtelijk zou in gekregen hebben, dewyl het Ryk in groote verslagentheit was; doch aat de tyd zeer verloopen, en verandering van weder te verwachten was; waerom de Veldheer, die gezaghebber van Kachemire was, het daer by liet steken, en te rug toog, uit vreeze dat van de Sneeuw zou overvallen worden. Het Kasteel liet hy bezet:

+ Ziet onder Niuche, daer steen Saro, of Sacro word gesproken, die gelovelijk de zelve met dezen is.

+ Groot Tibet word voor Tangut veelmael genomen.

[p. 341]

maer de bezettelingen verlieten 't in korten.

Het gevolg van dezen Gezant bestond in drie of vier Ruiters, en tien of twaelf perzoonen te voet, die lang van stal waren, doch zeer mager en dor, hebbende elk een haair drie of vier aen de kin, gelijk de Sinezen: droegen op 't hooft enkele roode Mutzen, gelijk het Zeevolk in Vrankryk draegt. Waren voorders slecht gekleed; naeuwlijks vier of vyf onder hen die den Degen droegen: de overige gongen, beneffens den Gezant, zonder Stok of Rotting. De Gezant handelde met Aurengzeb over 't stichten van een Mahometaensche Kerk, in de Hooft-stad van zijn Meesters Land: beloofde mede dat de Munt, die zedert zou geslagen worden, aen de eene zyde het merk van Aurengzeb zoude voeren, en dat de Tibetsche Konink hem Jaerlijks zekere Schatting zoude geven: maer men geloofde, dat, zoo dra Aureng-zeb uit Kachemire zijn krygsmagt zou hebben getogen, hy geen woord zoude houden.

Dees Gezant had een Genees-meester, uit het Landschap Lassa, by zich. Deze Arts, die een Lamas was, had een Boek met Recepten, van zijn wetenschap, zoo hy zeide, voor alle qualen, dat hy niet voor Bernier verbergen wilde. Het geschrift hadde eenige trekken na dat van Europe. Hy geloofde de verwandeling of verhuizing der Zielen van het eene Lichaem in 't ander: en verhaelde, dat, als hunnen Grooten Priester en eersten Lama bejaert was, en op sterven lag, hy dan gewoon was, den Raed by een te roepen, en te verklaren, in zeker jong Kinds lichaem, dat kort daer na zou gebooren worden, zijn Ziele zoude verhuizen; welk Kind dan met veel zorg opgevoed word. En wanneer dat Kind omtrent zes of zeven Jaren heeft, dat men dan by het zelve menigte van huisraed en andere dingen, die byzondere luiden toebehooren, romp slomp, met de zijnen vermengt, brengt: dat hy zeer wel den geenen, die hem toequamen of geweest zijn, van d'anderen weet t'onderscheiden. Het welk, zoo hy zeide, een volkomen bewys van de verhuizing der Ziele was. Deze gemelde Arts zeide, dat het in Lassa, zijn geboorte plaets, veel aengenamer als in Tibet was, in welke laeste plaetze het Sneeuw wel vyf Maenden op 't Veld lag: en verhaelde dat die Konink tegen zekere Tartaren veeltyds kryg voerde.

Van het Ryk Tibet spreekt de Nubische Land-beschryver aldus: Het Land Tibet is tusschen Indien en Sina. En zegt Gool, in zijne aentekeningen over Alfergan, dat het Sinesche Landschap Xensi ten Weste aen het Tibetsche Land grenst; waer tusschen de Geele Rivier is gelegen, en zeer veele groote Bergen.

Wyders is Tibet zeer vruchtbaer, zoo in Graen als Vruchten, en word geprezen wegens goed aerd van Volk, en oefening van konsten, boven, en ten aenzien het Nabuurig woest Tartarye. Uit het Landschap Xensi, door Tibet, en zoo door geheel Oosten, veel Muskus en Rhabarber word gevoert.

Volgens bericht van Thevenot, in zijne Indiaensche Reisbeschryving, ligt het Mogolsche Landschap Kachemire bewesten aen Tibet, en benoorden aen Tartarye. Dit Land was eerder onderhoorig aen de⁺ Konink van Turkestan, Turchind of Turkind, of Indische Turkye.

In het Landschap Kachemire, is op veel plaetzen te Landewaerts in, de wys, dat de Dochters aen de vreemdelingen worden opgedragen, om teeling van hen te gewinnen: gelijk op andere plaetzen, in dat gewest, de eigene Vrouwen worden aengeboden, op dat de overwinst in 's eigen Mans huis zoude blijven.

De Mogolsche Landschappen Ayoud en Varal zijn de Noordelijkste aen Kachemire, na de kant van Tartarye; waer onder de Landstreken Kankares, Bankich, Nagarcut, en Siba leggen.

Dicht aen het Sinesche Landschap Xensi, alwaer de groote Muur eindigt, grenzen, (volgens zeker Latynsch geschreven bericht, my uit Peking toegezonden van een Sineesch Christen, welke aldaer die Tael van de Vaders Jezuiten heeft geleert,) de Weft-Tarters, daer de Lamas Priesters van daen komen, die geele of roode klederen dragen, te weten, uit het Land^* Tubet, daer een alleen heerfchend Vorst woont, die weder aen het Mogols gebied grenst, welke Mogollers groote Koopmanschap dryven met de Sinezen, in Zirling, dat een Stad in het Landschap Xensi is. Over deze weg zijn de Mahometanen in Sina gedrongen, wiens Geloof nu zoo heeft toegenomen, dat zy de Christenen overtreffen, waer van aen my in boven gemelte geschrift bericht word, dat in Peking, en het gewest rondsom, heden omtrent zestien duizend Christenen zijn , en in Nanking meer als honderd duizend, in Xanghay omtrent tien duizend, in Chekiang zeven of acht duizend, in Kiangsi bykans tien duizend, in Haquang zes of zeven duizend, in Canton vyf of zes duizend, in Xansi meer als vyf duizend, en in Xenfi bykans drie duizend, arbeidende in dien Oegst te dezer tyd, zestig Roomsche Priesters.

+ Ziet Ulugbeg.

* Hiet schynt onder het woord Tubet, Tangut te worden verstaen.

[p. 342]

In Tibet vallen Koeyen en Stieren, die geheel wit zijn, en hebben staerten van een uitmuntende schoonheit, die, tot Indostan en in 't Mogols Land, zeer duur verkost worden, en waer mede zy de Oliphanten aen hunne ooren optooyen: gelijk men zulke staerten mede, in de Heirtochten, voor Standaerden, aen lange rieten gebonden, gebruikt: daer de zelve, als zy in de Aerde geplant staen, zoo als hunne wyze i s, wanneer het Leger rust, als paruiken, by neer hangen.

Van deze Dieren word aen my uit Persien, het volgende geschreven:

⁺Men vind in 't Koninkryk Tibet Koe beesten met lange gekrulde staerten, die de Tarters voor pluimen op hare Mutzen voeren, ook op hare Storm-hoeden, Pieken, en Vaendels: van 't haair worden dekkleden gemaekt, zeer bequaem tegen den Regen: in de maege van deze Koeyen, word een steen gevonden, die geel van verw is, zoo groot als een Ganzen Ey; doch zoo vast niet als een Bezoar-steen, maer veel lichter, welk by de Artzen hoog geacht i s; zy is koud van Temper, maer droogt de zinkingen des hoofts; des zelfs stof stilt het ziedend water, als het daer in gesmeten word: insgelijks vind men daer Koeyen, wiens hoornen zoo wit zijn, dat ze het Elpenbeen overtreffen, maer door des zelfs dunte, kan men daer niets van maken: deze Beesten zijn zeer geneigt om Zout te eeten: daer worden ook zeer witte en lankhaairige Katten gevonden, doch geen Muizen. Tot hier toe het bericht uit Persien.

In 't Landschap Tibet valt Wol, genaemt Touz, die uit de borst van wilde Geiten word geplukt, welke veel meer met Bevers-haair over eenkomende is, als met gemeene Wol: want geen Bever-haair is zoo zacht en eel. Van deze Wol maekt men in 't Landschap van Kachemire hooftdoeken, welke by de Mogollers en Indianen gedragen, en in groote waerdegehouden worden, verre boven die van eenige Zyde of befte Wol gemaekt mogten zijn. Dusdanige hooft-doeken worden ook van Inlandfche Wol gemaekt, die veel fijnder en eelder als de Spaensche Wol is: maer de hooft-doeken van dit Geiten-haair gemaekt, zijn veel duurder, na gelang van d'andere. Doch het slimste is, dat lichtelijk de wurm in de zelve komt, 't en zy men die met byzondere zorge uitslaet, en dikwils verlucht. Daer zijn 'er, die de Grooten onder de Mogollers afzonderlijk laten maken, en over de honderd en vyftig Roepies kosten: maer de andere, van de Inlandsche Kachemirsche Wol kosten elk naeuwlijks vyftig Roepies; een Roepie gerekent omtrent op een Dukaet.

De meeste Menschen in Tibet zijn van gedaente als de Tartaren, plat en ingevalle van neus, met kleine oogen, als die van Zwynen, hoewel anderzins niet ongoelijk en blank; zoo is mede het Volk van Kacheguer, of Kaskar, doch die van Kachemire zijn schoonder van gedaente, en blank van vel, inzonderheit de Vrouwen; waerom zy in Indostan zeer gezocht worden, op dat de teeling wit worde, en na rechte Mogols afkomste te beter te gelijken.

Abdall, in zijne Beschryvinge van Sina, vertaelt door Andreas Mullerus, zegt, dat tusschen Tebet en Indiën een Land leit, dat de Arabieren Kandahar noemen; de Sinezen, Doi-le-jumi; de Moegalen, Karaganen, en d'Indianen, Gendeher. Een gedeelte van de Menschen, zegt hy, zijn daer zwart, en een gedeelte wit: en worden de witten van de Moegalen Gigangan geheten.

Tusschen Kitay of Sina, en Karanganen Land, zegthy, zijn groote Landstreken, elk zijn eigen Konink hebbende. In een van de zelve is het de wyze, dat de tanden der luiden van aenzien, met Goude kasjes bedekt worden, die zy afleggen, als zy ter maeltyd gaen.

Het Landschap Kabul ligt, volgens verhael van verscheidene Reizigers, niet wyt van Tibet. De vermaerde Gool, in zijne aentekeningen over Alfergan, zegt daer van het volgende.

Het Landschap Kabul legt op drie ûn dertig en een halve graed Noorder breette, word by de Oostersche Volken Kabulistan, dat is, Kabullant, genaemt: en trekken Abulfeda en andere, dat Landschap tot het Ryk Zabelistan en Gor, welke met het Landschap Parapanisus, alzoo by de ouden genaemt, zoude over een komen, volgens gevoelen der oude Schryvers; aen wiens uiterste eind de Landschappen Zuastena en Goryda, volgens Ptolemeus, zoude leggen.

Dit Landschap Kabul is bergachtig en vruchtbaer, welker Hooft-stad van de zelfde naem, Ibn Maruph en andere, op omtrent twee graden beooften Kandahar, brengen.

De Stad Kabul is groot, en met twee Kasteelen gesterkt, en veele schoone Paleizen verzien. Hier was van ouds de Zetel der Indische Koningen, want de Indianen, volgens getuige van Ibn Haukel, niemand Xah of Schach, dat is, Groote Konink, gewaerdigden te noemen, ten zy hy deze Stad in zijn geweld hadde. Waer

+ Een van diergelijke staetten en steenen, werd 'er onder my bewaert.

[p. 343]

uit men de Nabuurige Tartars en Parthen dien zy dit gedeelte van Indiën ontnomen hadden, het hooft konde bieden.

Noordwaerts, na aen de Stad, is een Rivier, genaemt Logman, die zich eindelijk, om de Stad slingerende, in den Indus voegt.

Dit Land Kabul noemde men oulinks het eerste Landschap van Indiën.

Ten tyde van Mervan, Arabische Kalif of Keizer, op 't Jaer vyf en zestig van Hegyra, hebben de Mahometanen het zelve ingenomen gehad.

In de Stad Kabul is een groote toeloop van Koopluiden, van alle oorten, zoo om de eigen Koopmanschap, die daer valt, als om de overvloed van lijftocht. Hier zijn de door-reizende Handelaers gewoon hunne Koop-waren te verpakken, te verluchten, en in andere stouwinge te brengen. Zoo dat in Kabul gezegt word een Derbent, dat is op Persisch, een poort des bands, of gevangkenis, of wel een enge doortogt door 't gebergte, te zijn.

Hier worden uit Indien de Myrobilanen, en andere Speceryen by een gebragt, en zoo wyder vervoert. Dus verre Gool.

Het Ooster gedeelte van Persien, ten aenzien van Ispahan, is bepaelt met het Landschap Sinde, en het Volk Eufkons genaemt, die eensdeels çynsbaer zijn zen Sinde, en anderdeels aen Persien, welke voor acht of negen Jaer eene ryke Karavaen beroofden, die door Multan na Kabul zoude trekken; waerdig zes honderd duizend Tomans.

⁺Niet wyt van 't gebergte Balgh, tusschen Kandahar en Kabul, woont zeker Volk, Augans of Afgans genaemt. Deze zijn groote Straet-roovers, en sterk. Zy zwerven omher, zonder zekere of vaste woonplaetze te houden. Hunnen aerd is, dat wanneer zy gegeten hebhen, kort daer op, daer van aen 't braken raken, en veel vuiligheit uit de maeg quijt worden. Dit gebeurd hun dagelijks; en zonder dat, zegt Tavernier, zouden zy geen dertig Jaer oud worden, maer jong aen de waterzucht sterven. De Perzen, zegt hy, hebben zeker wortel, waer mede zy de tong schrapen, 't geen een frissche mond maekt, en mede het braken verwekt.

Het Landschap Cialis, dat njen wil als of Leenheftig van Kaskar was, buiten de Sinesche Muur, in Weft-Tartarye en de Nabuurschap van Tibet gelegen, heeft een Hooft-stad van een zeiven naem, die wel klein, doch sterk is.

In het zelve Ryk Cialis zijn noch de Steden Turphan, Aramuth en Kamul, weljke laeste een sterke plaets is, en op de grenzen leit. Kamul wil men, dat slechs weinig dagen van de Muur die Sina van Tartarye scheid, afgelegen zoude zijn.

Het Volk, dat tusschen Cialis en het Sinesche Ryk woonachtig is, weten van Rys noch van Koorn, maer eeten niet als Vleesch: en is van Paerden, Muilen, of Kamelen-vleesch niet vies.

Tusschen Cialis en de Sinesche Muur word het Land, door roovende Tartars; en Vee-hoeders, (zegt Benedictus Goes) bewandelt; zoo dat het, zonder gevaer, daer niet te reizen is; dies men daer meest by nacht reist.

Men heeft my bericht, in de Maend Maert, des Jaers 1694, in Moskou aengekomen te zijn, zeker Gezant, genaemt Dejessay Kassimus, afgezonden van zeker Vorst Bolsyo, of anders den grooten Toigan genaemt, die zijn eigen beschermer is; zijn Ryk zoude leggen, honderd myl aen dees zyde de groote Sinesche Muur. Zestig⁺ kleine Vorsten zoude onder zijn gezag zijn. De Hooft-stad zijns Landschaps zoude genaemt zijn Purpana Camul: zijn kleeding zwymt na het Persiaensch: zeven of acht Steden zoude in zijn Land zijn; doch het meeste volk echter, leven te Landewaerts, en onvaste plaetzen bewoonen. Hy bragt met zich veel Sineesch Staef-goud, fijnder als Dukaten Goud: hy zeide van Buchaersche geslachte te wezen, en wilde men zijn Meester Chiva geheeten te zijn. Hy quam klagen (zoo gezegt wierd) over onminlijk onthael, dat zijne Volkeren, zoo in de Daursche grenzen, als tot Tomskoy, en elders ontfongen. Hy bragt verscheide koopwaren met hem, ajs Agate Kopjes, en veelderhande Edel-gesteente, zoo bearbeid als onbearbeid, die in Sina vallen, gelijk ook veele Sinesche Stoffen: hy bragt ook mede een Toepaes, die in Moskou geschat wierd op vyf en twintig duizend gulden; doch zoo zy geheel was geweest, wierd waerdig geacht, (zoo als my oog-getuigen berichten) tweemael honderd duizend gulden, want aldaer nooit grooter was gezien.

Op het Jaer twaelf honderd en zes en⁺ vyftig, heeft de Tartarsche of Moegaelschen Keizer Kublay de Sinesche Muur door gedrongen, en het Noorder Sina , dat toen Kitay geheten was, ingenomen ; gelijk mede een gedeelte van het Zuider Sina, toen Mangi genaemt; en is van dien tyd de mem van Kitay voor de Landen, buiten de Sinesche Muur gelegen, versmolten; want een gedeelte van dien toen mede onder de naem van Kitay bekent was: en heeft gansch Sina, zoo by de opgemelte Volken, als Indostanners,

+ Ziet della Valle.

+ Wie deze Vorst is, of met wat naem dit Ryk anderzins is bekent, verklare garen, niet te weten.

+ Ziet Horn. en Muller

[p. 344]

Usbekken, Kabullers, en anderen, dien naem behouden.

Mullerus verhaelt, ter plaetze daer hy van het woord Kitay handelt, dat'er een Rivier in Tartarye zoude zijn, Kitta geheten , alwaer ae Konink Altin woont, daer veel Horden of verzamelingen van Menschen zoude wezen. Na een lange weg van daer, zegt hy komt men aen het groote Land Moegalia, dat zich uitstrekt van Bugar der Bactrianen tot aen den Oceaen. Tusschen Bugar en Moegalia, na 't Zuiden, zegt hy, zijn drie Ryken, als Ortus, Talgut en Sohar.

Het woord Kitay willen zommige dat betekent gebergte en woestynen.

By Karakitay wierd van ouds het gedeelte van Tartarye, tuífchen de Woestyne Lop of Xamo, en de Sinesche Muur, verstaen.

In dit Land bragt de zesde Sinesche Keizer, uit de stam van Han, Hiaous genaemt, Volkplantingen uit Sina over, na dat hy een groot gedeelte van Tartarye t'onder had gebragt; alwaer hy Steden bouwde, en twee Koningen stelde; waer van het Landschap zijn naem Karakitay, dat is, zwart Kitay, zoude dragen: alzoo de zes Noorder Sinesche Landschappen Kitay, volgens meining van Martyn, hTorn en andere genaemt wierden: welk Karakitay althans genoegzaem van Steden is ontbloot, en door de omzwervende Tartars word begraeft.

Horn wil vorder, dal Priester of Paep jan, in dit Landschap zijn zitplaets heeft gehad; 't geen wy elders zeggen in 't Ryk Tangut te zijn geweest doch kan beide waer zijn; alzoo onder Kitay of Karakitay, Tangut, Tibet, en andere Landschappen, dikmaels word begrepen; gelijk mede Tibet voor Tangut, en Tangut voor Tibet, by zommige Schryvers, dikmael word genomen: en, wyders zegt hy, het Christendom zoo in Kitay, Mangi, Sina, als Japan en Tartarye, van voor lange, doorgebroken te zijn geweest.