Logo DBNL
Noord en Oost Tartarye (1705)

Noord en Oost Tartarye

(1705)–Nicolaas Witsen–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Voor-reden aen den lezer



illustratie

DE Land- en Plaets-beschryvinge is al van over ouds her een eerlijke en nutbare bespiegeling geweest, waerom veele wakkere Mannen zich gestadig bevlytigt hebben, des kundig te worden. Deze van verre na te spooren, heb niet ondienstig geacht, maer in tegendeel gemeent, zoo iets tot de verklaring en beschryving van den Aerdbodem konde toebrengen, dat niet vergeefs mijn leedige uuren zoude hebben besteed. Hier toe had ik dan verkooren de Noorder en Oostelijke gedeelten van Asia en Europa, of het zeer onbekende Tartarye, en Nabuurige Landschappen, waer van in Europa groote onkunde word bespeurd; en is de kennis daer van zoo vervallen, dat de naest aengelegen Tartarische Grenzen, naeuwlijks met name zijn bekent, veel min, dat hun rechte plaetzen aengewezen zoude zijn. Een Land, daer zoo magtige Keizers, als Cingis Chan, Tamerlaen, en andere, uitgesprooten zijn geweest, die noch Alexander, noch Caesar, in magt, grootheit, en bezit, te wyken hebben: die de grootste Heirlegers te Velde hebben gebragt, welke ooit de Zon bescheen: dia van Sina af, genoegzaem het geheel Asia, tot Konstantinopolen toe, gedempt, ja zelve omtrent den Jare twaelf honderd het Christendom aengegrepen hebben, en alom in Europa de schrik gebragt, schoon ons de duisterheit dier tyden weinig byzondere naricht daer van nagelaten heeft. Dat Land dan, daer my docht de minste kennis van was, nam ik tot mijn doel, en voorwerp, om in Kaert te leggen, en te beschryven; waer toe aenleidinge gaf, dat gelegentheit hadde met veele oorspronkelijke Tartaren, Grieken, Persianen, en perzoonen die zich als gevangenen, en anderzins, in Tartarye op hadden gehouden, te spreken, welke my op voorgehoudene vragen, deze stoffe betreffende, onderrichting hebben gegeven; gelijk ook ingebooren Sinezen, die Tartarye achter de Sinesche Muur hadden gezien, my dezer gewesten, zoo Tartersche als Sinesche Schriften, heb-

ben vertaelt. Hier toe hebben mede geholpen 't bericht van Nederlanders, welke zich in de Sinesche Steden, Peking, Hocksieu, en elders opgehouden hadden, en verscheidene ongedrukte Reisbeschryvingen door deze gewesten gedaen; behalven dat, zoo uit Tartarye zelve, als van Moskovien, Astrakan, Siberia, Persie, Georgie, Turkye, en elders, ja zelf over de weg van Indië, veel schriftelijk naricht heb bekomen, hoe het met die Landschappen, zoo verre om 't Oosten, Noorden en Noord-oosten, als Niuche, Moegalia, Kalmakkia, Altin, Siberia, Samojedia, Tingoesia, en die, welke achter de Sinesche Muur zijn geplaetst, was gelegen; te hulp nemende zoodanige, doch weinige, oude en jonge Schryvers, als by de hand hadde, en my stoffe konde geven, zoo tot stellen der Kaerten, als 't beschryven der Landschappen en Plaetzen daer in begrepen.

Grootelijks hebben mede dit Werk voortgezet, wylen den Heer Baron. Johan Willem van Keller, Afgezondene van haer Hoog Moogende de Heeren Staten Generael der Vereenigde Nederlanden, aen het Hof in Moskou; beneffens den Heer Kleyer, in zijn leven eerste Artz op Batavia, Raed van Justitie, en wel eer Opper-hooft der zaken van de Nederlandsche Maetschappy in Japan; als mede de welgeleerde Heer Herbert de Jager, Gezaghebber der Nederlandsche belangen tot Spahan, in Persie, zoo net mijne navorschingen tot in Tartarye, en de Sinesche Hooftstad te doen indringen, als het antwoord herwaerts over te zenden, en ontwerpen toe te schikken. Nimmer echter zoude ik dit Werk hebben derven opvatten, 't en ware op mijne jeugd, in de Nabuurschap veel 'er gewesten, in dit Werk begrepen, hebbende gereist, aldaer der geschapentheit kundig ware geworden: tot dat eindelijk, zoo uit getuigen, als mede uit gemelte berichten, die aen my noch van elders, toegezonden, en door my uitgelokt zijn: met menigte van Geographische onvolmaekte aftekeningen van ieder Landschap, of Rivier, in 't byzonder onkonstelijk geschetst, die in gemelte gewesten zelve door de eigen Inwoonders, of hunne Nabuuren, zijn ter neder gestelt, en eigen ondervindinge, zonder behulp van eenige voorgangeren, of my betrouwende op reeds in 't licht gegevene bestekken; de Kaerten hier achter ingevoegt, ter goeder trouwe van my zijn gemaekt, zoo als ook alle de Prenten na het leven zijn getekent, en de Beschryvinge der plaetzen, na een arbeid en vlyt van meer als vyf en dertig Jaren, en niet zonder zeer groote kosten, hebbe ontworpen. Het was dan al van den Jare zestien honderd zes en zestig, dat ik de Noorder Landen hebbende bezocht, gelegentheit voorhanden kreeg, van kennis te bekomen, der ver afgelegene

Noord-ooster gewesten, in Europa en Asia, en toeleg maekte, om die Landschappen in Kaert te brengen, wetende dat de gemeene Land-kaerten, die daer van voorhanden waren, gansch ongegrond, en tegen waerheit zijn ontworpen. Houte Tafelen in Siberie gemaekt, daer Lands-beschryving op geritst is, en met groote moeite tot my gebragt, hebben ons veel licht gegeven; byzonder hielp ons mede, een in Hout-sne Kaertje, tot Moskou, uit bevel Van Tzaer Alexe Michailowits, en zulks door zorg van den Siberischen Opper - gezaghebber Pieter Ivanowits Liondoenova, aen 't licht gegeven, der Landen van by Nova Zemla, Noorden om tot Sina toe, en eenige Siberische gewesten. Schippers die van Konstantinopolen op de Zwarte Zee, en 't Meotische Meir varen, vermeerderden onze kennis, en byzonder mede een ongeloofelijke menigte van beschreve Reis - streeken, door dees tot noch toe onbekende Landen gedaen.

Het eerst hebbe dan getrokken de groote Kaert, die eenige Jaren voor het uitgeven van de Tartersche Land-beschryving, in 't licht gegeven is: de Stad Peking in Sina was ik wel van gedachten om te vertoonen op veertig graden, of daer omtrent, gelijk ook, reeds in de Schets of Tekening hadde gedaen, maer alzoo my van den Vader Verbiest, Nederlands Jezuit, geschriften uit Sina zelve, mede toegebragt wierden, waer in hy die Stad op omtrent vier en veertig graden bragt, zoo hebbe ik dien Heer, welken men geen geloof, zoo my docht, behoorde te weigeren, in een zaek, die zoo hy schreef, van eigen hervatte ondervindinge hong, gevolgt; gelijk aen mijne gemelte groote Kaert, als ik die eerst in 't licht gaf, is te zien, maer eenige Jaren daer na, gelegentheit my voorkomende, of liever die opvattende, ter oorzaek dat ik over het leggen dezer plaetze aengevochten wierd, nader onderzoek te doen op de hoogte van Peking, zoo hebbe meer eenhelligheit bevonden, by den geenen die deze Stad brengen op veertig graden, gelijk als mijn oude meening ook was, dat zy liggen moeste: en daerom niet geschaemt, die te verplaetzen, en meer Zuidelijk te brengen; dies wille achten, dat Vader Verbiest, wien ik volgde, in dezen moet hebben gefaeld.

Men zal bevinden, dat ik mede in de Kaerten, welke na het eerst uitgeven aengeroerder groote Kaerte, het licht komen te zien, en tot dit Boek zijn ingelast, omtrent de Ooster-oevers van de Kaspische Zee, en van die streek Oostwaerts, tot aen de Sinesche Muur, en elders eenige veranderingen hebbe gemaekt. Hier toe ben bewoogen door Persische Land-beschryvers, wiens Schriften tot Ispahan hebbe doen vertalen, behalven dat eenige beschrevene Reizen, welke door die Landen zijn gedaen, en Reizigers die

daer hebben geweest, my meerder kennis en klaerheit hebben gegeven, waerom heilig hebbe geoordeeld, de Land-streeken zoo te leggen, en te verbeelden, als bevinde, zy in der waerheit te zijn, en liever te erkennen mijn voorige minder kennis, als dwalingen, of liever misgreepen te berde te brengen: zoo als dan mede de groote Tartarische Land-kaert eeniger mate hebbe verschikt, en de reeds geplaetste Steden, Rivieren, Bergen, en Kasteelen, meer ruimte gegeven, voornaem Zuidelijk, als voor dezen was geschied; en dit alles ingevolge mijne laetste kunde, volkomen na waerheit, en wezentlijke gestalte, 't geene gemeent hebbe te moeten aenhalen.

Dat deze Kaerten volmaekt zouden zijn, en voornaem omtrent de Zee-kusten, derve ik niet verzekeren; want om de in- en uithoeken, als mede de gestrektheit der zelve, naeuw af te pylen, de aenwoonende Menschen van werktuigen niet zijn verzien, ja zelfs het gebruik van 't Compas is by hen bykans onbekent, veel min dat zy hoogte konnen nemen. Deze dan zijn op 't oog alleen gelegt, en na waerschijnlijkheit, waer op een Zee-man geen vaste streek nemen kan. Om dat dan de Zee-kusten, in- en uithoeken van omtrent de Rivier Oby af, tot Korea toe, nooit geheel om zijn gevaren, of afgemeten, maer alleen by bericht van Luiden, die aldaer te Lande, of daer omtrent, zijn geweest, gestelt, en dus by de gis, zoo hebbe de zelve flaeuwlijk, en gelijk als onbekent, in de Kaerten vertoont.

Van de gestrektheit, gedaente, lengte, en breete, der meest Noord-oostelijke Uithoek, kan ik niet zekers zeggen, om dat tot my zommige Reizigers onderrichten, als of de zelve geheel tot aen Amerika zoude reiken; andere weder, dat de zelve niet zoo lang zouden zijn. Insgelijks willen zommige, dat weinig voorby de Rivier Oby, het Land hooger strekt na 't Noorden; en andere, dat het meer bezuiden, als het door my word vertoont, afvalt; hierom houde middelmaet, en hebbe het zelve gestelt na de meest waerschijnlijke blijken, onder my daer van berustende. Dit is zeker, dat de Kust, Jelmerland genaemt, omtrent op vier en zeventig graden, en den uitgang van de Rivier Amur, omtrent op vyftig graden is gelegen. De Stroomen in de Zee, by de Oby, schieten meest van het Oost na het West. By 't Statenland, aen Jesso, is een open water gezien, zoo verre het oog bereikte.

Wat de Polus hoogte betreft, veel 'er andere plaetzen, byzonder die hoog Noorden zijn gelegen, daer van ben ik schuldig te zeggen, dat de zelve gestelt hebbe, na de beste gissing, en de meeste waerschijnlijkheit, zulks oordeelende uit de lengte der da-

gen, en nachten, te dier plaetzen, daer van ik kennis heb gekregen, door ontallige berichten, en na-vorschingen, geduurende een tijd van ruim vyf en dertig Jaren, als ook uit de veerheit, en afgelegentheit der plaetzen van malkander, die my net kundig zijn geworden. Het konde echter zijn, dat zoo hier en daer kleine misgrepen ingesloopen waren, 't geen de tijd, en nader ondervindinge beteren zal.

En men believe te weten, dat in Siberie de uuren, half uuren, en minder gedeelten van den dag, dagelijks worden gerekent, en getelt; by voorbeeld, als in Moskou, daer staen zeventien, en een half uur op de Wyzer, en men stelt de zelve na een uur des daegs, des morgens op een uure, beginnende te tellen van Zoonen opgang, en des avonds na Zons ondergang even eens. Men spreekt daer het is de zoo veelde uure van den dag, of nacht, en in gelijker voege, worden in alle deze afgelegene Landen, de uuren der dagen getelt; dies door menigvuldig na schryven, en doen waernemen, vermeene zoodanige kondschap gekregen te hebben, dat omtrent de hoogte min falen zijn begaen.

Omtrent Korea, wil men, dat Visschen gevangen worden, niet ongelijk aen die, welke men boven Nova Zemla vind. Hier uit willen zommige dryven, dat, schoon geen vaert Noorden om is, echter aldaer doortogt van water is, 't welk evenwel geen vast besluit maekt; want men Visschen vind van eenderlei aert in verscheidene wateren, welke gansch geene gemeenschap met malkander hebben.

De Visch Harder word mede in binne-wateren, die beslooten zijn, gevonden, zoo dat geen bewijs is, of schoon de Harder zoo wel aen Korea, als by Nova Zemla word gevonden, daerom aldaer doortogt van water moet zijn.

Men bericht mede, dat het veeltijds beoosten en boven Nova Zemla zoo sterk vriest, dat de monden van de Rivieren Jenisea en Lena, den geheelen Zomer niet ontdooijen, en blijft als dan de vaert daer geheel verspart. Om dat de Menschen, die daer zomtijds langs de Kusten varen, zich niet diep t'Zee begeven, kan men met geen zekerheit zeggen, of 'er Eilanden zijn, en of 'er vast Land Poolwaerts is, of niet. Het is zijn aenmerking waerdig, dat, als in de Zomer veele Noorde winden waeijen, dat dan het Ys van het Noorden komt afdryven, en zich zet met geheele bergen van opgeschooten schotzen, tegens de Tartarische Kusten aen, als wanneer eenige de minste vaert aldaer onmogelijk is: daer en tegen, als men 'er des Zomers veel Zuide winden heeft, dat dan het Ys Noord op dryvende, in de Tartarische Zee, omtrent de wal, opening geeft. Hier van daen komt

het, dat zommige Engelsche en Hollandsche Zee-luiden, benoorden Nova Zemla om willende varen, als ook door Waigats, op een en het zelve Jaer-tijd, Ys hebben bejegent, andere een open Zee hebben gezien.

Het is zeer aenmerkelijk, dat tusschen Nova Zemla, en de Noord-oost-hoek van Asia, een groote lengte zy, dat men aldaer, vermits de geduurige mist, des Zomers, niet alleen langzaem, of met weinig zeil, en niet als met gevaer zoude konnen stevenen; maer dat de Winter in het midden, of scheiden van Oogst-maend weder aenvangt, en dus de Zomer genoegzaem te kort, om zoo grooten einde weegs af te leggen, als wanneer de Schepen in 't Ys zouden blijven steeken, en vergaen. Of schoon dan deze weg korter van hier na Japan schijnt, zoo is 't echter zeker, dat met meerder gemaks, en min gevaers, den grooten Oceaen kan worden geklieft. Wes ik niet alleen niemand zoude raden dus derwaerts t'zeil te gaen, of dit pad Noorden om te kiezen, door zoo veel onzekerheits, en op zoo haglijken uitval; maer zulks geheel afrade, om 't groot gevaer dat 'er in steekt, van Schip en Lijf te verliezen. Met meerder grond en wisheit zijn Binnen-landsche plaetzen in onze Kaerten gestelt.

Zoo als reeds in den Jare zestien honderd zes en dertig, door den Heer Hendrik Bouwer, schryvende aen den Heer Anthony van Diemen, beide geweest zijnde Opper-bevelhebbers van Nederlands Indiën, in zekere Brief, die eigenhandig onder my berust, het varen benoorden om, na Oost-Indiën, voor onmogelijk word gestelt.

De Grenzen, het is waer, van ieder Landschap, zijn niet volmaektelijk afgebakent, 't geene om der Landschappen woestheit, en vake veranderingen, zoo stips en net op een draet niet heeft konnen geschieden: zommige der wegen, die men reist, zijn met stippen of streken aengewezen. Het is gelooflijk, dat, inzonderheit wijt om 't Oosten, Steden, Vlekken, Horden, en Volken, onaengeroert voorby worden gegaen, waer van de kennisse my duister is gebleven; doch zeker is 't, dat de Volken, en Plaetzen, welke vertoont worden, waerlijk zoo gelegen zijn.

In 't Jaer vyftien honderd vyf en vyftig, is een Kaerte van Rusland, met een gedeelte van Siberie, en Tartarye, in Rusch en Latijn aen 't licht gegeven, door eenen Anthonis Wied, tot Dansik. Daer na is in Engeland een volmaekter Kaerte dier Landschappen uitgegeven; en wyders zijn op bevel van Tzaer Michael Faedrowits, en zijn navolger, Kaerten van die Landen aen den dag gekomen, die ook aen hen opgedragen zijn geworden.

Door bevel van wylen zijn Majesteit Tzaer Alexe Michailowitz,

Vader dezer tegenwoordig Heerschenden Tzaer, wierd het Kaspische Meir in Kaert gebragt, de Vliet Volga aen zijn uitgang afgebakent op papier, en tot nut der varende Luiden gemeen gemaekt:+ zoo als ook onze Kaert, welke veele gewesten, onderdanig aen de Moskovische Kroon, bevat, met verlof van hunne Tzaersche Majesteiten het licht komt te zien, 't geen uit hunne Voor-recht, en Brief, waer mede my hebben believen te begunstigen, mag worden bespeurd, berustende het eerste gedag-tekent in 't Jaer na de Russche tellingen, zeven duizend een honderd en zes en negentig, als mede de tweede, getekent in 't Jaer zeven duizend een honderd en negen en negentig, onder my, waer by kan worden gezien, dat betuigt word de vergenoeginge die hunne Tzaersche Majesteiten in dezen mijnen doen scheppen, en eene aenmoediginge om verder in deze stoffe voort te zetten. Zoo als mede in 't goede opgenomen is, de Opdragt van dit Werk, aen hunne Tzaersche Majesteiten, en dat ik het onder zijn Tzaersche Majesteits naem aen 't licht hebbe gegeven, believende men daer benevens te zeggen, dat deze Beschryvinge met menigvuldige moeite is vergadert geworden, en dat verscheide gewesten, en haren Regeringe onderdanige Volken, met alle vlijt omstandelijk zijn beschreven.

Wes zy dit mijn doen pryzen, en ons, noopende deze stoffe, bevestigen in hare gunst voor het toekomende, zoo als hunne anderen Brief gedagtekent in het Jaer na de Schepping der Waereld, zeven duizend twee honderd en twee, den dertigste van Lente-maend, en het twaelfde Jaer hunner Heersching, met het Groote Tzaersche Majesteiten Ryks Zegel bekrachtigt, aen my gezonden, betuigt, welke Brief op Perkement in groote Letteren zeer net geschreven, is kostelijk beschildert, en met Goud geçiert, waer aen de wapenen konstelijk verguld en gemaelt, zich vertoonen. En gelijk de tijd ons meer opening en licht, als aen andere Voorgangers vervolgelijk heeft gegeven, zoo mag men hoopen dat deze arbeid des te aengenamer zal opgenomen worden.

Wy hebben uit onze Kaerten achter gelaten veele dier Plaetzen en Steden, welke in grooten getale by Marcus Paulus de Venetiaen zijn beschreven, en aengeroert, die omtrent het Jaer twaelf honderd vyf en zestig met de Tartaren in Sina is doorgeboerd, ter oorzake dat hy de rechte afgelegentheit, of afstant, beneffens hunne hoogte en breete niet heeft getroffen, of aengeroert, en om dat zedert die tijd zoo groote verwoestingen in deze Laden zijn geweest, dat genoegzaem gezegt mag worden, den eenen steen op den anderen aldaer niet te zijn gebleven; als ook, om dat de benamingen van plaetzen, volgens des Lands wyze, steeds

veranderen, zoo wel van ouds als heden, en na de Heerschers wil en welgevallen genoemt: behalven dat veele Steden en Plaetzen, daer van Marcus Paulus gewag maekt, als of in Tartarye zoude leggen, namaels bevonden zijn in Sina te wezen, alzoo hy, die met de Tartaren In het Noorder Sina drong, het zelve aen de Tartersche Kroon hechtende, welkers gebied wierd genaemt Kathay, het alzoo ook in zijne geschriften heeft genoemt; en de navolgers, die weder in hunne geschriften Sina van Kathay scheiden, vattende het boven-muursche Tartarye voor Kathay, veele der Gewesten, Steden, en Plaetzen, die Marcus Paulus in Sina, en elders had gezien, hoog Noorden boven de Muur by dooling hebben gebragt: wes zeer grovelijk van veele, welke Tartarye uit, den opgemelten Schryver in Kaerte hebben gelegt, is gedwaeld. Waer toe veel heeft geholpen, dat ter tijd, als deze Wester Tarters Sina bemagtigde, daer twee Koningen waren, d'eene afkomstig van de rechte Sinesche Stam, Sum genaemt, welke de twaelf Zuider Landschappen bezat: d'andere Konink der Ooster Tarters, van 't geslacht Taikin, die de drie Noorder Sinesche Landschappen in bezit hadde, als mede het Landschap Leaotun; deze wierden d'een achter den ander, beide overwonnen, 't geen geschiede tusschen de Jaren twaelf honderd vyf en twintig, en twaelf honderd en tachentig; waer uit de misgreep is gesprooten, dat men heeft gemeent, dat die de Noorder gewesten bezat, meester van geheel Sina was, en dus zijn by deze dwaling, mede door de navolgers, zoo veel Steden en Plaetzen, die midden in Sina leggen, boven, en omtrent de Groote Muur, benoorden, geplaetst. Mijn oogwit was, de Landstreken, Steden, Horden, Rivieren, en Plaetzen, zoo te leggen, en te benoemen, als heden bekent, gelegen, en benoemt zijn: en voornaem is mijn toeleg geweest, de meest Noorder en Oostelijker Deelen bekent te maken. Eenige der Steden en, Landschappen die ik ongeplaetst late, of niet aenwyze, wel meest in 't Zuidelijkste gedeelte van Tartarye, volgens Marcus Paulus de Venetiaen, gelegen, en misschien nu niet meer in wezen, of bekent zijn, als Singui, Egrigaja, de verblijf-plaetzen van Gog en Magog, niet wyt Van Tangut of Tenduc, welke Landschappen anders by de Arabiers voor Kathay mede worden genomen; Caniclu, Caraja, Cangigu, Tholoman, Gingui, Amu, Cacausu, Canglu, Ciangli, Caromora, Panchi, Corgangui, Chain, Tingui, Figui, Zarten, Ezina, Sachion, Camandu, dat door de Tarsers verwoest is; Carcham, een Landschap by Samarchan; Chinchinhalas, een Landschap dicht aen de Woestyne Lop, waer van de Inwoonderen Nestorianen, Mahometanen, en Heidens zijn

geweest; daer waren Stael-mynen: Ciartia zoo Landschap als Stad, vyf dagen Tan de Stad Lop gelegen; daer viel veel Jaspis: Ungrac, daer schoone Vrouwen waren, uit welke Cubla, Tartersch Keizer, zijn By-wyven koos; beneffens noch over de honderd Steden, die door Cingis, en zijne Na-zaten, uit de Sinesche buiten, in het hert van Tartarye zijn gebouwt geweest. Doch deze zullen nimmer, na allen schyn, te rechte aengewezen konnen worden, vermits de groote omkeeringe, welke in die gewesten voorgevallen is, zoo dat daer te recht het volgende vaers op gepast kan worden:

 
Mistrouw dan vry u groot fortuin,
 
Karthago leit bestulpt met puin;
 
En waer is Tirus? waer de muuren
 
Van Sidon, en zijn Koopman-straet?
 
Het bros geluk dat komt en gaet;
 
Geluk kan zelden steen verduuren.

De Geographie, of Land- en Plaets-beschryving, is van ouds zoo hoog geacht geweest, dat Strabo zeide, een onwaerdig Landbestierder te zijn, die niet en wist waer de Zon op en onder gong, of onkundig in die wetenschap was; en is by de Egyptenaren de ze kennis zoo hoog geacht geweest, dat hunne Priesters sich daer in oefende. Sesostris, als hy veel Landen had doorzien; beschreef zelve Tafelen in deze konst, die den Scythen niet minder als den Egyptenaren gediend hebben. En wat Ptholomeus in deze wetenschap heeft gedaen, zijne Schriften uitwyzen. De Schryvers, Plinius, Solinus, en Mela, hebben mede breet van deze stoffe gehandeld. Seneca scheen al iets in zijnen tijd, belangende onbekende Landschappen, te gissen; gelijk uit het volgende, van hem, by vertaling is te zien;

 
De Waereld overal doorloopen,
 
Raet niet bestendig op haer grond:
 
Den Indiaen met heeten mond,
 
Den kille Araxes heeft gezoopen.
 
Men drinkt den Elve uit Persens Landen,
 
En Rhyn: een gryze Eeuw komt aen,
 
In welk haer banden d'Oceaen
 
Zal vieren, om de kromme stranden.
 
Een nieuwe Aerdkloot staet t'ontdekken.
 
De Schipper nieuwe Landen vind;
 
De Zee het Ysland niet bind,
 
Om voor des Waerelds eind te strekken.

Ter tijd van Julius Caesar zonden de Romeinen alom Land- en Plaets-beschryvers af, om kennisse van gewesten te nemen, en Tafelen daer van te maken. Zenodoxus wierd tot gelijken einde na 't Oosten gezonden; hy was op zijn togt uit, een en twintig Jaren: na 't Zuiden Polycletus; deze drie en dertig Jaren daer: toe bestede: Theodorus op het zelve oogwit afgevaerdigt, quam niet weder als na negentien Jaren.

+ Men leest by Plinius, dat Alexander door Dogemetes en Beton, de afstand der plaetzen tusschen de Kaspische Zee, en die van Indiën dede meten.

Hy gaf een Vloot Schepen aen Onesicretes; om de Indische Zee-kust af te meten.

Schipio Africanus, dede geduurende den krijg met Karthago, de Kust van Afrika, Spangie, en andere Rijken nieten; zulks dede mede Pompejus, Augustus, en andere Roomsche Vorsten, niet nagelaten hebben, Land-metingen over hun bereik te laten doen.

Naderhand hebben de Arabieren, zich mede byster in deze konst en wetenschap geoefent, gelijk men wil dat zy de eerste zijn geweest, die de Winden op papier, aftekenden.

Ulug Beig, Chan of Konink in Mawaranar, of het Over-Oxus Land, Zoons Zoon van Tamerlaen, heeft ons Geographische Tafelen, door eigen ondervindinge gemaekt, nagelaten; gelijk ook Abulfeda, en andere omtrent die tijd zulks deden.

Het is byzonder, dat gezegt word in Portugael, uit de Aerde ontgraven te zijn, in 't Jaer vyftien honderd vyf, dicht aen de Zee, op een plaets, geheten Rocha de Centra, drie oude Steenen, waer op gesneden stonden, oude versletene Latijnsche Letteren, van dezen inhoud:

De voorzegging der Sibylla, beslooten over de Westersche Inwoonders.
 
met letters zullen rollen steenen,
 
en in een rechte ordre staen,
 
wanneer gy west zult schouwen aen.
 
de schatten uit het oosten heenen.
 
de ganges, indus, tagus stroomen,
 
't zal zyn ten hoogsten wonderbaer;
 
verwisselende waer, voor waer,
 
van verre alle t'zamen komen;
 
't besluit voor de eeuw'ge zon en maen.

Al hoe wel het ontdekken van deze Steenen, een vond, misschien ter tijd van den Portugaelschen Konink Emanuel mogt zijn geweest, om de Onderzaten tot opzoeken van nieuwe Landen te lokken, zoo is echter het opdoen van veele vreemde, en toen onbekende gewesten daer op gevolgt.

Een groot gedeelte der gewesten, als gezegt, in onze Landkaerten begrepen, is onder het Gezag, er de Heerschappye hunner Tzaersche Majesteiten van Moskovien, die grooter en wyder uitgestrekte Tzaerschappen, Rijken en Landen, aen een gelegen, bezitten, als eenig Prins ter waereld, zoo als ten deele in dit Werk mag worden beoogt: ook is het gerucht van haer Magt en Grootheit, nu zoo zeer op de Aerdbodem bekent, dat men my uit het ver afgelegen Sina, daer van het volgende schrijft:

Sive amplitudinem imperii* spectas quod quidem ad orientem nostrum, usque ad crepidinem celeberrimi illius muri Sino-Tartarici pervenit, ad boream autem non alium habet terminum quam orbem terrarum universum, ipsum inquam Polum articum, &c.

 

Dat is:

 

't Zy men de uitgestrektheit van het§ Keizerrijk aenmerkt, 't geene aen ons Oosten, tot den Drempel van de vermaerde Muur, die Sina van Tartarye scheid, reikt, en benoorden geen scheids-pael heeft, als de geheele Waereld, ik zegge de Noorder Pool, enz. En vorders:

Certe Zareae Majestatis ablegatus in cultissima hac Sino-Tartarica Monarchia tanto honore exceptus est, ut non mediocrem invidiam meritus sit, ac obtinuit, ut contra vetastissimas hujus imperii consuetudines, Zareae Majestatis litterae ac munera singulari plane pompa ac honoris significatione, usque ad intimum palatium imperatoris sint introducta. Ipsemet ablegatus convivio spendido exceptus, cui imperator cum praecipuis aulicis intererat, aureis in vasis varea fercula & vinum ex ipsa sua mensa ablegato apponenda misit, imo viris nobilibus qui ablegatum comitabantur propinquius Trono Regio & in medium vocatis, singulis vinum vasis aureis offerendum jussit.

 

Dat is:

 

Waerlijk hunne Tzaersche Majesteiten Afgezant, is in deze wel-geoefende Sineesch-Tartarische Monarchye, met zoo veel Eer ontfangen, dat hy de nijd verdiend heeft. Hy heeft verworven, tegen de oude gewoonte van dit Land, dat hunne Tzaersche Majesteiten Brieven en Geschenken, met een byzondere Statie, en eer, tot binnen in het Keizers Paleis zijn ingebragt, en hy Afgezant wierd zelve zeer kostelijk ter Disch onthaeld, in het by-

zijn van den Keizer, en zijne Grooten. In Goude Schotelen gebood hy, dat men den Afgezant de Spijs zoude voor dissen, zendende veel gerechten van zijn eigen* Tafel. De Edelluiden die onder den Afgezant waren, wierden toegelaten naby den Throon, en de Keizer dede hen uit Gulde Vaten drinken.

Het dye my tot geen verachting, dat tot dit Werk veele berichten, die my van elders zijn toegebragt, heb ingelast; want de Portugeesche Schryver Tellezius zegt van een Boek, dat uit veele Schriften te zamen was gehaeld, Nemo vero putet propterea minor is esse illius opus: quis prudens enim dixerit structuram non esse periti architecti, eo quod opisicum labore composita fuerit, vel quod materies & caementa alibi creverint? Dat is: Niemand beelde zich in, dat daerom zijn werk van minder waerde is: want wat wijs Man zal zeggen, dat een gebouw van geen ervaren Meester is gemaekt, om dat hy gebruikt heeft den hulp van Arbeiders, of om dat hy de stoffe en kalk van elders heeft doen brengen?

Van de Persische gewesten, na aen de Kaspische Zee gelegen, en in de Nabuurschap der Tartaren, heb tamelijk wijtloopig gehandeld, ter oorzake, om dat bespeurde die Landschappen ten onzen aenzien te leggen in een volslagen duisternis, waer toe my narichten uit die Oorden zelve toegekomen, aenleiding hebben gegeven.

Het zal niet oneerlijk, volgens Salustius, geacht zijn, iets by de Nazaten van deze stoffe op 't papier achter te laten; want hy: Segt: Eum demum vivere & frui anima videri qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae famam quaerit. En Pinedo in Praef. ad Stephanum: Non inhonestum est posteris aliquid relinquere quo me vixisse testarer. Als mede Petreus: Quia nobis denegatur diu vivere, relinquamus aliquid quo nos vixisse testamur.

Dit Werk spreekt dan van deze Landen, zoo als die heden bevonden worden te zijn; behalven dat 'er van de meeste Noorder en Oosterlijke Siberische en Tartarische Landschappen word geschreven, daer van de oudheit, ja genoegzaem niemand, voor my, onzes wetens, het minste heeft gerept, die dan den Europiaaen tot hier toe in duisternisse en onbekentheit hebben gelegen. Het geene van de Usbeksche, Mawaranaersche, en andere Nabuurige gewesten word gezegt, is ten deele getogen uit Arabische en andere Schryvers, zoo die van ouds als onlangs hebben geleeft: en zijn my zeer te stade hier in gekomen eenige ongedrukte schriften van L. Warnerus, zoo onder my berusten, die tot Konstantinopolen, alwaer hy van dezen Staet afgezonden was, in deze stoffe zich had bevlijtigt.

Ik verzwyge, en late achter de bepalinge en Land-scheiding die by de Ouden is gemaekt, om haer onwisheit, en onderscheide stellinge, zeggende alleen met Johan Christophorus Wagner, dat Tartarye tot noch toe meest onbekent is geacht, 't geen hy echter bepaeld van de Rivieren Volga en Oby, tot aen de Eilanden Jesso, en van 't Kaspische Meir, tot aen de Ys-zee, dat is, volgens zijn meting, in lengte van 't Oosten na het Westen, omtrent, vijftien honderd Duitsche mijlen, en van 't Zuiden na het Noorden, of in breete, omtrent acht honderd mijlen, hoe wel and ere deze tusschen-standen merkelijk kleinder maken.

De Ridder Temple zegt, in zijn Werk, genaemt Miscellanea, op de onbekentheit van Tartarye, dat wy beschreven hebben het volgende:

Het groote en oude Koninkryk van Sina is bepaeld, na het Oosten, en Zuiden, door den Oceaen, na het Noorden, door een steene muur, twaelf honderd Engelsche mylen lang, gemaekt tegen den inval der Tartaren, en na het Westen door gebergten, en Wildernissen, dier zeer groot, en niet door te reizen, zijn, welke men dies niet en weet, dat de arbeid, of nieuwsgierigheit der Menschen, tot noch toe ooit door gereist, of daer van beschryvinge gemaekt heeft.

En weinig lager, hoe verre dit groote Land (sprekende van Tartarye) Noordwaerts aen, door eenige Menschen word bewoont, geloove ik niet dat iemand voorgeeft te weten, gelijk ook niet, uit hoe afgelegene hoeken, dezer koude en bevroorene Bergen, zommige van deze wreede Volkeren (welker magt en wapenen aen alle gewesten, die van ouds de bewoonde Waereld genaemt wierden, zoo bekent zijn) eerst voort gekomen zijn.

Na dat dit ons Werk voor de eerste mael reets geheel was algedrukt, wachtende het uitgeven, op het snyden eeniger Platen, en onze groote Kaerte van Tartarye, al voor veel Jaren, in 't licht was gegeven, en veele afdrukzels na Engeland en Vrankryk voor lang gezonden waren, is ons in handen gevallen, zeker Kaertje van Siberia en Kathay, gevoegt by een, Boek, waer in van de Reis-wegen na Sina word gehandeld, ontworpen by Vader Avril, Jezuit in Vrankryk; waer van gehouden ben te zeggen, dat het zelve 't meest met de waerheit is over een komende, - van alle die tot noch toe my in handen zijn gevallen. Hy melt 'er van, dat het is gevolgt na eene, die berust in de Cancelarye van hunne Tzaersche Majesteiten. Of by dien geleerden Heer mijn arbeid is gezien, blijft my onbewust; maer niet, dat hy een Weg-wijzer, door den Heer d'Ablancourt (die met mijn overleg en aenwijzing ontworpen is) hem toegezonden, tot zijn Werk heeft

gevoegt; gelijk zijn E. zulks in 't vierde Boek zijner beschrijving melt. Veele, en wel de meeste benamingen, omtrent de Stad Tobol, en beoosten de Oby, zijn wel getroffen, doch worden zeer weinig in getal aengewezen, zoo als in vergelijking met de mijne is te zien. Wat de plaetzing zommiger Steden, Vlekken, en Rivieren betreft, de zelve is alzins ten volle met de waerheit niet over een komende: gelijk de Noorder-kust gelegt schijnt te zijn na de dooling der ouden, die een zeer grooten inwijk Zuidwaerts daer aen hebben gegeven, welke daer in waerheit zoo groot niet te vinden is. Ook zijn daer geplaetst eenige namen van Steden, als Yamour, Daouri, nz. en Rivieren, als Echart, Anibi enz. die my nooit voorgekomen zijn, en dies niet vermeene in wezen. Wijders, al hoe wel wy niet zonder klare blijken van waerheit meenen, de Stad Peking te leggen, in lengte op honderd zeven en dertig graden, zoo heeft dezen Heer de Stad Peking gelegt, in lengte, op honderd twee en dertig graden, en vervolgens geheel Sina meer Westwaerts geplaetst, als het voorheenen, voornaem by Fransche, en andere Schrijvers was gebragt. En gelijk zijn E. volgens onze meening, het Rijk Sina al te Westelijk verschuist, zoo heeft hy de Noord-kust van Tartarye insgelijks herschikt, en te veel Westwaerts te rug getrokken, na mate hy zulks aen het Sinesche Rijk heeft gedaen; waer door gevolgelijk de Rivieren, welke in de Ys-zee uitstorten, te zeer bekrompen, te Westwaerts, en te naby een zijn gelegt: want de Landen benoorden gemelte Rijk Sina gelegen, meer Oostwaerts uitzetten, als by zijn E. worden vertoont.

Een ander Schrijver in Vrankryk, in den Jare zestien honderd vier en negentig, uitgegeven hebbende een Kaert, zegt, hy de eerste te zijn, die de Stad Sinigan, of Sillingan (hy wil Selenginskoy zeggen) in Kaert heeft gebragt, waer van melt dat aldaer de laetste by een komst is geweest, van Vrede, tusschen den Moskoviet en Sineesch, hoe wel zulks ter dier plaetze niet en is geschied, maer wel onder Tenten, dicht by de Stad Nertsinskoy, een gewest verre van daer gelegen; en is waer, dat de Stad Selinginskoy, door my reets in 't Jaer zestien honderd zeven en tachentig, 't eerst in Kaert is uitgegeven en vertoont, en niet by hem in den Jare zestien honderd vier en negentig. Hy zegt men de kennis door de Moskoviten bekomen hebbe van het Groot Tartarye, in plaets dat indien na waerheit had believen te spreken, hadde dienen te zeggen, dat hy enkelijk mijne Kaert hadde nagemaekt, welke ik na een arbeid van een zoo grooten reeks van Jaren hebbe ontworpen, waer van de kennis my niet toegezonden is door de Moskoviten; doch die bekomen hebbe als is gemelt: en dus zoude dezen Heer het spoor en de gewoonte gevolgt hebben, by Luiden van Letteren en Waerheit, gebruikelijk.

In het Jaer zestien honderd zes en negentig, is by Karel Allard tot Amsterdam, een Kaert van Asia in 't licht gebragt, waer in hy heeft gevolgt mijne groote Kaert van Tartarye, toen al voor veele Jaren aen den dag gegeven, gelijk hy zulks erkent, met te melden, dat zich van mijne stukken heeft bedient, wezende in der daed het Noord-ooster gedeelte van de zelve, of het gedeelte tusschen de Kaspische Zee, en Sina, en tusschen de groote Sinesche Muur, en de Noorder-oever, niet anders als enkel dubbelt, van mijne boven gemelte Kaert, behoudens eenige kleine verbetering, die door mijne aenwijzinge daer aen is gemaekt.

In den Jare zestien honderd zeven en negentig, is my in handen gevallen een Boek, gedrukt tot Parys, met de naem van Les Elemens de l'Histoire; waer in mede de Geographie word verhandelt. De Heer de Vallemont, Schrijver van dat Werk, schijnt my toe een Man te zijn van veel geleertheit, en groote belezing: Hy roert daer in aen, de Kaert die ik van Tartarye hebbe ontworpen, en aen den dag gegeven, en zegt de zelve, doof Mr. de Fer, Geographe van den Heere Dauphin, te zijn nagemaekt, (zoo als ook de waerheit is;) doch dat de zelve de Fer misverstandelijk heeft gehandelt, van, my navolgende, het Tartarye zoo hoog Noorden te leggen, als het door ons is gebragt, roerende noch twee groote Mannen aen, als den Abt Baudrand, en den Heer Cantelli, Land-beschrijver van den Heer Hertog van Modena, die met hem van de zelve meening zijn, dat de Noorderkust door ons te hoog Poolwaerts is getoogen. My verwonderd zeer dat dezen Heer mijn stellinge, onzer redenen onbewust zijnde, dus aenstonds verwerpt, zonder dat eenige blijk van onze misgreep te borde brengt, als alleen, dat de Vaders Jezuiten de Polus hoogte tot Albasin zoude genomen hebben op vijftig graden, en eenige minuten: of die Vaders te Albasin zijn geweest, heb ik groote reden te twijfelen; doch het is waer, dat zy omtrent de Stad Nertsinskoy, by de Sinezen Nipeheu genaemt, zich op hebben gehouden: en gelijk als ik uit eene hunner Brieven na Europa geschreven, heb gezien, zoo was de Polus hoogte daer by hen gevonden, indien de waerneminge goed is geweest, op weinig min als twee en vijftig graden, ten ware zy naderhand, misschien zich dies aengaende hebben gebetert, en die gelegt op vijftig graden, en eenige minuten: hoe nu uit het nemen dezer hoogte tot Nipeheu, daer boven gemelte Heer, Albasin, onzes oordeels, voor verstaet, en stelt, zijn betrekking kan hebben, of gevolg, op de Noorder-kust van Tartarye, en kan ik niet ontwaren, vermits die plaets zoo zeer verre daer van daen gelegen is. Het is waer dat ik in perzoon het koude Noorden op die hoogte als mijne Kaert zich uitstrekt, niet en heb bezocht; doch is my ook

zeer wel bewust, hoe in die Landen, niemand reist, welke der wetenschap van de Polus hoogte te nemen, recht kundig is, gelijk men mede tot Peking van dit hoog Noorder gewest, gansch de minste kennis niet en heeft, wezende vervolgens den Vaders Jezuiten aldaer, zulks mede onbekent.

Het is een merk dat boven gemelte Heer niet te wel bericht is, hoe men in Siberie, en tusschen Rusland en Sina reist, om dat hy uit het Verhael der Reis-weg van Baikoof, die van Tobol na Peking heeft gereist, in 't Jaer zestien honderd drie, en vijftig, de lengte afmeten wil: alzoo de ongebaentheit der wegen, een korte afstant, vaek een zeer lange weg schijnt te maken, en Baikoof zulks niet en heeft onderscheiden, - gelijk mede niet aengemerkt heeft, of hy Oost of West, Noord of Zuidwaerts reisde. Het is in den Jare zestien honderd vijf en zestig geweest, dat deze Reis-beschrijvinge tusschen Tobol en Cambalu, of Peking, daer hy gewag van maekt, door my uit Rusland herwaerts over is gebragt, en ik de zelve aen den Heere Thevenot tot Parys hebbe gegeven, zijnde de kant-tekeningen die zijn Wel Edele daer beneffens aen den dag heeft, gebragt, uit mijn Pen in die tijd gevallen, zoo dat den inhout daer van, by my het eerst in deze gewesten bekent is geweest, en lange voor de tijt, dat ik de Kaerte heb ontworpen. Wat reden dan deze geleerde Mannen hebben te oordeelen, de Noorder-kust van Tartarye, tegen Ys-zee aen, meer Zuidelijk te leggen, is my onbekent, terwijl zy, noch niemand der Europianen, daer van de eigene en Wiskonstige ondervindinge hebben, gevende daer van ook geen het minst bewijs, of blijk; want of schoon de plaets Albasin weinig te Noordwaerts door my was gelegt, (wezende door ons dit Albasin in mijne Kaert gebragt op twee en vijftig graden, en veertig minuten, en niet zoo hoog Noordelijk, als deze Heeren my believen na te geven; gelijk oog-schijnlijk op de Kaerte kan worden gezien;) zoo is het geen gevolg, dat daerom de Noorder Zee-kust van Tartarye, meer Zuidelijk legt, als hy van my is geplaetst, en dies hun ongunstig oordeel, over mijnen zoo grooten arbeid, onverdient.

Dit Werk dan, is door ons by een gebragt, onder hoop, dat den Arbeid aengenaem, en aen de Waereld dienstig zal zijn, den geletterden en anderen aenleidinge worden gegeven, om het geene by my nu misschien duisterlijk en gebrekkig, het eerst aen 't licht is vertoont, volmaektelijk, en zonder misgreep, ten toon te stellen: 't geene wenscht, beneffens welvaert, des gunstigen Lezers,

 

Genegen Dienaer,

 

N. WITSEN.

 

NOORD


Vorige Volgende