Noord en Oost Tartarye

Verhael uit de reis-beschryving
Van Antonis Jenkinson, Engelsman: om t'ontdekken de weg na Katay door Tartarye, over 't Bucharen en Usbekken Land.

DEn zesden van Oogstmaend, des Jaers vyftien honderd acht en vyftig, ging ik tot^* Astrakan te Scheep, met de twee Johnsons, beide Engelschen, en met eenige Tartaren en Persianen. Het beleid van deze Zee-reize was my (zegt Jenkinson) en deze twee Engelschen aenbevoolen. Wy voeren langs den Oostelijken Oever van de Rivier de Volga, en liepen daer uit, twintig mylen van Astrakan, onder de hoogte van zes en veertig graden, zeven en twintig minuten. De Volga valt in de Kaspische Zee, door zeventien uitgangen.

In 't uitloopen hielden wy de Kust, die zich Noord-oost strekt, met een goeden wind.

Den elfden zeilden wy zeven mylen, de streek Noord-oost, en quamen aen een Eiland, daer men een hoog gebergte ziet, genaemt Accurgar, die het van verre doet kenbaer worden. Daer van daen liepen wy tien mylen Oostwaerts, tot aen Bawhiata toe, een ander Eiland, hooger dan het eerste. Tusschen deze twee Eilanden, aen de Noordzyde, is een Golf, die het Blaeuwe^* Meir genoemt word. Hier van daen namen wy onze loop Oost-noordoost, tien mylen, en krygende de wind tegen, moesten wy het Anker laten vallen, op de diepte van een vadem water, en bleven voor Anker leggen tot den vyftienden, als wanneer een storm, uit den Zuid-oosten, ons dede Zee kiezen. De wind liep Noord, en wy stelden onze streek

* Men zegt dat de naem van Astrakan is geleent van den eersten Vorst, welke aldaer heest geheerscht.

* Anderzins word zeker Binne-meir, dat in de Kaspische Zee uit loost, mede het Blaeuwe Meir genaemt, gelijk ook in 't algemeen by de Landaerd aldaer, alle groote Wateren, wel Blaeuwe Meir, of Blaeuw Water werden geheten.

[p. 397]

Zuid-oostwaerts aen, en zeilden dien dag acht mylen.

De zeventiende verlooren wy 't Land uit het gezicht, en vorderden dertig mylen.

De achtiende leiden wy twintig mylen af, nemende onze gang Oostwaerts, en bevonden ons omtrent het Land Baughleata of Bawhiata, dat vier en zeventig mylen van de mond der Volga leit, op de hoogte van zes en veertig graden en vier en vyftig minuten. De Kust loopt Oost ten Zuiden. Op een punt of hoek van deze Kust is het Graf van een Tartarisch Propheet, het welke d'Inwoonders van dit Land met groote aendacht gaen bezoeken.

De negentiende was de wind West, en wy stelden onze streek Oost-zuid-oost, vorderende alzoo twaelf mylen, en togen voorby de mond van een groote Rivier, jaik genaemt, die haren oorspronk heeft in het Landschap van Siberien. Deze Riviere loopt door het Land van de Nagaische Tartaren. Men zeide my, dat een dag reizens de Riviere opwaerts, eene Stad lag, geheten^*Serachik, staende onder de gehoorzaemheit van Mursa-Smille, Prins der Tartaren, die nu met de Moskoviters Vrede had; dat hier geen geld om ging: en overmids deze Luiden geten. duurig met den oorlog of met het Vee bezig zijn, zoo valt daer niet te Koophandelen.

Ons Vaertuig lag ten Anker, voor de mond van de Jaik, en al ons Volk was aen Land. Ik (zegt Jenkinson) was onpasselijk, en daerom in de Bark gebleven, met vyf Tartaren, onder de welke den eenen Azi genaemt was, die by hen voor een Heilig Man gehouden wierd, om dat hy van Mecha weder te rugge quam.

Te dezer tyd quam ons een vaertuig, voorzien met dertig gewapende Mannen, aen boord. Onze Pelgrim van Mecha vraegden hen, wat zy begeerden? en ving aen, op zijne wyze, te bidden. Zijn tegenwoordigheit hield deze Roovers in toom. Zy zeiden, datze Edellieden waren, gebannen uit hun Land, en datze quamen zien, of 'er geen Moskoviters of andere ongeloovigen, in dit vaertuig waren. De Pelgrim antwoorden hen, met een statig gelaet, dat'er zulke geene daer in waren, en deed daerom zware Eeden. De Roovers voeren weder weg, en door de getrouwigheit van onzen Tartar, behielden wy het leven en onze koopmanschappen.

Ons Volk quam weder aen boord, en de wind goed zijnde, vertrokken wy de twintigste van Oogstmaend. Wy leiden zestien mylen af, onze streek was Oostzuid-oost. Den een en twintigsten zeilden voorby een Inham, die zes mylen breet was, besloten van een Hooft of Uithoek, die licht te kennen is, om dat'er twee Eilanden leggen Zuid-oostwaerts. Wy voeren die voorby. De Kust draeit daer na Noord-oostwaert, en maekt een andere Inham, daer de groote Rivier Jem in valt, die zijn oorspronk heeft in Kalmakken Land.

De twee, drie en vier en twintigste, bleven wy voor anker leggen.

De vyf en twintigste, zijnde de wind voordeelig, zeilden wy dien dag twintig mylen, en zagen in 't voorby trekken, een Eiland, daer van het Aerdryk zeer laeg is, en rondsom het zelve zijn veel Barningen en Zandbanken. In het Noorden van dit Eiland is een Golf; doch wy bleven daer verre van af, om onze streek Zuidwaerts te houden, en voeren tien mylen, genoeg te doen hebbende, om ons van de Barningen en Zandbanken te ontwerren. Daer na deden wy twintig mylen, nemende onze loop Oost-zuidoost, en ontdekten het vaste Land, daer van de Kust ons scheen van 't gebergte doorsneden te zijn. Wy liepen langs deze Kust twintig mylen, en hoe verder dat wy quamen, hoe hooger ons het Land scheen te wezen.

De zeven en twintigste voeren wy dwars door een Golf. De Kuste van deze Golf was in 't Zuiden veel hooger dan de andere. Wy zagen daer na een Zeehooft of Uithoek, welkers Aerdryk zeer hoog was; en zijnde de zelve voorby gevaren, ontstond zulken vreeslijken storm uit den Oosten, dat wy dachten te vergaen. Zy duurde drie dagen lang. Van deze Uithoek gingen wy zoeken na een Haven, genaemt Manguslave, ( Minkischlak,) een plaets, die wy zouden aendoen. Zy is twaelf mylen van de mond van gemelte Golf. Maer het onweder dreef ons na de Kust, die in 't Noorden leit, op d'andere zyde van Manguslave, en recht tegen over. Het Land is laeg, en de plaetze onveilig. En misschien was hier voor ons nooit geen vaertuig aengekomen.

Wy zonden iemand van ons Volk aen Land, om met de Gezaghebber te handelen, ten einde aen ons voorraed mogte werden verkost, en wagens, om onze Koopmanschappen te voeren na Sellizure, verhuurt, vyf en twintig dagen reizens van onze landing af. Onze Afgezanten quamen, met veele schoone beloften, weder te rugge: en den derden van Herfst-

* Heden is dit gewest onder de gehoorzaemheit van hunne Czaersche Majesteiten.

[p. 398]

maend hebben wy onze Bark, op die vaste toezegginge, gelost. De Vorst ontfing my wel; doch komende over de vrachtwagens en leefstocht te handelen, stelden zy ons op spysmaet, en deden ons, tot op het water toe, alles koopen, en tweemael meer betalen dan wy schuldig waren. Wy mosten haer geven, wat zy eischten, en voor eiken Kemel, die slechts vier honderd pond gewigt droeg, gaven wy hen drie Moskovische huiden, en vier houte schotels; daer en boven aen de Vorst of Gezaghebber van 't Land, een negende en een zevende, te weten, een vereering van negen byzondere dingen, en een ander van zeven: want zy hebben daer geen geld.

De veertiende van gemelte Maend vertrokken wy met een Karavane, van duizend Kamelen. Na dat wy vyf dagen reizens gedaen hadden, bevonden wy ons op den Bodem van een andere Tartarische Vorst. Wy troffen op de weg eenige Ruiters aen, van den huize van Zultan Timer, Prins van Manguslave. Zy bevolen ons, uit den name van hunnen Vorst, aldaer stille te houden: openden onze Kaszen, en namen daer uit, zonder ons te betalen, 't geen hen best aenstonde. Ik besloot by my, om by den Vorst te gaen: en, na zijn bescherming en een Vry-brief verzocht te hebben, om in zijn Land veilig te mogen zijn, stond hy my zulks toe, en ontfing my wel. Men vereerde my, door zijn bevel, Vleesch en Merrie-melk; want Brood hebben zy niet: en, in voldoeninge Van de Koopmanschappen, die zijn Volk my hadde afgenomen, bedragende omtrent vyftien Moskovische Rubels of Dukaten, gaf hy my een Gelei-brief, en een Paerd, dat wel zeven Rubels waerdig was. Het was mijn geluk, dat ik deze voorzichtigheit omtrent hem gebruikte; alzoo ik verstond, dat al bereits last gegeven was. om ons uit te plonderen, indien ik daer in nalatig geweest ware.

Deze Vorst houd hem altyd op 't Land. Hy heeft Kastelen noch Steden. Ik vond hem in eene kleine ronde Hutte, van Riet gemaekt, van buiten met Vilt, en van binnen met Tapyten bedekt. Ik zag ook by hem, de Bisschop van dit woeste Land, die onder hen zoo hoog geërt word, als de Paus te Romen. D'een en d'ander deden my verscheide vragen, aengaende de gelegentheit van ons Land, van onze Wetten, en van onze Godsdienst. De Vorst scheen met het antwoord, dat ik hem gaf, genoegzaem voldaen te wezen.

Ik keerde weder na de Karavane, met welke ik twintig dagen in de woestyne reisde, zonder een eenige Stad noch wooninge te zien. Wy hadden wel voorraed opgedaen; edoch als ons die quam t'ontbreken, aten wy een van mijne Paerden: de overige van de Karavane deed van gelijken. Wy konden eenmael in drie dagen geen water vinden, en 't geene wy naderhand vonden, moesten wy uit diepe Putten halen, 't geen evenwel maer brak water was.

Den vyfden dag van Wynmaend, bevonden wy ons aen de strand van een Golf van de Kaspische Zee, daer het water zeer goed is. Die daer de Doüane hielden voor de Konink der Turkemannen, namen vier ten honderd van onze Koopmanschappen, en een vereering van zeven byzondere zaken voor hunnen Konink. Wy bleven daer niet langer als eenen dag, en vertrokken, na dat wy ons een weinig ververscht hadden.

't Is aen te merken, dat de Vliet Oxus⁺ eertyds in deze Golf haren uitgang had: maer tegenwoordig komt ze zoo verreniet, vallende in een andere Vliet, die na 't Noorde schiet; daerze onder de Aerde doorloopt, een goede streek; en daer na weder aen den dag komt.

Den zevenden van Wynmaend verlieten wy deze Golf, en quamen den negenden aen het Kasteel, genaemt Sellizure. Zeker Prins, genaemt Azim can, houd daer zijn verblijf, met drie zijner Broeders. Id hadde last, hem te gaen bezoeken, gelijk ik deed, en overleverde hem de Brieven van den Keizer van Moskovien, met een vereering van negenderlei dingen. Hy ontfing my wel, my doende in zijn tegenwoordigheit eeten. Men schonk my een wild Paerd, en Merrie-melk. De Vorst liet my ten tweeden male weder by hem komen, en dede verscheide vragen, wegen den staet van Moskovien; en gaf my daer na een Vrygelei-brief.

Het Kasteel van Sellizure, zijnde de Zetelplaets van den Chan of Vorst, leit op eenen hoogen Berg. Des Vorsten Huis is van Aerde opgebouwt. Het Volk is gansch arm, en heeft geen Koopmanschap.

In 't Zuiden van dit Kasteel islaeg Land, maer zeervruchtbaer: daer wast veel Fruit, en onder anderen een, die zy noemen, Dynié, zijnde groot, en vol zap. Het Volk eet dat in 't einde van de maeltyd, en strekt hen voor drank. Zy hebben noch eene andere Fruit, genaemt Carbuse, groot omtrent als een groote Komkommer, zijnde geel en gezuikert. Behalve deze Fruit hebbenze zeker slag van Kooren, dat zy Jegur noemen, welker steel het Zuikerriet gelijktzijnde wel zoo hoog, en het

+ Hier is eenige duisterheit by den schryver.

[p. 399]

Graen gelijkt de Rys, maer wast by troszen. Al het water, daer zy hen in 't Land van bedienen, word door pypen uit de Vliet Oxus geleit: en loopt dit Land gevaer van eens woest te worden, als dat Volk den loop van deze Rivier t'eenemael zal bedorven hebben.

Den veertienden vertrokken wy van Sellizure, en quamen den zestienden in eene Stad, Urgenze genaemt, daer wy, hooft voor hoort, schatting mosten betalen, en even zoo veel voor onze Paerden, als voor ons zelfs. Wy bleven aldaer een Maend lang stil leggen. De Vorst van 't Land was Aly Sultan genaemt, Broeder van dien Azim can, daer ik hier boven van gesproken heb. Hy quam weder van een Stad in Chorasan, dien hy onlangs de Persianen had afgenomen, alzoo dit volk geduurig met de Konink van Persie in oorlog zijn. Ik had bevel, om hem aen te spreken, en behandigde hem een Brief van den Keizer van Moskovien: en hy gaf my een Vrygelei-brief.

Urgenze leit in een vlak Veld; heeft meer dan vier mylen in 't ronde. De muuren, als ook de huizen, zijn van aerde, en slecht gebouwt. Ik, zegt jenkinfon, zag 'er eene wyde straet, die van boven bedekt was, dienende tot een Markt. De Stad is in zeven Jaren, terwyl den Inlandschen oorlog geduurd heeft, viermael ingenomen geweest. De Koopluiden zijn 'er, om dier oorzake wille, zeer arm, en kost ik daer niets verkoopen, als vier pakken Serge. Daer is weinig Koophandel, en worden 'er geen andere Koopwaren gevonden, als die van Buchara en uit Persie komen. Het Land, dat tusschen de Kaspische Zee, en deze Stad leit, word genaemt, het Land van de Turkemans. Azim can gebied aldaer mede, met eenige van zijne Broeders. De magtigste voert de naem van Chan of Kan: maer zijn heerschappye word niet erkent, als daer hy zijne Zetel hout;. vermids ieder van de andere Vorsten wil d'Opperste wezen in zijne staten, en is alleen bedacht, om zijnen Nagebuur te verdrukken. Zy komen van byzondere Vrouwen, en hebben alzoo geen onderlinge genegentheit, gelijk andere Menschen, voor hunne Broederen. Elk een van deze Zultans heeft vier of vyf Wyven, nevens verscheide Bywyven, en leiden een ongeregelt leven. Deze Broeders oorlogen byna geduurig tegens malkanderen: d'overwonnene vertrekken zich met hun Vee in 't Veld, en leven van den Roof, die zy doen op de Karavanen en Kooplieden, die zy aenvallen in de plaetzen, daerze weten datze zich met water voorzien moeten: leidende dit doolende leven zoo lange, tot datze gelegentheit gevonden hebben, om weder in hunne bezitting te komen.

Dit Volk heeft geen vast verblijf, en trekt van d'eene plaets tot d'andere, met de kudde van Schapen, Kamelen en Paerden. Hunne Schapen zijn zeer groot, met⁺ staerten, die zomtyds wel tachtig ponden wegen. Zy hebben zeer veel wilde Paerden, die de Tartaren dikwils met hunne Valken vangen, op volgende wyze. Deze Valken zijn geleert, om zich op het hooft van deze Beesten te zetten, slaenze dan met de vleugen, en verwerren ze zoodanig, dat de Jager ondertusschen tyd heeft, om daer by te komen, en dood ze met pylen, of met de degen.

Daer groeit geen kruit in 't gansche Land, maer wel zeker slag van kleine Boontjes, waer by het Vee zich erneert, en zeer vet van word.

Deze Tartaren hebben weinig of geen Goud of Zilver; zy ruilen hun Vee tegens andere dingen, die zy van nooden hebben. Zy dragen geen kennisse van Brood; maer zijn groote Vleescheeters, en houden meest van Paerde-vleesch. Hunne drank is zuure Merrie-melk, daer zy zich dronken aen drinken, zoo wel als de Nagaische Tartaren.

Van de plaets af, daer wy ons aen Land lieten zetten, tot aen de tweede Inham toe, vonden wy geen ander water, als Putwater.

Den zes en twintigsten van Slachtmaead vertrokken wy van Urgenze, en na dat wy honderd mylen langs de Rivier Oxus gescheept hadden, voeren wy over een andere Rivier, Ardok genaemt, daer wy eenige kleine rechten moesten betalen. Ardok is een groote zeer snel loopende Rivier, die zijn water met de Oxus vermengt.

Den zevenden van Wintermaend quamen wy in een Kasteel, genaemt Kait, dat Zultan Saramet toequam. Daer was anders niets in de weg, als de vreeze, die hy voor de Vorst van Urgenze had, die hem belette, onze Karavane te plunderen. Hy liet hem echter met een vereering genoegen. Wy gaven hem een Russische Koehuid voor elke Kemel, en noch eenige andere kleine vereeringen aen zijne bedienden.

Des nachts van den tienden der zelver Maend, als wy onze Schildwachten hadden uitgesteld, kregen wy vier Ruiters gevangen, die ons bekenden, dat in dit Land zeer veele Roovers waren. Wy lietenze binden, en zondenze aen den Zultan van Kait, die terstond met honderd

+ Ziet boven breeder van de kalmaksche Schapen.

[p. 400]

Mannen aenquam, aen den welken zy bekenden, dat zy waren van de Bende van een gebannen Vorst, die ons, drie dagen reizens van hier, met veertig man verwachte, om ons te plunderen. De Zultan gaf ons tachtig Mannen, met een Hopman, om ons te geleiden, en nam de vier gevangenen met zich. Dit gelei verteerde een groot gedeelte van onze voorraed; en den derden dag, 's ochtens, scheide het van de Karavane, om, zoo zy zeiden, te gaen kondschap nemen van de Woestyne. Wy zagenze, vier uuren daer na, in volle ren wederom komen, zeggende, dat ze een groote hoop Ruiters gezien hadden: ons vragende, wat wy hen wilden geven, om ons uit het gevaer, dat ons dreigde, te redden. Wy en konden met hen niet eens worden: en zy keerde weder na de Vorst, die zekerlijk met deze Rovers, die wy aentreffen zoude, eens was. Ondertusschen deden eenige Tartaren van onzen hoop, die voor Heiligen gehouden wierden, om dat ze te Mecha geweest waren, de Karavane stille staen, begosten te bidden, en vervolgens te wikken en waer te zeggen, of wy eenige quade ontmoetingen zouden hebben. De wigchelary ging aldus toe: Zy Slachteden een Schaep, en namen de beenen daer uit, dedenze koken, en daer na verbranden, mengende d'asch van deze beenderen met het bloed van 't Schaep, schreven daer eenige tekens mede, onder zekere gebaerden en woorden. 't Oordeel was, dat wy zouden aengevallen worden; edoch zouden wy een goede uitkomst te verwachten hebben. Voor my, ik sloeg geen geloof aen zulken wyze van waerzegginge: evenwel wierden wy 's ochtens, den vyftienden van Wintermaend, van verre een hoop volks te paerde gewaer. Wy waren onder ons veertig man sterk, die bequaem waren om te vechten, Wy deden ons gebed, Tartaren, Persianen, Christenen, elk een op zijne wyze, en zwoeren, malkanderen niet te verlaten. Zy waren zeven en dertig Ruiters sterk, en de gebannen Prins trok voor aen. Zy riepen ons toe, dat wy ons zouden gevangen geven, en wy begosten te schieten. De schermutzinge duurde van den ochtent, tot twee uuren 's nachts. Zy waren beter gewapent dan wy, en wisten beter met hun pylen om te gaen; doch ik hadde 't voordeel, tegens hen met Vuurroers te schieten, waer mede ik eenige van hun Volk dood schoot. Eindelijk handelden wy over stilstant van wapenen, legerden ons op een hoogte, en beschansten ons met onze Kamelen en Koopmanschappen. De Roovers deden van gelijken, een Boogschoot van ons af, doch met dit voordeel, dat ze ons de weg, om aen 't water te komen, dat ons zeer noodig was, hadden afgesneden. Des middernachts quam een van hun Volk na ons toe, begeerende met de Boma, of Hooftman van de Karavane, te spreken: de welke antwoorde, indien de Vorst hem beloven wilde op zijn Wet, hem geen gewelt aen te doen, dat hy zoude twee van de zijne zenden, om met hem te handelen. De Prins dede een Eed, nevens zijn geheele Bende, met luider stemme, zoo dat wy 't wel konden hooren. Wy zonden een van de Karavane, die men voor een Heilig Man hield. De Prins zeide aen deze Afgezant, ik begeere, dat gy, die meestendeels Bussarmans, dat is besnedenen, zyt, in onze handen zult overleveren de Kaphers of Ongeloovigen, die onder u zijn, nevens hunne Koopmanschappen: dat doende, zal ik u vry laten trekken; anders zal met u handelen als met Ongelovigen.

De Hooftman antwoorde, dat'er geene van die Kaphers onder zijne Bende waren; en of 'er al waren, zoude hy liever zijn leven laten, eer hy die zoude over leveren. Voorts, dat wanneer het dag zou zijn geworden, hy zoude gewaer worden, dat hy hem niet vreesde. Ondertusschen hielden zy onze Afgezondene, zonder hunnen Eed te betrachten, gevangen, roepende, Ollo, Ollo, 't welk by hen een wyze van overwinninge te roepen betekent. Wy waren zeer beducht, dat de Afgezondene ons zou verraden; doch hy dede het echter niet, maer bewees getrouwigheit aen de gansche Bende, niet openbarende, hoe veel Volk wy in de schermutzinge verlooren hadden. 's Morgens begostmen weder op nieuw te schermutzelen. Men handelde voor de tweede mael, zijnde het Volk van onze Karavane moede, hun lijf en goed zoo dikmael te wagen. Wy stonden aen de Roovers geschenken toe, van negenderleye zaken, en een Kemel, om ze te dragen: waer mede zy van ons af trokken.

Wy vervorderden onze weg, en quamen 's nachts aen den Oever van de Rivier Oxus; 't welk ons een groote ververschinge was, aengezien wy in geen drie dagen water gevonden hadden. Wy vertoefden aldaer een geheele dag, en maekten ons vrolijk met het Vleesch van de Kamelen en Paerden, die dood geschooten waren. Daer na verlieten wy de groote weg, die langs de gemelte Rivier liep, om de ontmoetinge van de Roovers te myden, en trokken dwers door de Woestyne, daer

[p. 401]

wy in drie dagen niet meer als een vonden, waer van het water zeer brak was, en moesten wy eenige van onze Kemelen en Paerden dooden, om eene nacht, die wy in de Woestyne waren, daer af te leven. Eenige Roovers kregen een van ons Volk, die hem te wyt van de Karavane af begeven had, gevangen. Men maekte dies wegen aenstonds wapenkreet: en hoewel het een zeer donkere nacht was, maekten ons gereet, en vertrokken te middernacht, onze reize voortzettende, tot dat wy aen de Rivier Oxus quamen, daer wy wat uitrusteden, na dat wy ons langs haren strand versterkt hadden.

De drie en twintigste van Wintermaend, quamen wy in de Stad Buchara, gelegen in Bactriana, zijnde het laegste Land van alle die gewesten. Zy is besloten met een hooge muur van aerde, en gedeelt indryën.

De Stad is zeer groot. De Huizen zijn meerendeels van aerde gebouwt; doch de gemeene gebouwen, als by voorbeeld, de Kerken, en hunne gedenk-gebouwen zijn Zeer prachtig, en van binnen kostelijk verguld; doch boven al zijn daer de Baden de schonste van de Waereld, welker beschryving hier te lang zoude vallen. Door 't midden van de Stad vloeit een klein Riviertje: maer des zelfs water is zeer ongezont, want die daer af drinken, krygen gemeenlijk wormen in hunne beenen van een elle lang;'t welk in 't gemeen de vreemdelingen wedervaert. De worm zit tusschen vel en vleesch, zijnde gerolt in verscheide krinkels. De Wondheelders van dit Land hebben goede kennisse de zelve uit te trekken; want indien de worm zoude in stukken getrokken worden, zoude het deel, daer het overige van de zelve in blijft zitten, ongevoelig worden, of de kanker zoud 'er in komen; weshalven by stukje voor stukje, elke dag een duim lang, uitgehaelt word. Midlerwyle mogenze geen Wyn, noch andere sterke drank drinken; en worden die, daer men ze by bevind, strengelijk gestraft; welke strengheit komt van die geene, die het hooft van de Godsidienst is, wiens gezag zoo groot is, dat hy zomtyds de Vorst zelf afzet; gelijk hy ook afzettede dien, die in onzen tyd al daer Heerschte. Hy hadde 't zelfde gedaen aen zijnen Voorzaed, die hy des nachts in zijn Kamer omgebragt hadde. Deze tegenwoordige Vorst bemind de Christenen zeer.

Buchara is eertyds den Persianen onderdanig geweest, en is tegenwoordig, (te weten, ten tyde van jenkinson) een byzonder⁺Landschap of Koninkryk. Deze Volkeren zijn steeds in oorlog met de Perssianen: en is eene van d'oorzaken van deze oneenigheit, om dat de Persianen niet willen hunne knevels laten afscheeren, gelijk de Tartaren doen; de welke gelooven, dat het een groote zonde is, anders te doen, en noemen, om die reden, de Persianen ongeloovigen: onaengezien zy meest in alle andere Hooft-stukken van de Mahometaensche Godsdienst overeen komen.

De Konink van Buchara heeft geen grooter inkomste, als die hy van deze Stad trekt, daer men hem van alle koopwaren, die verkocht worden, de tiende betaelt. Daer en boven, als hy geld van nooden heeft, laet hy met gewelt Koopmanschappen uit de Winkels nemen; gelijk hy liet doen, om my negentien stukken Engelsche Stoffen, dien hy my schuldig was, te betalen. Zy hebben zilvere en kopere munte: hun zilvere munt geld omtrent twaelf stuivers. Het koper geld is 'er gebruikelijker dan het zilvere. Het verandert van prys, na het de Vorst in 't hooft komt. In mijnen tyd wierd het verhoogt en verlaegt, tweemael in eene Maend. Deze verwerring; als mede het recht van den tienden, dat de Prins trekt, en de geduurige veranderingen, die in 't Land voorvallen, daer een zelfde Prins zelden veel langer als twee of drie Jaren Heerscht, is oorzake van des Lands armoede en ondergang.

De zes en twintigste der gemelter Maend kreeg ik last, om voor den Vorst te verschynen, met de Brieven van den Keizer van Moskovien. Hy ontfing my wel, (zegt jenkinson) dede my in zijn tegenwoordigheit eeten, en vraegde my verscheide vragen, aengaende de toestant van Europe, en inzonderheit van die van Moskovien; begeerde ook, dat ik voor hem: met een Roer na 't wit zoude schieten, en hy zelfs schoot eenige malen. Eindelijk ging hy weg, zonder my te voldoen, het geene hy my schuldig was, voor genoeg houdende, dat hy bevel daer toe gegeven had, dat zeer qualijk nagekomen Wierd. Ik moeste alderleye lompen en vodderyen in betalinge mijner Koopmanschappen aennemen; doch moet ik hem dien lof nageven, dat hy honderd man na de Woestyne zond, om de Roovers te vangen, daer ik te voore van gesproken heb;'t welk; ook in 't werk gestelt wierd, en bragt men hen vier van de zelve in 't leven; hy liet ze my zien, en deed ze in de Poorten van zijn Paleis ophangen, tot eeri voorbeeld van anderen.

Daer komen alle Jaren veel Koopluiden tot Buchara, uit Indiën, - Moskovien,

+ 1558.

[p. 402]

Persien, en van Balgh; doch brengen weinig Koopmanschap mede, en blijven 'er zomtyds twee Jaer om die te verkoopen; zoo dat men weinig staet pp dien Handel kan maken. De Indianen brengen daer wit Kattoene Lijnwaet, daer de Tartaren hunne Tullebauden van maken. Hunne kleederen zijn insgelijks van deze stof gemaekt, als mede van Craska. Zy brengen daer zeer weinig Goud, Zilver, Juweelen en Speceryen. Het geen te rug komt, is gewrochte Zyde, Slaven en Paerden. Ik bood deze Indianen (waer van eenige van den Oever der Ganges, en van de Zee-boezem van Bengale quamen) Kressen en Lakenen aen, doch zy maekten daer geen werk altoos van. De Persianen brengen daer Craska, Wolle Lakenen, Lijnwaet en Stoffen. Ik quam te weten, dat ze zich met Lakens van Aleppo voorzien. De Moskoviters brengen daer Rusch Leder, Schaeps-vellen, Zadels, Toomen, houte Schotels, enz. en nemen Wolle Stoffen en Craska wederom, doch in een zeer kleine menigte. In tyden van Vrede, wanneer de Koophandel met Katay open staet, word hen van daer Muskus gebragt, als mede Rhabarber, Zatyn, Damast, enz. Men zeide my, dat'er voor drie Jaren twee Tartarische Vorsten, die op de weg van Katay woonden, in oorlog waren: de Landen van deze Vorsten hetep Taskent en Caskar. Die van Taskent hadden oorlog met de Kozakken, die Mahometanenzijn, en men noemde ons zekere kleine Koningen, die tegen den Vorst van Caskar kryg voeren. Welke Koningen Heidens zijn, en Afgodendienaers. Deze twee Barbarische Landschappen zijn zeer Volkryk. Zy hebben geene Steden, en waren de wegen van Taskent en Caskar zoodanig gesloten, dat de Karavanen niet konden na Katay komen. Als de weg vry is, is het eene reize van een of twee Maenden.

De tydjnge die ik kreeg, dat de Konink de nederjage had gehad, en de Stad stond Belegerd te worden, dede my van daer vertrekken. Zijnde Persie toep ter tyd in oorlog, ben ik genootzaekt geweest, over de Kaspische Zee wederom te keeren.

Ik vertrok van Buchara, den achtsten van Lentemaend, des Jaers vyftien honderd negen en vyftig, met een Karavane van zestig Kamelen, en zulks was ons geluk: want tien dagen daer na belegerde de Konink van Samarkand de Stad Buchara, met een magtig krygsheir, terwyl dat hun Vorst was gaen oorlogen tegens een ander van zijp Maegschap.

De negen en twintigsten der gemelte Maend quamen wy te Urgenze, na dat wy eene Bende van vier honderd Roovers, die op ons pasten, ontkomen waren, zijnde die van 't zelve Land, als die wy d'eerste mael ontmoet hadden. My waren twee Gezanten aenbevolen, die de Vorst van Buchara en die van Balch aen den Keizer van Moskovien zonden. De Konink van Urgenze zond 'er ook twee andere derwaerts, met antwoord op de Brief, die ik hem, van wegen den Moskoviter, gebragt had. Ik beloofde hen, datze wel zouden onthaelt worden; niet te min quamen ze met vreeze, om dat de Tartaren in langen tyd geen Gezanten derwaerts gezonden hadden.

Wy vertrokken de vierde van Grasmaend van Urgenze, en als wy aen de strand van de Kaspische Zee quamen, daer vonden wy een vaertuig, zonder anker, touwen of zeilen. Wy hadden kennep mede gebragt, daer maekten wy een kabeltouw van, en ons Kattoene Lijnwaet diende ons tot zeilen. Als wy voor hadden genomen, een anker van een wagen rad te maken, quam 'er een Moskovische Bark aen van Astrakan, daer wy een anker van kochten. Men maekte zeil; de twee johnsons en ik verschaften alle het Scheeps gereetschap, by ons hebbende de opgemelte Gezanten, en vyf en twintig Moskoviters, die lange tyd Slaven in Tartarye geweest hadden.

Den dertienden van Bloeimaend hadden wy in de wind, en lieten ons anker vallen, drie mylen van de Kust. Daer ontstond een onweder, dat vier en veertig uuren duurde. Het kabeltouw, dat wy qualijk gesponnen hadden, brak. Wy zetteden onze zeilen by, om de Kust, daer ons de wind heenen dreef, te myden. Eindelijk stranden wy in een bocht, op modderige grond, 't welk ons het leven dede behouden. Na het onweder over was, liepen wy weder in Zee: en vermids wy, door hulp van ons Kompas, de plaets daer wy voor anker hadden gelegen, net hadden aengemerkt, haelden wy ons anker weder t'huis: waer over zich de Moskoviters verwonderden, als niet konnende begrypen, hoe wy 't hadden konnen vinden. 't Hadde met ons gedaen geweest, in gevalle ons vaertuig aen die. Kust gebleven ware, aengezien het Volk, dat aldaer woond, als beesten leeft.

Twee dagen daer na kregen wy een andere groote storm uit den Noord-oosten; wy liepen gevaer, om dat de baren zoo hoog stegen. Onze Tartaren waren beducht, datze aen de Kust van Persien zouden dryven, en in de handen van hunne

[p. 403]

vyanden vallen. Wy quamen eindelijk in de Rivier Jaik.

Geduurende onze Scheepsvaert, lieten wy d'Engelsche vlag waeyen, met het roode kruis van St. Joris, dat noch nooit in de Kaspische Zee gezien was.

Na verscheide tegenspoeden, quamen wy eindelijk, den acht en twintigsten van gemelte Maend, tot Astrakan, daer ik tot den tienden van de volgende Maend verbleef, terwylen men de vaertuigen voor de Afgezanten, die na Moskou zouden trekken, gereet maekte.

De Kaspische Zee is omtrent twee honderd mylen lang, en honderd en vyftig breet. D'Oost-kust van deze Zee is bewoont van Tartars, genaemt Turkemans: in 't Westen heeft ze de Cirkassen, de Berg Kaukasus, en de Zwarte Zee, die eenige honderd Engelsche mylen van daer gelegen is. In 't Zuiden heeft ze Medien en Persien, en in 't Noorden de Rivier Volga, en de Volken Nagais geheten. Het water van de Kaspische Zee is op zommige plaetzen zoet, en op andere zout, gelijk dat van den Oceaen. Zy ontfangt verscheide Rivieren, die zich in de zelve ontladen: de grootste is de Volga, dien de Tartaren Edel noemen. Haer begin is omtrent twee honderd mylen van den mond af gelegen. De Rivieren van Jaik en Jem komen uit Siberie: de Cyrus en Arax vlieten uit den Berg Kaukasus.

Wy vertrokken den achtsten van Zomermaend van Astrakan, om na Moskou te gaen, met een gelei van honderd krygsknechten: alwaer wy den tweeden van Slachtmaend aen quamen.

Men bragt my ter gehoor voor den Keizer. Ik kuste zijne Majesteit de hand, en deed hem een gift van een Tartarische Koestaert, en van een Tymbael van 't Land, dat hy my d'eer deed van te ontfangen. Ik stelde hem voor, de Gezanten, die men my aen bevolen had: en de Vorst beval, dat men my dien zelven dag het middagmael in zijne tegenwoordigheit zoude gereet maken: en hy vraegde my verscheide dingen van de Landen, daer ik geweest had.

Astrakan legt op de hoogte van zeven en veertig graden en negen minuten.

Manguslave in de Kaspische Zee,	45 - 00
Urgenze in Tartarye, twintig dagen reizens van de Kaspische Zee,	42 - 18
Buchara, eene Stad in Tartarye, twintig dagen reizens van Urgenze.	39 - 10

Maruta Dibagos Armenisch Koopman, heeft my mondeling bericht, dat het water in 't Kaspische Meir, aen de Oevers, en byzonder in 't gewest Masanderaen, veel Land ineet, en verslind, 't geen hy door de overvloet van water, en verstopping der onderaerdsche kolken en buizen, waer door het zelve plagt te loozen, acht toe te komen: hoewel hy aen Schippers, die Naphta rondsom de Kaspische Zee te koop aen brengen, meer malen heeft gevraegt, of eenige kolken daer het water in zakte, by hen bekent waren, doch dat die betuigt hadden, niets daer van te weten.

Dit heeft my mede bevesligt, een ander Armenier Saphar Dinersis geheten.

Wat van deze groote Binnen-zee by Vossius word gezegt, uit het volgende bericht kan worden gezien.

Dat bet gevoelen van Mela, en andere die het met hem eens zijn, niet voor goed gekeurt wierd, is voornaem veroorzaekt, om dat die Zee zout is, als of het nootzakelijk was, dat daerom met den Oceaen moest gevoegt zijn, wezende waer, dat'er veel Meiren zijn, hoewel klein, die echter zout water hebben, komende het met de reden over een, zoo als de ondervindinge mede leert, dat alle Meiren, 't zy zy in den Oceaen uitstorten, of besloten zijn, allenkskens zoutachtig worden, en den aerd van een Buiten-zee aentrekken, konnende eenige kleine Binnen-meiren die zoet zijn, tot geen voorbeeld worden aengetogen, doch in de Meotische Poel, ziet men klare blijken der zoutigheit, en noch meerder in de Zwarte Zee, welke anderzins een gelijkheit heeft met het Kaspische Meir, 't welk in zijn midde, het zoutste is; men is te vergeefs bekommert, nopende hunne onderaerdsche kolken.

Julius Scaliger wil, dat dit Meir in de Zwarte Zee, door onderaerdsche holen uit boezemt, doch veele zoeken andere uitlozingen, als of 'er geen oneindelijke Meiren zijn, die nergens uitstorten. Van dit Meir is te lezen by Josephus Barbarus; men wil dat in twaelf dagen het Kaspische Meir omvaren kan worden, hoewel Herodotus zegt, dit Meir langer te zijn, als vyftien dagen, en breeder als acht dagen varens; en waerlijk, zoo men de lengte neemt voor de naeste Zees uitbreidinge, zoo heeft Herodotus niet gemist, of zeer weinig, doch zoo men de lengte neemt voor de tusschen stand, die is van de uitgank des Vliets Jaxartes, en de strand der Cirkassen, dan is deze uitbreidinge te groot genomen: Scaliger is onlangs gevolgt door den Reiziger Oliarius, die een gedeelte van deze Zee heeft bezocht, en breedelijk

[p. 404]

beschreven, en of schoon ik veel geloof geef, aen den geenen, die eige oog getuigen zijn, zoo meine echter dat hy daer in dwaelt, met te zeggen, dat deze Zee, uitgestrekt is, van 't Oosten na 't Westen, want achte de zelve in zijn lengte Zuide en Noorde te zijn gelegen, wezende door Oliarius enkelijk een gedeelte der Westeroevers bezocht, te weten, van de Vliet Volga, tot aen de Stad Ferabat in Persie, welke tusschen-stand hy voor de geheele breete aentekent, en zegt te zijn van honderd en twintig Hoogduitsche mylen, welke maet genoegzaem overeen komt met die van Herodotus. Werdende by de Grieken de vaert eener dag, gerekent op vyf honderd stadien, wes een Reis van acht dagen, een lengte van vier duizend stadien zoude uit leveren, die uit brengen honderd en twintig Duitsche mylen, en dit komt ook overeen, met de Nubienzer Land-beschryver, die zegt, dat de breete dezes Zees, is een vaert van zeven dagen, te weten, tusschen Tabrestian en het uitstekent hooft in Nagayen Land, hoewel hy eene dag te kort heeft gerekent. In lengte heeft Oliarius dit Meir niet bezien, maer wel andere, waer onder Jenkinson, een Engelschman, voor omtrent honderd Jaren, die langs de geheele Noordzyde gevaren heeft, van de mond der Riviere Volga, tot aen die van de Jaxartes, en hy schryft, deze Zee lang te zijn, twee honderd Duitsche mylen, daer Oliarius aen deze tusschen-stand, maer negentig diergelijke mylen stelt, en aen deze zyde de Land-oevers vervolgens dus betrekt. Jenkinson rekent, van de mond der Volga tot aen het Hooft Boglatan, vier en zeventig mylen, aen welke tusschen-stand Oliarius de helft pas geeft, waer uit blijkt, dat hy de helft van de lengte omtrent heeft afgesneden, en Scaliger daer mede niet vergenoegt, maekt dit Meir drie vierde deelen kleinder, zoo als licht te zien is by den geenen, welke eenige kennis van de Landmeterye hebben, dies men in zekerheit zeggen mag, dat dit Meir, zoo het in lengte geen vyftien dagen varens groot is, ten minste is de zelve grooter als by Scaliger en Oliarius is gebragt, en daer mede komen overeen, zoo wel de oude als nieuwe Arabische Schryvers. Dat men nopende de lengte niet eens is, word veroorzaekt, om dat men de Noorder Oever niet ten rechten bekent heeft, noch de maet van Eratosthenes, zoo, en in dier voegen, als by Strabo staet vermeit, doch niet zoo als by Plinius, daer van gesproken Word, die men uit Strabo, ten aenzien van de telling verbeteren moet. Eratosthenes geeft aen het deel hem bekent, een maet van twaelf duizend zes honderd stadien, dat zijn vyftien duizend vyf en zeventig schreden, zoo als Plinius het zelve uit drukt, doch hier ontbreekt de tusschenstand van de Volga tot aen de Jaxartes, zoo men dan daer by doet uit Jenkinson, honderd en zes en zestig Duitsche mylen, zal men hebben de geheele kring van de Kaspische Zee, groot te zijn omtrent vyf honderd en zestig mylen. Dus verr Vossius.