Noord en Oost Tartarye

Volgt iets, 't geen men my uit Solkamskoy, den vierde Mey, in 't Jaer zestien honderd en twee en negentig, over de Reis-wegen daer omtrent heeft bericht.

WY zijn met de Slee-baen den zesden van Gras-maend in Kaigorod gelukkig aen gekomen, maer tot daer toe groot gevaer, en moeyte uitgestaen, wegens de veelvuldigheit der Rivieren, die wy hebben moeten over trekken, dat ons vaek het zweet dede uitbersten, den drie en twintigsten zijn wy te water van Kaigorod gereist, en alhier den zeven en twintigsten aengekomen: men kan van daer te Lande tot hier toe niet wel reizen, doch zullen wy van hier na Vergaturia te Water niet konnen komen, maer te Lande, en worden onze Goederen op Paerden geladen, konnende men mede van hier na Vergaturia met wagens niet reizen,

[p. 781]

doch alleenlijk met Paerden. Dus ver dit kort bericht.

Door het gewest omtrent Utka, stroomt een Vliet Sylva genaemt, die vyftien vadem breet is, en zijn hier rondsom zoo veel Muggen, dat het den Reizigers byster veel ongemak baerd. Tusschen Utka en Solok is het weinig bewoont, en meest Woestyne en Bosch. Utka is drie dagen reizens van Vergaturia: tusschen Utka en Solkamskoy zijn hooge Bergen: omtrent Susowa zijn zeer groote Steen-klippen: Utka is een Vlek, hoe wel tegen een kleine aenloop der vyanden tamelijk bevestigt, want het is omtoogen met een houte muur, en met geschut wel voorzien: daer zijn binnen twintig woon-huizen.

Het Slotken Utka is dan een Grentsvesting tegen de Baskiren, en Uffimische Tartaren: niet verre van deze plaets legt de Vesting Ajada, en wanneer men uit het Westen over de Vloeden Neria, en Resch trekt, komt men aen de vastigheden Arhanah en Nivianskoy; aldaer zijn zeer schoone Dorpen, van Russen bewoont; men ontmoet vruchtbare Akkers, Vischryke Water-poelen, en vermakelijke Bosschagien.

Hier omtrent kan men wagens gebruiken. Het Land omtrent de Vliet Resch, en het Stedeken Romaschowa, is zeer bewoont, zoo dat men ieder Wurst, genoegzaem een Dorp ontmoet.

Tusschen deze plaets en het Stedeken of Vlek Newa, is een zeer lustig Land, en wel bewoont; daer is schoone Akkerbouw, en vind men daer uitmuntende brave Ceder-boomen, welriekende Kruiden ziet men daer overvloedig, en zommige Velden, met dobbelde wilde Roozen bewassen.

Het Vlek Newa, gelegen aen de Vliet van de zelve naem, maekt den aenvang van Siberie.

De Akkeren omtrent de Vlekken Rudna en Niginske, zijn zeer vruchtbaer, en wel bewoont; men ziet daer Velden die vol Roozen staen.

De Stad Tumen is een tamelijk groote plaets, daer binnen woonen veel Tartaren dat groote Handelaers zijn, gelijk daer rondsom te Landewaerts, mede veel Tartaren woonen: deze Menschen zijn zeer Gast-vry, en mild, voorzien den Reizigers met leeftogt, beleefdelijk voor niet.

Omtrent Tobol, Solkamskoy, en het geheele Siberie door, ontmoet men weinig effen Land, doch meest gebergte.

By de Steden Solkamskoy en Vergaturia, niet wyt van de Vliet Tura, waer van de laetste zijn naem draegt, gelegen, begint het steene gebergte, genaemt Camenoi Pojas, dat is, steenen band of gordel, het geen der ouden Ripheische Bergen schynen te zijn. De Russen verdichten, dat zy rondsom de Waereld gaen. Daer wast zeer vast hout, en veele welriekende Kruiden.

Wanneer men uit de Rivier Irtis, door de een of ander Arm in de Oby komt, bevind men des zelfs Oost Oever, met hooge Bergen bezet, en aen de West zyde vlak Land, zoo verre als het oog kan beryken, en is de stroom ter dier plaetze, omtrent een groote halve Duitsche myl breet, een stuk weegs te Lande in, van Surguth af, tot aen het Vlek Narim, vallen Zabelen, maer bleek van verw, zoo ook de schoonste en grootste Ermelynen, die men elders vind, roode Vossen zeer veel, en mede zwarte Vossen, die aen de beste en zwarste Zabelen van Dauria, niet behoeven te wyken, ook zwarte Vossen met graeuw gemengt haair: dit gedierte word aldaer met Honden gevangen; ook zijn daer Veel-vraeten, en Bevers, welke eerste van de roof leven, want zy zetten zich gelijk de Luxen, in de Boomen, en houden zich stil, tot dat een Hert, Eland, of Haes onder de Boom door gaet, als dan springt hy het zelve op het lyf, en dood het.

Men vind dit Dier veel in Siberien, Rosomackai, en Vuil-vraet, by de Tarters en Siberianen, anders genaemt, Panda, by de Samojeden: het is een jong Verken van acht weeken niet ongelijk; heeft haair op 't lyf als borstels, of Wolve haair, graeuw over 't lyf, op de rug met een zwarte plek, dat zijn beste bont is, waer van mutzen worden gemaekt. Van dit Dier word gezegt, dat het zich⁺ vol eet, zoo dat, na dat wel gegeten heeft, zich tusschen twee eng by een staende Boomen heen wringt, en den overvloedigen spys alzoo achter uit dringt.

Van de Bevers die in deze gewesten veel zijn, word verhaelt, het zelve, 't geene van hen in Nieuw Nederland, en elders gezegt word, te weten, dat zy zeer vernuftige Dieren zijn, houden zich op, aen de Oevers der Vischryke Vlieten, daer weinig vaert, of doortogt van Menschen is, en in de Voor-tyd schoolen zy niet alleen by paeren, maer in meerder getal te zamen, en stellen zich tot een Buurtschap: zy weten andere huns gelijken gevangenen te bekomen, en voeren die binne hunne Heir-magt, en Leger-plaets, daer zy als Slaven moeten dienen, hakken

+ Ziet Jonston van de dieren.

[p. 782]

met hare tanden veele Boomen ter neder, om wooningen van te maken, en maken houten eener groote, waer van zy in hunne hoolen, Timmer-werk en Kassen beryden, daer in zy by de Zomer, alderley aert van spyze vergaderen, byzonder tegen de tyd dat de Wyfkens Jonge voortbrengen, als wanneer zy gezamentlijk ten Bossche gaen, en met de tanden een Boom vellen, waer van de stam omtrent een elle dik is; deze weten zy in 't water te arbeiden, en zoo te plaetzen, voor de ingang harer hoolen, dat 'er onder water een opening blyft, stekende omtrent een vadem diep, onder water, en zetten die zoo vast en onbeweeglijk, dat geen wind of stroom het verwikken kan: en veele andere uitwerkzelen van vernuft, zoo het schynt worden van deze Dieren in Siberien, zoo van Christenen als Heidenen, (hoe wel ik zulks in allen deelen niet derve bevestigen) voor waerheit verhaelt.

Van het gebergte Cameni Pojas, of Kamiene Bojas, de Rivieren Oby en Jenisea, of Genese, bericht my zeker Duitsch Berg-werker, welke een geruime tyd in Siberie zich op had gehouden, als volgt.

Kamiene Bojas, neemt zijn begin uit de over zyde van Nova Zemla, omtrent de Stad Mesen, loopt ter breete van twintig tot vyftig mylen voort, door Solkamskoy, Perna, en het Land van Paskirn, tot aen de Kaspische Zee, en verdeeld aldaer Kalmakkey, en Nagaia van den anderen, zoodanig, dat deze ter rechter hand is uitgeslooten, en geene ter slinker hand. Verder strekt ze van de Kaspische Zee na Bucharen-land, latende het zelve ter rechter, en besluitende dus de Kalmakken en Kirgisen ter linker hand; reikt eindelijk uit tot aen Sina, het welke 't zelve over de honderd mylen omringt aen de Bucharische zyde, alwaer de Moegalen aengrenzen: t' onrechte brengt dan Rudbeckius, deze Cingel van de Waereld van daer in Noorwegen.

De Vliet Oby, zoude in de Voor-tyd vyf mylen breet zijn, diep genoeg om geladene Schepen te dragen; en zoude zich door twee groote spleeten in de Zee uitstorten;⁺ van den eersten oorspronk des Hooft-strooms vaert men veertig mylen tot de scheiding des Vloeds, waer van daen de andere Hooft-arm honderd en vyftig^* mylen na beneden, tot wederom aen de Zee gaet: als men de Schepen hier door voerde, zoude men de Ysachtige gevaerlijke plaetzen gevoeglijk konnen myden: het Land, dat tusschen beide beslooten is, zoude zeer Bergachtig, en vol witte Beeren zijn, de welke alhier gevangen worden. Andere willen dat hier een binne water is, dat de Mangasesche Zee word genaemt, die door twee voorname, monden in de groote Ys-zee stort.

De Genese, of Jenisea, zoude omtrent zoo breet zijn als de Volga, valt in de Zee vyftig mylen van de oorspronk van de boven gemelte Oosterlijke Arm van de Oby: hare aengelegene voorname Stad is Jeniseiskoy; het Land alhier is genaemt Wika Tyncheski Sjemla. Dus verre het gemelte schriftelijk bericht, waer in aen te merken is, dat van twee Armen des Vliets Oby word gesprooken, wes aengaende in 't zeker my niet houde bericht.

De Zuid-oost Oevers der Riviere Irtis, zijn doorgaens met Zant-bergen bezet, en met Ceder-boomen bewassen, doch aen de Noord-west zyde, zijn lage Landsdouwen, en Wey-land, aen welke Oevers men groote zwarte Beeren ontmoet, ook Wolven, en roode Vossen: niet verre van het Vlek Samarofkoy Jam, is een Riviertje, genaemt Kasinka, dat in de Oby stort, aen welkers Oever mede van het beste graeuw-bont, of Inkhoorens, dat in gansch Siberien valt, gevonden word: ter opgemelte Dorpe woonen Arbeiders, die de Reizigers des Zomers met Vaertuigen, en des Winters met Sleeden dienen, en voortbrengen, tot aen de Stad Surgut. Deze Luiden houden zeer veel Honden, die zy des Winters voor Sleeden spannen, om over Ys en Sneeuw te doen trekken. Deze Honden zijn middelbaer groot, hebben spitzige muilen, met opstaende spitzige ooren, den staert dragen zy zeer krom, en gelijken zommige aen Wolven, en Vossen; wordende ook gezegt, dat deze Honden zich met Wolven en Vossen zomtyds vermengen.

Van het Ripheische gebergte zegt Martinus Capella, dat aldaer is het einde van de Menschelijke wooning: zoo als Plinius mede zulks van 't Hyperboreische gebergte wil. By de Hyperboreën geloofde men, dat des Waerelds As, en de eerste omkring des gesternte is. Insgelijks Solinus daer van sprekende, zegt: Daer zijn dan in Europa, Hyperboreën, waer men gelooft des Waerelds einde te zijn, en de laetste omkring van 't gesternte.

Cluverius spreekt 'er aldus van, men zegt dat boven de Arimaspen, de Ripheische Bergen liggen, van waer de Noorde Wind waeid, daer het Sneeuw nooit ontbeert: hooger als deze, ontmoet men de Hyperboreën, die strekken tot aen de andere Zee.

Twee dagen reizens van Solkamskoy,

+ Dit schynt wat duister.

* Russche mylen zoo ik gisse.

[p. 783]

word het gebergte Coosvinscoi Cama genaemt: noch twee dagen reizens verder Cirginscoi Camen; en noch vier dagen verder Podvinscoi, en dit is het naeste aen Vergaturia, zoo dat dit gebergte de gordel des Waerelds by de naest aen gelegene Volken genaemt, eigentlijk in drie deelen word verdeeld. Men vind aldaer Herbergen en Posteryen, die in 's Keizers dienst zijn, waer van de Reizigers zich bedienen. Het gebergte Podvinscoi is het hoogste, en op veel plaetzen met Sneeuw bedekt, zeer moeyelijk te bereizen. De Tarters en Samojeden bezoeken dit gebergte om het Wild dat 'er valt: daer zyn ook veelderhande Kruiden, en geboomte.

Het gebergte, strekkende over Coosna na Vergaturia toe, word Sayba genaemt. Het naest gelegene Land by Solkamskoy is bezet met Den- en Pyn-boomen. Het Land rondsom Coosna, heeft schoonder Bosch, Hout, en aengenamer Kruiden, als de gewesten die meer Zuidelijk leggen.

Als men van Solkamskoy over het steene gebergte na Vergaturia reist, trekt men door loutere Bosschen en Wildernissen.

Men vind gansche Zout-steen-bergen by de Vliet Oby, in de Kalmaksche Wildernisse, niet wyt van de Stad Tomsko. Kooren is in de Zuiderlijke gewesten van Siberie in groote overvloed. De Ceder-nooten, die als Druiven in een klomp op de groote Ceder-boomen wassen, zijn aldaer overvloedig en schoon, uit welker kornen smakelijke Olye word gedrukt: de Heidenen in deze gewesten, malen met houte Hand-moolentjes de basten van de Ceder-nooten af, zoo dat de kornen of pingelen geheel blyven, welke zy dan nuttigen, of wel de daer uit gedrukte Olye, die zeer gezond word gehouden. De Pyn-Appelen, of Ceder-nooten, die aen de Ceder-boomen aldaer wassen, zijn weinig ronder als elders, van welke Nooten eenige onder my worden bewaert: dat hout is tot den Huishouw zeer bequaem.

Men vind in Siberien gezonde en oude Menschen; de zommige zijn op hun honderd en twintigste Jaer noch frisch en gezond.

In de meeste Landstreken van Siberien, byzonder in de Noorder gewesten, moet men zijne Spyze zelve mede dragen als men daer reist.

De warmste Landstreken in Siberien zijn zeer licht te beploegen, want men maer behoeft drie vingeren dik in de Aerde te snyden, waer toe een lichte Ploeg met een Paerd word gebruikt. Men mest daer geene Landen. In 't Hooy te maeyen, heeft men daer een byzondere wyze, want de Zeize is kort en krom van handvatzel, aen beide zyde scherp, zoo, dat zy slinks en rechts te weder zyde snyde.

Men vind onder zommige Siberianen, Afgoden, dat enkele stammen van Boomen zijn, of slechte houten, welke zy aen de wegen, in de Aerde steken, wiens opper-ent de gedaente van een hooft verbeelde; waer aen zy Zabel-vellen, of andere Pelterye hangen.

Omtrent zekere Spring-bronnen in Siberien, ten einde de Vliet Puisme, is gelegen een Vlek, geheten Blagfotelschowa, of Blagovessenskoy, anders de Boodschap Marie genaemt, misschien, om dat op het Feest van de Heilige Maegt eerst bewoont is geworden: gelijk een ander Vlek aldaer mede genaemt word Besschilla, of Beskinskoy. Een Klooster, aldaer genaemt Dantatova, word insgelijks geheten Damatoff, gelegen om hoog aen de Vliet Iset. Gelijk ook het Stedeken Tara, dat aen een Arm van de Irtis, geheten Arkarke, gelegen is, anders Tarsko, of Turinsko is genaemt.

Het Vlek Tobolskoy, benaemt na de Stad Tobol, is het zelve met Tagielskaya. Een plaets in Siberien, tusschen de Rivieren Irbit en Iset, draegt de naem van Tsubarof, of Tsoebari. Ook word Kirga, aen het Rivierken Puisme gelegen, aldaer mede Kirgienskoy geheten.

Res is een Rivier in Siberien, die uit een klein Meir schiet, en in de Tura valt, die anders geheten word Bobrefka.

De plaets Slutka, tusschen de Vlieten Irbit en Res gelegen, is anders mede Belo Sloetko geheten: gelijk mede het Vlek of Stedeken Oschepkowa, in Siberien, anders Oshiopoui Nitzinski is geheten.

Tusschen het plaetsken Oshiepoui en de Rivier Iset, of Isete, in Siberien, is een Yzer-myn, welke bearbeid word door het geslacht van Doneffjanskogo, en word het Kasteel aldaer geheten Newjalskoe, anders ook genaemt Neefjanskoy: gelijk daer ook is de plaets Aramaschewa, beide gelegen niet wyt van de Vliet Neesyve, Nietzien,⁺ of Neelwa, die anders ook genaemt word Abramasheni, welke in de Tura stort, in 't Tobols gebied; waer van boven reeds is gewaegt.

Aen de Rivier Iset opwaerts, legt een Vlek, Beskinkas genaemt. Van Beskinkas, of Beskinsko, tot aen Isbeetskogo, worden gerekent vyf mylen.

Het Vlek Mursinkaya, niet ver van de Stad Vergaturia, by de Vliet Tura gele-

+ Ziet pag. 761

[p. 784]

gen, is by zommige Moersinskoy genaemt.

Behalven deze plaetzen, zijn 'er noch drie Vlekken, genaemt Nietzienskoy, Nieszotzienkoy, en Verchnanetzienskoy, welker rechte stel ik niet heb konnen onderstaen, waerom ze ook in de Kaert mede niet heb gebragt: ook niet die van een Rivier Imay.

Aen de Vliet Tobol legt een Vlek, Jaloetorofskoy genaemt.

De Volkeren Kamanci, Karagantzi, of Caraggaici, en Utzoegi, omtrent het Meir Altin woonende, zijn vrye Luiden, geven aen niemand Schatting. Tusschen deze Volkeren en de Sinesche Grenzen, ontmoet men veel Steep, of gewesten zonder Boomen, en vlak Land.

In de Rivier Sobe, of Soba, die zich in de Oby, niet wyt van des zelfs uitgang, uitstort, is een steene Overtoom, of Overhael, daer de Schuiten of Vaertuigen over gehaelt worden, die de zelve opvaren. De Inwoonders dezer Landen weten wonderlijk handig om te gaen, met Schuiten over Land te halen, en zoo dit geheel Noorder gewest door te reizen.

Berofskoi, Berosoa, of Berosuwa, dat een Vleksken is, aen de West zyde van de Vliet Oby gelegen, hoe wel andere zeggen, dat het aen de over zyde legt: is omkringt, in Eyachtige gestalte, met Storm-palen; heeft tot versterking eenige ronde houte Toorens.

Van de Rivier Soswe, tot aen de Zee, nederwaerts, kan men komen in weinig dagen: en van daer zeild men over Zee, tot aen de mond van de Rivier Taz, Tasoe, of Tasea, in vier dagen; maer deze reizen ter Zee zijn zeer gevaerlijk, en vreeslijk, door de menigvuldige Storm-winden, Mist, en Ys.

Van de mond dezes Riviers Tasea, tot aen⁺ de Stad Mangasbei, of Mangaseoff, waer van boven reeds is aengeroert, is vier dagen reizens: men kan deze Rivier niet gebruiken, met de Vaertuigen langs de Oever met lynen op te trekken; men moet, of voor de wind zeilen, of roeyen, alzoo het laveeren daer noch onbekent is; en word gereist van deze Stad, te Water, en te Lande, in kleine Vaertuigen, tot aen de Toeroeganskoy, of Turuganska Winter-plaets, gelegen aen de Vliet Jenisea, in vier weeken. En gelijk eenige veranderingen der namen van plaetzen in Siberien zijn aengetekent, zoo zoude men noch veele andere konnen bybrengen, alzoo na de⁺ verscheidenheit der tongen, de benamingen dier Landen veranderen. Ik late achter, de afstant aller plaetzen op te geven, 't geene van de meeste zoude konnen doen, brengende de bequaemheit en onbequaemheit der wegen in 't reizen aldaer groot verschil by, daer op men geen staet maken kan, konnende de afstant in rechte streek aen de Kaerten worden gezien.

Laski zijn aldaer witte viervoetige Beeskens, niet grooter als een gemeene Hond: deze geven een schoonen vacht, zijn zeer zindelijk; gelijk ook de Armeinen, welke zich nooyt zullen bemorzen, of door drek en vuiligheit gaen.

Het is byzonder, dat de vellen der Zabel-dieren, welke in Siberie vallen, in de Winter veel sterker zijn, als in de Zomer, mede, dat de haairen als dan vaster staen, bruinder, langer, en aengenamer in 't gezicht zijn, als by Zomertyd.

Granastei, of Garnastei, zijn Sneeuw witte Muizen, de welke aen de bonte pelzen goede optooyinge geven.

De zwarte Vossen worden meest gevangen aen de Voor-eilanden van de Noorder-kust, voor by de Oby, voor aen als het Ys breekt, en de schotzen weg dryven, 't geen men uit zekere tekenen te vooren weten kan.

Veele der oude Siberische Steden en plekken zijn verwoest; zy behouden doch hunne namen, schoon 'er weinig, of schier geene huizen zijn.

Zubri, of wilde Stieren, en Zajaki, of wilde Geiten, aldaer mede vallen, byzonder in de groote Velden, die na de Crimsche zyde hellen.

Zeker Engelsch Afgezant, Klorscher genaemt, was in 't Jaer vyftien honderd en acht en tachentig in Moskou, en heeft gezegt, dat in het Jaer wanneer hy daer was, in hunne Tzaersche Majesteiten Schat gekomen waren achtien duizend, zes honderd, en veertig Zabelen; doch heden word verhaelt, dat Siberien zoude uitleveren, in Peltery, tweemael honderd duizend Roebels in waerdye, en meer.

De Zabels mede alzoo gevangen worden, gelijk eenigzins boven is gewaegt, dat een Pyl, met een knop vooraen, en een schuins doorgaende gat, de welke door de Boomen geschooten zijnde, met zijn fluiten, en geluit, veroorzaekt dat de wind, die door de knop jaegt, de Zabel verschrikt, hem zoo beneden doet loopen, en zich uit de Boom begeeft, als wanneer afgerechte Honden, de zelve betrappen.

De Zabelen geven het kostelijkste Bontwerk dat men in Siberien vind: 't zijn gedierte van grootheit als een Kat, die haer onthouden in de Bosschen en Wildernissen:

+ Ziet pag. 744 end 761.

+ Van de reiswegen ziet beneden breeder.

[p. 785]

zy worden dan gevangen met Honden, als even is gezegt, en met houte Vallen, waer in zy, aen 't lok-aes bytende, door de val van een hout gedood worden: of men vind ze op de Boomen, waer onder Netten gespannen worden, welke Boomen dan neder gehakt wezende, de Dieren zoo gevangen zijn: zy worden met stompe Pylen mede geschooten, daer een dikte voor aen is, zoo als ik die vertoonen kan, om de vellen niet te quetzen; als mede met Strikken, Boogen, en Schiet-geweer.

Het staet een iegelijk der Inwoonderen vry, op de Zabel-vangst te gaen; maer een ieder moet aen de Russen daer van Tol geven; doch als zy geen Zabels gevangen hebben, mogen zy volstaen met Bevers of Vossen. Wat hun van de vangst overig is, verkoopenze.

Beeren zijn in Siberien mede zeer overvloedig, die van bovenen uit Boomen geschooten worden, daer zich de Schutter in verschuild; en als 't gebeurd, dat het Dier den Boom opklimt, weet men daer aerdig hem de voorste voeten af te kappen.

Men vind in de Bosschen, tusschen Kasan en Siberien gelegen, zeker aert van Inkhoorentjes, welke van den eenen Boom op den anderen, en van den eenen Berg, of top tot den anderen vliegen, 't geene myns erachtens tot noch toe in Europa onbekent is geweest. Een velletje van alzulk Dierken is my ter hande gekomen: het heeft een ander gedaente van staert als de andere Inkhoorentjes, ruim vyf duim lang, en twee breet. Men kan geen voeder van hunne velletjes maken, dunheits halve. Zy springen, of liever vliegen, vyftig, zestig, ja honderd vadem ver door de lucht: hebben korte voetjes; de achterste strekken ruim een duim breet van het lichaem af, en de voorste pootjes een weinig langer zijn: tusschen deze pootjes, en byzonder de voorste, en het lichaem, hebben zy dunne velletjes, welke in 't vliegen breet uit spreiden. Het hooftje is puntig, en steekt met een snuitje voor uit. Het haair is byzonder zacht, als de alderfynste en dunste Zyde, gaende het Fluweel daer in te boven: de verw is wit en zwart, door een gemengeld; doch aen den buik meer wit als op de rug. Het geheele lichaem is qualijk een span lang, buiten de staert, met het hooft en hals, dat kort tegen de schouwders aen staet. Men hout ter plaetze daer dit gedierte valt, dat de velletjes, aen zieke oogen gestreeken, heelzaem zijn.

Op veele plaetzen in Siberien vind men zeer groot gebergte, als aen de Oby, omtrent Mangase, en ook by Vergaturia; ge-

[p. 786]

lijk mede hoog gebergte is by Kusnetskoy en Krasnoyar. Aen den oorspronk van de Oby is vlak Land, en van de Zee af tot Tomsko toe, by de Oevers, is mede meest al vlakte.

In getal, onder de Siberische Volken, zijn de Astakken en Tungoesen de meeste.

Daer vallen Verwen in Siberien, doch worden niet gebruikt; gelijk ook Zalpeter.

Alderhande Indiaensche Waren, van Zyde, Katoen, Porcelein, Tabak, Gesteente, Muskus, dat van 't Muskus-dier by de Zomer word genomen, en voor het slechste is geacht, en echt, dat ter tyd van haer bronzen by de Winter word gelicht, enz. worden uit Indiën in deze Landen op Kamelen en Dromedarissen gebragt. Men ruild tot Tobol, Ufa, en Astrakan, daer tegen alderhande Bont-werk, zoo Bevers, Otters, Vosschen, Zabelen, Garnestaeven, enz.

Een Siberische Prins, die men zegt, noch onlangs onder de Baskiren en Kalmakken te zijn geweest, wierd met de naem van Knees, of Vorst geëerd; hield zich op, by de Rivier Ufa, die in de Beleja stort, en deze weder in de Kama; tegen welke men aldaer steeds plagt in wapen te staen: zijn Volk ging zomtyds geheel na de Volga, by Samara, en Saratof, om te rooven, en plunderen. Men wil de reden te zijn, waetom deze Siberische Vorst onrustig was, die in 't derde of vierde Lit afkomstig van de oude Siberische Heeren zoude zijn, dat hem vergunt zijnde van hunne Tzaersche Majesteiten, tusschen het Kalmakken-land en Siberien te woonen, mits sich stil hield; eenige Zout-vaerders, die uit Kalmakkeyen te rug quamen, zijn wooning verwoeste, wat kostelijks was beroofde, en drie duizend Paerden daer van bragten; dies hy met Wyf en Kinderen tot de Kalmakken vluchte, daer hy verhylikt was, en vyandlijk te rug trat. Eenmael, als hy zynen Schild opstak in den stryd, en daer de Zon op blonk, zoo dat het kenbaer wierd, eenige Siberianen, zijn oude Lands-luiden, die tegen hem aengevoerd wierden, den Boog op de rug wierpen (zoo gezegt word) en het vechten staekte. Doch deze onlusten wierden alle in korten bygelegt. Zijn Geloof quam met de Baskiren, en onbesnedene Kalmakken over een.

Tobol, de Hooft-stad van Siberien, heeft, wit de Rechtspleging, en het byzonder bestier belangt, onder zijn negen Steden, als Tara, Tumen, Turinsko of Pansin, Vergaturia, Petim, Berosoa, Mangaseof, Sammarok, en Danjanski; en dit behalven veele Dorpen.

Het tweede Siberische Bevelhebberschap is in Tomsko, de Hooft-stad van de plaetzen, aen de Oby, en aen de Rivier Jenisea, 't geene strekt tot aen de Vliet Amur toe: daer onder zijn noch zeven Steden, als Surguts, Narin, Ketskoy, Jeniseiskoy, daer de voornaemste Zabel-vangst is, in dat gewest, Krasnoyar, en Kusnetskoy, behalven veele Dorpen.

Het derde Bevelhebberschap aldaer, is dat van de Rivier Lena, waer van Jakutskoy de Hooft-plaets is; wezende onder dit gebied vier Steden, en veel Dorpen.

In 't Noord-oosten van Siberien, zegt men, Volk te zijn, Dijeudi genaemt, welke ik in de Kaert niet heb aengewezen, om dat hunne rechte plaets my onbekend is.

Om in Siberien te komen, uit 't westen, reist men op Vergaturia, of Pelim, behalven welke plaetzen geen zoo bequame toegang aldaer en is.

De Zee-kusten van Siberien zijn zoober bewoont; ook worden de zelve zeer weinig bevaren, en alleen van de eene Uithoek tot den ander, en dat langs strand. Het is daer, maer omtrent drie Maenden Zomer, of open water, en dan zomtyds te dier tyd, voornaem als de winden Zuidelijk waeyen, de Kusten noch vol Ys zijn.

De Noorder Siberiaensche Volken zijn niet zeer Teel-ryk: by hun is geheel geen lust om vreemde Landen te beschouwen, of elders heen te trekken uit haer Land; zy oordeelen dat zy buitens-lands gelijk als van honger zoude sterven, en vergaen. Zy bezitten de beste Visscheryen ter waereld, en vangen meerder Wild als elders te bekomen is. Zy geven af, dat zy mede niet zoo zoude konnen werken, als zy oordeelen dat buiten haer Land word gedaen.

Men wil, dat daer eertyds een Vorst was, die zich beoosten de Rivier Oby ophield, welke aen de Zee, en wyt bezuiden aen de Rivier Vagh, ook beoosten tot aen de Jenisea Heerschte: dees bragt vyftig duizend, en meer, gewapende Mannen te Velde, zoo men zegt; doch zijn geslacht is heden duister.

Het geweer der Siberianen is Pyl, Boog, en een Hakmes, of Byl; schietende de Vrouwen zelf met de Boog. Zy bereiden zich kleederen van Visschen-vellen, als van Asestra, of Steur, nergens als daer te Lande zoo groot bekent, en Quabben: zelfs maken zy zich Laerzen daer van, en weten deze vellen te bereiden, dat het zaft Leer word, als boven reeds is verhaeld. Gewigt of Maet weten de Inlanders hier

[p. *80-81]

A. Het Kasteel dat Stene Mueren heeft.
B. De Stat.
C. De Voorstat.

[p. 787]

niet te gebruiken, als dat de naest aengelegene van de Russen zulks leeren.

De Landeryen, Wateren, en Vlieten zijn door de Inlanders verdeeld, en ieder heeft zijn byzonder Over-heer, die Kneesen van de Russen genaemt worden, als Knees Pieter, Knees Jan, enz. zommige dezer hebben veel, andere weinig Menschen onder hun gezag: daer zijn Kneesen of Vorsten van honderd Man, andere van duizend, min en meer, doch staen echter alle onder 't Opper-gezag van de Moskovische Gezaghebbers.

Des Zomers zwerft dit Volk ter Visch-vangst⁺ wyt en zyt, doch des Winters kruipen zy in Jurten (dat hun huiskens zijn) en Dorpen, dicht by een, en ziet men dan zomtyds in veel mylen geen Menschen, als hier en daer van de wegen af, in hare afgelegene Schuil-hoeken, en Dorpen. Hunne Huiskens, de Jurten, zijn van houte berderen gemaekt, als een Kelder, die onder de Aerde gaet, gedekt met Dranitsen, of Spaenders, en Boombasten gebonden. Kryg voeren zy nu zeer zelden, of nooyt, tegen malkander, alzoo de Russen hen in gezag en stilte houden.

Koeyen en Verkens vind men onder de Siberianen, welke dicht by de Russen woonen, maer de afgelegene weten daer niets van.

Hen oefening is de Jacht, voornaem des Winters.

Die dicht onder de Russen woonen, hebben Kool, Rapen, Wortelen, Zalade, en Turksche Boonen, Peterzelie, Zalie, en ander Moes; doch dien verre van haer af zijn, deze Kruiden ontbreken. Juweelen zijn onbekent by haer.

Tot aen de Stad Mangase, of Mangaseoff, langs de Zee-kusten van Archangel af, houden zich de Samojeden op.

De Kirgisen, Astakken, en zommige andere Siberische Volken, noemen zich zelve, behalven met hunne byzondere benamingen, met een algemeene naem Tatas, of Tartars.

Van de Kuit der Visschen Aseoter, Asseter, of Osettry, de beste Kavejaer word gemaekt, en krygt men zomtyds wel veertig, of zestig, ja tachentig pond, zoo als oog-getuigen my hebben verhaelt, in een Visch.

Mackson, of Muksun is een Visch, zoo groot als Kabeljauw, en valt in de Oby, zoo in 't Voor- als Na-jaer, in zoo groote overvloed, dat men honderd stuks koopt voor de waerde van een Ryksdaelder.

Snoek is daer zoo groot, en misschien grooter als elders in de Wareld.

Robben of Nerpi, zijn aldaer zoo groot, dat zy de vellen daer van mede bereiden, Rokken van maken, en tot Laerzen gebruiken, in plaets van Leer.

Baersen, groot en klein; Salm, Koelbaers of Post.

Noch valt daer zeker aert van Visch, den Haring zeer gelijk, doch zijn vel is bont: als die wel gezouten is, en dan gevilt, zoude hy voor Haring gegeten worden, en is immers zoo goed van smaek.

Nelma, dat een zoete Visch is, wit, en meest rond, op 't Rusch genaemt Biele Ribes.

Tziri, die plat is, roode vinnen heeft als een Baers.

Nalimy, of Nalim, die veel Lever hebben, ook Hom, en als Zeelten zijn.

Taimeni, Teimen, of Taimoen, die zeer smakelijk is; dat een aert van Kabeljauw is; deze vallen in 't Meir Baikal, en op de Rivieren aldaer omtrent.

Millo.

Omul, die den Schelvisch in gedaente niet ongelijk is, maer wat kleinder.

Peled, die klein en gradig is.

Sterladi, of Sterlet.

Trebaki.

Morts, Zee-honden.

Keta, Walvisch.

Caroesen, zeer groot.

In Tobol zijn mede Mosselen, en Sirkies, of Sirka, dat mede een zeer goede Visch is, lang een half El.

Wengaelen, die den Haring mede niet ongelijk is. Deze Visschen zetten meest voort in 't Meir Vagh.

Ael, groot en klein; behalven noch veel andere aert en geslacht van Wit visschen, die in deze Landen onbekend zijn.

Gevogelte is in Siberien mede zeer overvloedig, als

Adelaers.

Valken, zoo van groote als kleine aert; en noch zekere Gryp-vogels, meerder als Valken geacht ter Jacht.

Oyevaers, die by troppen van drie, vier, ja vyf honderd te zamen vliegen, byzonder tot Witzogda.

Kraenen.

Reigers.

Daer is een groote Vogel, niet ongelijk aen een Gans, genaemt Baba; is wit en geel, en heeft lange klaeuwen.

Ganzen in overvloed.

Enden by duizenden.

Oerhanen in overvloed, byzonder aen de Vliet Ket; ook Berg-hanen met lange staerten.

Hasel-hoenen.

+ Ziet page 632.

[p. 788]

Krop-ganzen, en Trap-ganzen, genaemt Trachva.

Lepel-ganzen.

Patryzen.

Ouackelen.

Mossen.

Kivitten.

Koekoeken.

Spreeuwen, en noch zeker aert van Vogels met bonte veeren; en veel ander onbekent gevogelte aldaer word gezien, zoo groot als klein gebeente.

Men vind daer ook zeker groote aert van Hazen, die altyd recht uit loopen, en niet ramen, als de andere Hazen plegen te doen.

Boerondoek zijn Inkhoorentjes als groote Muizen, of kleine Ratten, die in Siberien vallen; hun staert en gansche gebaerte, is den grooten Inkhoorenen gelijk.

Onder de Kruideryen vind men daer

Calmes.

Angelica.

Knoflook.

Men vind in Siberien zeker Boom-zwam, Moechomoor, dat is vliegen-dood gezegt; hier van eet dit Volk tot vrolijkheit; het heeft kracht van iemand dronken te maken, als men 'er weinig van neemt, doch zoo daer te veel van word genuttigt, is het doodelijk. Zy gebruiken aldaer dit gewas zoo verre, dat zoo ontzinnig worden, dat men ze als, dolle Menschen aen Boomen moet binden, daer zy dan niet onthouden hunne eigene hoofden te slaen, en ontzinnig te bewegen, doch in korten tyd deze gemaekte razerny, 't geene hun tot vrolijkheit verstrekt, verdwynt.

Aerd-akers.

Lavas.

Wilde Kruis en Munt in overvloed.

Tulpen van alderley verw, zelf zwarte.

Roozen in groote overvloed.

Roode, zwarte, en witte Aelbezien en Aerd-bezien.

De roode en zwarte Aelbezien, groeyen omtrent de Stad Jeniseiskoy, in 't Wild.

Hop.

Karzen, doch niet overal, maer voornamelijk in de Steep, en op de Zuidelijke leege Landen: zy vallen wat zuurachtig.

Noch zeker aert van groote roode Bezien, geheten Kloeckquae, welke den geheelen Winter goed blyven, wezende heelzaem in krankheden: deze wasschen in Moerassen, en vochtige plaetzen.

Behalven noch veele andere Heel en Geneesbare Kruiden, die alomme in 't Wild wasschen; maer Ooft van Appelen en Peeren is daer anderzins niet veel.

In Siberien wast zeker hout, dat tot Sleden word gebruikt, en daer Sweepen en Wandel-stokken van worden gemaekt: is hart, niet zeer dik, ros-verwig, en word weinig schaefzel daer van ingenomen tegen opschorting van water, heelzaem geoordeeld, voornaem voor Paerden, wanneer een stuksken van dit hout in de roede van Paerden geheel gestooken word, het wateren verwekt, zoo ik meermalen heb zien gebruiken.

Saromkens zijn zeker aert van Boomen, die vruchten dragen, welke ryp gegeten worden, en in Pasteyen ingemaekt, of gebakken: deze Pasteyen worden Parogen geheten.

Vuil-boom-hout vind men daer ook.

Noch zijn daer Boomen, die groot en zwaer hout geven, daer ze planken van zagen om Kisten te maken, geheel bruin-verwig, dat çierlijk en zeer hart is.

Aluin word ook in Siberien gevonden.

Van een Boom, Lipa geheten, maekt men Kasten, en des zelfs hout geweekt, levert de Moskovische matten uit.

Daer is ook zeker aert van Berke-boomen, uit welke zap druipt, dat, in de Aerde gevallen, tot een hardigheit veranderd, en met langduurig droppelen tot een klomp aengroeid, zoo stevig als hout, en het Water-hout byna gelijk: uit deze stof, die daer Kaep word genaemt, (hoe wel zommige gevoelen dat het een Wortel is) worden Lepels, Schalen, en koppen of steelen van Messen gemaekt, en is zulks zeer geacht, en genoegzaem met Zilver in waerde gelijk: het is bont-geel van verw, en in warm water gelegt, word week en buigzaem; gelijk zulks aen stukken onder my berustende is te zien: is zelden oprecht te bekomen.

In Siberien valt mede noch zeker aert van Gom, dat uit Boomen druipt, hier onbekent, waer van proeven onder my berusten, die zeer goed gemeent worden te zijn: gelijk daer mede eenige roode steenen zijn, zoo als ik die zelve hebbe gezien, daer men meent verwe uit te arbeiden zoude wezen.

Men vind 'er in Siberie mede Boomen Levenitza genaemt, tweederlye aert, de zommige dragen bladen, andere niet; het hout heeft veel gelijkheit met het Dennenhout.

Woltsine Coren, dat is Wolf-wortel, is een Kruid, dat heelbaer voor versche wonden word geoordeeld, en het nat daer de zelve in geweekt is opgedronken, geneesbaer, en gezont gezegt word te zijn.

Zoo wel op de Siberische Grenzen, als omtrent Kasan, valt schoon Berg-zout, dat zeer hart in groote klompen, diep on-

[p. 789]

der uit gebergte word gegraven; een zoodanig stuk van daer tot ons over is gebragt, waer van een gedeelte alhier op myn bevel gekookt, en beproeft, bezonder goed, en deugdzaem te zijn, is bevonden, smakelijker en scherper op de tong als ooit eenig Zout dat hier te Lande was gesmaekt, en naest aen dat van Alematte komende; het heeft iets byzonders tegen den aert van alle Zout, te weten, dat het glinstert en glimt als een Spiegel, of gepolyst Marmer, daer het andere Berg-zout dof is, en veel zwaerder als eenig ander Zout, van gelijke maet: het heeft in verw, aen klaer Aluin eenige gelijkenis, en bestaet uit duizenden van brokskens, en stukken die de groote van een halve nagel hebben, zoo dicht in een gewossen dat het een lichaem maekt, niet wykende aen de hartste steen, zoo als aen het zelve noch onder my berustende, kan worden gezien.

Men wil, dat in Siberie voor de Reizigers zeer goede bevelen uit gegeven, en werkstellig zijn gemaekt, te weten, dat op veel plaetzen, zelf tot in Tobol, Hooft-stad van Siberie toe, en verder, Huizen gesticht zijn, van tien Russche myl, tot tien myl, waer in een Boer, en zijn gezin geplant is geworden, aen wien men Land rondsom te bebouwen, voor niet heeft gegeven, als mede drie Paerden voor de eerste mael, om niet, mits dat zy die tot dienst van de Reizigers zouden houden, genietende van byzondere perzoonen op elk tien Wurst, drie stuivers voor een Paerd, 't geen zoo veel is als twee Duitsche mylen; doch bedienden hunner Tzaersche Majesteiten, moeten voor niet worden gevoerd: zoo als mede alom groote vracht-barken voor de Reizigers, en Koop-luiden in die gewesten, door loflijke zorge van hunne Tzaersche Majesteiten zijn gebouwt.

Men heeft zedert weinig tyds in Siberien en Samojeden-land gevonden het Angaricum, dat byzonder goed is, en in den Apotheek, voor andere zeer word geprezen: 't overtreft het gemeen Raponticum in kracht, word aldaer genaemt Liesviesnoygoeba. Het is Swam, dat meest aen oude en uitgeleefde Lerken, of Losken-boomen wast: den Boom zelve draegt zekere Pyn-appels tot vrucht, en stygt hoog op, heeft lange smalle bladeren: uit de zelve vliet zap, den Hooning niet ongelijk. De zoodanige is goed, welke wit, licht, week, brokkelig, en in de smaek eerst zoet, en daer na bitter en aenklevende is; de houtige, lange, harde, en zware, deugd niet. Deze Swam, waer van proeven onder my berusten, duurd veel Jaren eer zijn kracht verliest: over Archangel word Jaerlijks zeker getal ponden vervoerd. Zy wast mede veel op de Alpes. De kracht van dit Swam word by Dioscorides, Dodoneus, en andere Kruid-kenders zeer geprezen, als zoude het de Koortze genezen, 't lichaem reinigen, Wormen verdryven, en zachtelijk zuiveren, zoo als by de zelve wytloopig is te zien.

Cabardin, of Capra Indica, is het Dier, daer van de Muskus en Cabardin komt: het word achter Siberien in der Kalmakken-land, en bezuiden Nertzinskoy gevangen: is zoo groot als een klein Rhee, en is 't zelve in haair (behoudens dat dit haair van zommige om hoog staet) en wezen byna gelijk, uitgenomen 't hooft, want het heeft twee groote kromme tanden uit het bovenste kake-been steken, en is voorts de gansche kop een Honds-of Wolfs-hooft gelijk. De Siberische Koop-luiden brengen nu eenige Jaren herwaerts, alle Winters, eenige gansche huiden of vellen, daer de kop en voeten noch aen zijn, en die de Muskus noch by zich in de navel hebben, na Moskou; alwaer zy van de Uitlanders voor een en een half, of twee Roebels gekocht, en voor iets byzonders verzonden worden; zoo als men aen my mede een zoodanige toe heeft gebragt; 't vel is nergens toe nut: dat ik bezitte, is tot aen den hals lang vier en een halve span, de voeten zijn hoog anderhalve span, en ook zoo breet, op de rug de aengename Muskus is 'er noch aen te ruiken, de klaeuwen zijn spits, en gespleten.

Muskus, die uit Siberien en der Kalmakken-land komt, word in Rusland binnen zijn eigene blaesjes met de Tarra verkocht: en valt daer by aen te merken, dat die, gelijk alle andere Siberische Waren, in de Winter moet ingekocht worden, dewyl men die als dan by de Siberische Koop-luiden, en gelijk uit de eerste hand hebben kan. Het Muskus word gevonden aen de navel van het Muskus-dier: want in de navel van dit Dier vergaderd zich bloed, byna een halve vuist dik, 't welk te gezetter tyd zoo ryp word, dat de natuur het Dier aendryft 't zelve aen een steen, of iets anders, uit te perssen; en deze Muskus is, wegens zijne volkomene tydigheit, de beste, doch word zelden gevonden. Dit Dier word, om de kostelijke Waer die 't by zich heeft, zeer vervolgt; en 't gebeurd, dat, hoe nader de tyd van de rypigheit van 't bloed in de navel is, hoe beter de Muskus is; maer als 'er alleen bloed valt, of dat 't zelve half ryp is, zoo vind men geen Muskus, maer alleen Cabardin; waer door dan komt te gebeu-

[p. 790]

ren, dat, die zich op deze Koopmanschap niet wel verstaet, zeer kan bedroogen worden, ontfangende Cabardin, die naeuwlijks de helft waerd is, voor Muskus, dewyl die den anderen zeer gelijk zijn, en alleen door de smaek ondericheiden konnen worden. Wezende Cabardin, daer het Muskus-dier zijn naem van heeft, het slechtste of magerste Muskus, 't geen zoo goede reuk niet heeft, en gelicht word na dat het vetste en beste Muskus is gelooft. De zommige weten de blaesjes ook op te maken, en nemen de Muskus daer uit, doende Bokken-bloed in de plaets: ook plegen zy wel kleine stukjes leder, gewigt, weihout, en ook wel twee of drie^*Solotnik loot in een blaesje te doen, en weten het zelve dan met zijne Siberische naed weder zoo toe te maken, dat het niemand merken kan.

Daer word gedreven, dat naby de Stad engels! is Ufa het Muskus-dier, waer van men de Besoar neemt, genaemt Saiga, 't geen een byzonder aert van Muskus-dieren is, welke Dieren echtermeerder en beter zijn, word gevonden, 't geene doch aldaer zoo goede Muskus niet en geeft, vermits de koudheit des gewests, en gebrek van Spys, die den aengroey van het Muskus verwekt. Dit Dier heeft bleek-witte hoornen, die men rechten en buigen kan, zoo als een zweepsteel daer van gemaekt, beneffens eenige hoornen zelf, lang ruim twee span, onder my berust; weinig krom, en genoegzaem doorschynent met vyftien, of zestien verhevene kringen.

Marter Dieren, welke men veel in Siberien vind, zijn tweederlye aert, en worden genaemt Boom, en Steen - marters: in Baskiren-land vallen de beste, en omtrent Kasan de meeste. De Hermelynen, dier vellen, wel eer uit Siberien, veel na Moskou wierden gebragt, worden nu in Tobol meest opgekoft, om na Sina te vervoeren, daer zy zeer getrokken zijn.

De Siberische Inkhoorens zijn de beste, en daer na die, welke in Kasan vallen, en omtrent Meseen.

Wichucheli is een aert van groote Water-ratten, die in Siberien, of aengrenzen de Landen veel vallen; deze hebben dikke staerten, en geven goede reuk van zich, waerom in kisten by klederen worden gelegt, gelijk 'er eenige van die onder my worden bewaert.

Voor Tol word de tiende van de Pelterye gevorderd, die uit Siberien komen, en worden Jaerlijks wel twintig of dertig duizend Dukaten, en zoo gezegt word meer, in Voeder-werk, tot hunne Tzaersche Majesteiten Schat gebragt.

Elands-huiden worden ook in tamelijke menigte uit Siberien, en de daer aen grenzende gewesten, langs de Juga-stroom, en verder op de Duina, na Archangel gevoerd; doch de andere die in 't Land vallen, worden hier en daer, ook van de eene Stad tot de andere t'zamen gebragt; en wat van de Ingezetenen aen de Inlandsche Koopluiden niet kan verhandeld worden, dat voeren zy na Moskou, en vertieren het aen de vreemde; doch indien ze daer mede ook niet konnen te recht geraken, begeven zy zich in de Winter daer mede na Vologda, alwaer ze tot het open water leggen blyven, en als dan na Archangel op de Jaermarkt gaen, alwaer Jaerlijks by de vyf duizend stuks, en meer, t'zamen gebragt zouden worden.

Marien-glas valt veel tusschen Archangel en Waygatz, aen de Zee-kant, en word in de klippigste en hoogste Bergen gevonden: de Poede kost van vyftien tot honderd⁺ en veertig Roebels, na dat 't Glas⁺ groot van stukken is.

Huizen-blas, op t Rusch Carluk genaemt, komt van de groote Visch Belluga, die ook Kavejaer geeft, en omtrent Astrakan in de Volga gevangen word: van deze Waer word Jaerlijks, na gissing, drie honderd Poede zwaerte berekent, die aen de meestbiedende van zeven tot vyftien Roebels het Poede word verkoft.

Bevergeyl is tweederley, Siberische en Ukrainsche; geene is de beste.

De Rhabarber-wortel is in Siberien een in en uitgaende Ware, want zy wast niet aldaer, maer komt over Siberien uit Sina, de Over-muursche Landschappen, en Moegalen-land na Rusland. Zy is in de Apotheeken wel bekend, en word aldaer, gelijk ook het Angaricum, onder de voornaemste zuiverende of purgeer-middelen gebruikt. Daer word veel bedrog mede gepleegt, en word dikmael Rhaponticum voor Rhabarber verkoft: die is goed, welke rond, hecht, en niet gespleten, uitwendig bruin-rood, en inwendig roodachtig geel is, de Noote Muscaat eenigzins gelijk; en die, als ze gerafpt of gebeten word, gelijk een Saffraen verwe van zich geeft.

Als de Rhabarber-wortel^* uit de Aerde is genomen, moet de zelve niet aenstonds

* Is zeker gewigt, weinig meer als een Engels Trois. Zes en negentig Solotnik wegen dertien onzen, vier engels is een Rusch pond, een Solotnik is tweee en drie vier engels is een Rusch Solotnik is twee en drie vierde engels.

+ Ziet pag. 721.

+ Een Poede is veertig pond Rusch of drie en dertig pond en een derden Hollands.

* In het jaer zestien honderd en zes en zestig, heb ik hei oprecht Rhabarber-zaed uit Moskou, hier gebragt, dat aldaer oyer Astrakan was gekomen, maer hier geplant, is veraerd, zoo als noch heden, in de kruid-hof van deze Stad, afzetting daen van kan worden gezien.

[p. 791]

te droogen worden opgehangen; want aldus verliest zy hunne taeye kracht-hebbende vochtigheit, wordende zy dan zeer licht, doch men legt de stukken eerst op lange Tafels, die dan alle dagen twee of drie mael worden omgekeert, om alzoo het zap in de stukken te doen inlyven, en wanneer de vocht gestremt is, rygt men de stukken aen Touwetjes, die dan worden te droogen gehangen in de Wind, of in de schaduwe, buiten de Zon.

Des Winters word de Rhabarber uitgegraven, eer de groene bladen uit schieten, als zijnde het zap, en kracht dan beter vereenigt, en by een vergaderd, maer zoo de Wortel des Zomers word uit gegraven als zy groene bladen heeft geschooten, wanneer zy noch niet ryp is gewonden, zoo komt zy tot geen volkomentheit; men verkooptze versch, omtrent de Sinesche Hooft-stad Peking, zoo my oog-getuigen verhalen, een Kar vol, voor vyf Maas^* Zilver, en gedroogd zijnde, vermindert die van honderd tot op twintig pond. De Tarters gebruiken de Rhabarber tot Reukwerk in de Offerhanden, aen de Afgonden, zy wast mede in Tartarye, niet verre van de Muur in 't wild.

In het Sinesche Landschap Suchuen mede veel, en zeer goede Rhabarber valt.

Volgt 't geene my van deze Wortel uit Moskou schriftelijk word bericht.

De Rhabarber wast veel in de woeste Velden, of Steepen, naest aen de Landen van Tangut in 't wild, daer de Bucharen, die meest zich met den Handel bemoeyen, en eenige die Onderdanen zijn van den Kalmakschen Prins Kontaisa, het zelve goed, met de Karavanen komen op koopen, en na Siberien brengen; zy word in 't Voor-jaer uit gegraven, en aen touwen geregen, gedroogt: gemeenlijk komt alhier Jaerlijks, by tachentig, negentig, en honderd, of honderd en twintig Poeden, elk Poede of Pude, koft te Tobol, vyf, zes en zeven, of acht Roebels, ieder Roebel tot vyf gulden gerekent: aen Pacht word van een Poede betaeld twintig Ryksdaelders hard geld, of vyf en vyftig stuivers, een Ryksdaelder gerekent. Dus verre dit kort bericht.

Men heeft in den Jare zeventien honderd Posten aengericht, door gansch Siberien,

* De Maas, dat Japans geld is, doet omtrent de waerde van zeven stuivers, doch in Siam doen zy tien stuivers, in Tonquin doet een Maas tien condryn, dat dertien en een halve penning is.

[p. 792]

waer door de Brieven nu binnen de helft van de tyd, als voorheen, over worden gebragt.

Lyquiritia, Glycerica, of Zoet-hout, wast in, en om 't Nagaisch Tartarye, en in Siberien, met zoo een menigte en groote, dat diergelijke nergens gevonden word. Zy is gespleten, als ter Markt komt, by stukken, omtrent een hand breet lang, van de bast ontledigt, en aen draden geregen.

Badian, of Anisum Stellatum, is een gewas, zoo groot als een halve Ryksdaelder, en heeft rondsom zes punten, gelijk een star, en is van reuk, deugd, en smaek, als den gemeenen Anys, doch ongelijk sterker en krachtiger: het zaed word, gelijk mede de Thee, van de Siberische Koopluiden uit Sina, des Winters na Moskou over gebragt: men weekt het in Brandewyn die dan zoet word, en word hartsterkende en geneesbaer voor kranken geoordeeld.

De Wortel Radix Chinae, welke tot genezing van Venus-ziekten gebruikt word, brengen de Siberische Koop-luiden ter Markt, doch is in 't gemeen zeer slecht: zy valt in Sina, en aengrenzende Landen: uitwendig is de zelve rood of zwartachtig, inwendig wit of roodachtig aen te zien, en hoe zwarter die is, hoe beter; zoo als: 'er proeven daer van uit die gewesten over gebragt, onder my berusten.

In 't Jaer zestien hondçrd vier en vyftig, hebben de Russen begonnen zich met ernst in de Koop-handel op Kathaya, of Sina, over Siberien, te oeffenen, en toenmaels haer eerste Gezant aen den Grooten Tartarischen Cham, Keizer van Sina, na Peking, of Cambalu, afgevaerdigd; waer door zy ook zoo veel hebben uitgerecht, dat t'zedert in de Siberische Stad Tobol, tusschen haer en de Sinezen Handel is geweest, die nu van Jaer tot Jaer vermeerderd. De Kathaische, of Sinesche Koopluiden brengen alderhande Tartarische en Sinesche Zyde Waren en Stoffen, Pluis van alderley verw, en sterk Katoen, de welke of gansch wit, of maer van een eenige andere verw is: de zulke word van de Russen Kithaike genaemt, en ieder stuk valt niet meer of min groot, als van acht en drie vierendeels^* Arzin. Ook brengen zy Edel gesteente, als Robyn, Topaz, en een aert Lalli genaemt, die wat bleeker van verw is, als Robyn: ook gemeen Porcelein, Muskus, en Thee, en veelderley andere Waren, die in 't Koninkryk Sina, en Groot Tartarye vallen. Inzonderheit beginnen ze nu ook Zyde na Siberien te voeren, die veel fynder is als de Persische: ih het Jaer zestien honderd drie en zeventig, verkochten zy ten Hoof, in Moskou, vyf en veertig Poeden, die zeer kostelijk en fyn was. Deze Tartersche Koop-luiden komen met haer Waren niet verder als in de Grens-steden, en de Siberische Hooft-stad Tobol of Tomsko, van waer de Russen de ingehandelde Waren na Moskou of Archangel brengen. Gemelte Sinesche, of Tartersche Koop-luiden koopen al de Siberische, en 't⁺ meerder deel van de Kasansche Hermynen op, zoo dat dit Bont-werk daerom in prys is gestygerd: ook voeren ze veel gemeene Zabels met zich. Tot voortzetting van dezen Handel, doet de groote Rivier Irtiza, welke ver uit Tartarye komt, en zich in de Oby verliest, thans geen kleine dienst.

Daer komt van de kant van Siberien een Stroom, Meseen genaemt, schietende door 't Land van Condorie, die zich in de Witte Zee uit laet. Van de mond dezer Rivier, twee honderd en tachentig Wurst opwaerts, vallen in hem twee kleine Rivieren, de eene genaemt Pendora, van 't Noorden, en de andere van't Zuiden. By geene is onlangs, zoo gezegt word, goede Kooper-ertz, met vaste zwarte of blaeuw-achtige Leem gevonden.

Aen de andere kleine Rivier, die van 't Zuiden in de Meseen valt, is van des gelijken een Kooper-ertz, zoo men zegt, welke veel Zwavel by zich heeft, in de Klippen of graeuwe steen gevonden. Deze twee Mineralen zouden achtien myl van malkanderen liggen.

Daer en is geen Land te vinden, dat meerder en beter Pelteryen uit leverd als dit Siberien.

De Zabels worden niet alleen van hunne Tzaersche Majesteiten Zabel - vangers,⁺ maer ook van de daer omleggende Tartarische Volkeren, dien het geoorloft is, en welke de tienden daer van betalen, gevangen en geschooten. Geen Waiwode, Beampte, of Koopman, mag de fynste, namelijk die 't paer over de twintig Roebels, dat is Dukaten, of een Timmer⁺ over de drie honderd Roebels waerd zijn, aldaer inkoopen; maer de zulke moeten aen hunne Tzaersche Majesteiten Schatkisten gebragt worden, (alwaer men hun betaling doet): en ten dien einde is aen alle bequame plaetzen wacht gezet, om daer na te vernemen; en zoo iemand gevonden word, die daer tegen doet, diens Zabels worden aenstonds verbeurd verklaerd; maer zoo iemand zijn klederen daer mede wilde voeren, dien staet zulks vry. Thans worden meest gemeene en⁺ middelmatige Zabels aen de naest aengelegen plaetzen in Siberien gevangen, dewyl de beste door de gestadige Jacht, daer ter

* Is enn Russche Elle.

+ 1680.

+ Ziet pag. 784 en 785.

+ Een Timmer is twintig paer.

+ 1688.

[p. 793]

plaetze zeer verjaegt en verminderd zijn, en worden de schoonste nu ver van de Siberische Steden, en altoos aen de Rivieren, in groote Wildernissen gevonden, 't welk ook de reden is, dat diergelijke Zabels nu ook wat duurder zijn als voor dezen.

Daer worden Vlieten gevonden in Siberien, die het hout, dat'er in komt te vallen veranderen in steen, gelijk zoo een versteent stuk houts, van daer my toegezonden, in handen hebbe: het is bruin-zwart, niet ongelijk in verw aen Toet-steen, of zwart Marmer, doch men ziet 'er noch aen de nerf en draed van het hout, beneffens eenige graeuwe streeken: het is lichter als gemeene steen, en weinig zwaerder als hout.

De Moskoviten noemen dit versteende hout, Adams-hout, oordeelende het zelve zeer oud te zijn; te meer om dat men het het zelve niet alleen vind, in de bedde der Rivieren, maer byzonder in 't hart der Bergen, diep onder het Opper-vlak; het schynt Linden-hout in draed, wigt en gedaente, niet ongelijk te zijn.

Het is byzonder, dat geloofwaerdige getuigen, welke eenige Jaren in Siberien, en omtrent Astrakan zich opgehouden hebben, zeggen, hoe wel ik zulks met Ede, als zelve niet gezien hebbende, niet zoude derven bevestigen, dat 'er achter de Stad Asof, of weinig wyder in Tartarye, een streek gevonden word, daer men versteende Menschen op den Velde ziet leggen, in verscheidene gestalten, als of zy leefden, en had'er een oog-getuigen achtien geteld, welke met eigen handen een hoop steenen by een had geworpen, en daer een dier versteende Mannen opgeplaetst, dervoegen of het een Ruiter op zijn Paerd ware geweest. Hier komt by, het geene in de Kaert van Tartarye, by Ortelius, in't Jaer vyftien honderd entwee en zestig in't licht gebragt, staet te lezen, alwaer van deze versteende Menschen gewag word gemaekt: behalven dat zeker Persische Schryver, de plaets, alwaer deze versteende Lichamen te zien zoude zijn, duidelijk aenwyst, ter plaetze daer hy een Meir, Kitaja by hem genaemt, steld, aen den oorspronk van de Vliet Oby. Hier zijn (zegt hy) steenen, die de gedaente verbeelden van Menschen, Kamelen, Vee, en andere dingen, want een geheele weidende Horde, met Vee en alles, is door een wonderlijke en onbegrypelijke verandering, haestig en in een slag versteent, zonder verandering van de voorige gedaente; en dit wonder, meld hy, was toen gebeurd voor drie honderd Jaer, dat is, omtrent den Jare twaelf honderd.

Des Staets Consul tot Tripoli, in Barbaryen, bericht aen my in zijne Brieven, dat een Landschap, genaemt Augela, gelegen zeven dagen reizens van Derna, dat half weg legt, tusschen Tripoli en Alexandria, geheel is versteent, zoo dat Menschen, Beesten, Boomen, en Kruiden, alle daer van steen noch heden zijn te zien, welke zaek my noch door andere perzoonen, die tot Alsiers lange tyd hadden gewoont, insgelijks is verhaeld: en als de Kamelen, die zacht van voeten zijn, over dit versteende Land hebben te gaen, worden zy met Iedere Schoenen aengedaen, daer onder pennen zijn, om van het versteende Gras en Kruid niet gequest te worden, als zy daer over gaen, en word een versteent Mensch van daer gebragt, tot Venetien bewaerd.

By twee Brieven die uit Tripoli in Barbarye aen my, door den Consul van dezen Staet, en zeker ander perzoon geschreven zijn, welke volgen, deze waerheit blyken kan.

Wel Edele Groot Agtbare Heer,

Myn Heere;

De Fransche Consul van hier na Bengasa geweest zijnde, om Paerden te koopen, zond onderwylen zijn onder Consul na het Landschap Augela, dat in steen veranderd is, 't geen voor ons ongelooflijk scheen; maer nu is aen de waerheit niet meer te twyfelen, alzoo hy van daer gebragt heeft, groote stukken van Dadel en Olyf-boomen, van twee honderd en meer ponden zwaer, zeer natuurlijk, en of het noch geen Jaer gekapt geweest was: onder deze byzonderheden is het stuk van een Dadel-boom, daer men de Melk of Leggebé, noch klaerlijk in ziet: omtrent daer de plaets geweest is, legt het vol Boomen op de weg, alle van steen, en moeste men met Mokers de stukken daer af slaen: de Huizen en Menschen zijn te zeer met zant bedekt, dan met kosten en moeyte, zoude men daer by konnen komen; ik hebbe eenige stukjes daer van, die ik wenschte U Wel Edel Groot Agtbare te konnen toezenden, enz.

Waer mede verblyve U Wel Edele Groot Agtbare

Ootmoedigen Dienaer,

N.N.

Tripoli den twintigsten Juny, 1691.

[p. 794]

Wel Edele Gestrenge Heer,

Myn Heer;

De Fransche Consul, die na Bengasa geweest is, om aldaer Paerden voor zijn Konink te koopen, heeft zijn onder Consul gestuurd na Augela, zeven dagen reizens Oostwaerts aen, 't Land in, zijnde het gewest dat in steen veranderd is, 't geen ons ongelooflijk scheen: hy heeft groote stukken van Dadel en Olyf-boomen, ter zwaerte van twee quintalen, van daer gebragt, zoo natuurlijk dat men de aders en koleur, als of het levendig hout was, zeer wel bekennen kan. Nu is daer niet meer aen te twyfelen. Hy heeft my een braef stuk van een Dadel-hout gegeven, en twee stukjes Olyven-hout, dat ik voor U Ed. beware, dien ik met alle eerbiedigheit de handen ben kussende, enz.

Wel Edele Gestrenge Heer, Myn Heer;

U Wel Edele verpligten Dienaer,

Tripoli in Barbarye, den zestiende Juny, 1691.

N.N.

Het Landschap nieuw Augela, dat tegen het oud Augela aenstoot, is aen de bestiering van Tripoli çynsbaer, vruchtbaer, en bewoont, eenige dagen reizens groot: de versteende Boomen in't verlatene Augela, leggen met geheele Laenen ter neder gestort, als van een groote wind, gelijkelijk over een zyde geveld,daer zant over is gewaeit, dat dus de zelve, als onder de Aerde bedolven heeft; wordende echter zomtyds weder ontdekt door het weg waeyen van't zant: men vind daer geen gedierte, als zeer lelijke Slangen: men vind'er versteende Dadel-boomen, daer de Vrucht en Melk noch levendig aen is te zien; het Hout, de Vruchten en Boomen, hebben hunnen levendigen verw volkomen behouden: de Landstreek, zoo wel van 't oud en versteend, als nieuw Augela, is zeer vlak, leggende omtrent zeven dagen reizens van de Zee.

De gemelte Consul van den Staet wel eer tot Tripoli, die my het verslag dezer zake op zijn overkomst, alhier, mondeling breeder heeft gedaen, als zulks uit de mond van acht oog-getuigen hebbende verstaen, welke zulks gelijkelijk hadden bereist, bericht my mede, dat in de Woestyne te Landewaerts in, achter Tripoli dikmael versteende dingen, als alderhande vruchten worden gevonden: hy hadde een Brood van en steen, zeer levendig noch na recht Brood gelijkende gezien, daer het zwart van den Oven onder zeer natuurlijk noch aen wierd bespeurd.

Reden te geven van dit versteenen, en zoude niet derven onderstaen; doch gelijk een hout, elders in water gelegt, versteent, door dien de steenige deelen, die driftig in't water zijn, doordringen tot in't binnenste lichaem van het hout, daer blyven hangen, en de houte deelen omvangen, en gelijk als bekleeden, zoo mag misschien een Regen of Hoos van steenig water, opgetogen van de Aerde, op deze Menschen en andere dingen neder zijn gestort, en zoo de zelve doen verstikken, verstyven, en versteenen; gelijk men ziet dat met Regen, millioenen van Sprinkhanen in Afrika worden op de Landen gejaegt, en geheele Akkers en Landstreeken vol Ruspen in Suriname: ja in Noorwegen heeft men zeker aert van Muizen met den Regen of Douw zien neder komen, zoo als by Wormius en Bartolinus word getuigt, die de Akkers schenden.

Het is ook niet onwaerschynlijk dat zulks door een Hooft-wind of storm is geschied, gelijk de Boomen rondsom Amsterdam, in zoo grooten getalle zeer diep onder de Aerde over eene zyde omgeslagen, worden gevonden, en dat naderhand, het zant en losse aerde daer over is gewaeid; welke aerde misschien een steenmakende stoffe heeft mede gebragt, zoo als in de omleggende Landstreeken zomtyds eenige versteeninge geschied; welke stoffe dan al het hout in steen heeft veranderd, insgelijks Menschen, en Vee, dat op dien Bodem wierde ontmoet, gelijk men my zegt, versteende Menschen ontdekt te zijn, die op de knien gevonden wierden, in een gedaente als of zy baden: doch vermits de Menschen in zoo zeer grooten getalle aldaer versteent niet worden gevonden, zoo is waerschynlijk, dat de meeste, wanneer het geboomte door de Wind wierd geveld, en de vrucht dragende Bodem met zant en steenachtige aerde over waeid, dat die zijn gevloden, en zich in 't vruchtbaer nieuw Augela neder hebben gezet.

Zijnde my van daer toegekomen, verscheide matelijk groote stukken Hout, Boom-takken, en Wortels, die in dit versteende gewest, oud Augela tot steen zijn geworden: het grootste stuk is van een Dadel-boom, dat zoo levendig de gedaente van dien Boom, en de binnenste stoffen, of't lichaem van het hout noch verbeeld, dat gansch geen verschil, als alleen in zwaerte, tusschen het levendige hout,

[p. 795]

en dit versteende is te bespeuren: andere stukken zijn wortelen van Dadel en Olyfboomen, die insgelijks den noch wasschende wortel, zoo in verw, als gedaente gelijk zijn, behalve in zwaerte: het Dadel-hout is vol ronde openingen, als of het Worm-steken waren, weinig spongieus, en witachtig, niet al te zwaer: het Olyf-hout bruin-groen, sterk, zwaer, ook dicht van stof, en zoo zijn ook deze versteende Takken; en om de waerheit klaerder te vertoonen, zoo zijn my uit de Nabuurige gewesten, wortels van hout der beider Boomen toegezonden, die in alles met dit versteende over een komen, zoo men ze niet en weegt: een Boom-bast die insgelijks versteent is, bezitte ik daer beneven, waer aen de hout-quasten zijn te zien, en de gansche gedaente van den natuurlijken schors; de Olyf-steen is zoo hard dat men'er vuur mede kan slaen: een der sleene wortelen, daer'van het gedeelte onder my berust, was zoo groot en zwaer, dat'er een Kameel genoeg aen te dragen hadde. Hier is noch bygevoegd eens Menschen beenen Arm-pyp, die insgelijks aldaer gevonden, en versteent is, der mate als de hartste steen, behoudende anderzins en verw, en gansche gedaente van been. De Mooren hebben noode dat Christenen van dit gewest spreken, of kennis daer van nemen, ter oorzaek zy gelooven, dat Godt dit Landschap met deze versteening dus heeft gestraft om der oude Inwoonderen zonde wille, en dat zy die trachten te verholen, willende de gelegentheit den Christenen ontrekken, om scheldende te zeggen, dat de zonden dier Menschen, welke daer eertyds hebben gewoont, dat men wil, Mahometanen zijn geweest, grooter zijn geweest, als die van de Christenen.

Dat het versteenen dezes Landschaps Augela waerheit is, heeft my noch getuigt zeker Jongman Robbert Theunis genaemt, welke tot Tunis voor Slaef gevangen zijnde, met Ali Bey, verdreven Konink aldaer, als Kamer-dienaer, zeer verre Zuidwaerts achter gemelte plaets te Landewaerts is geweest, en het gewest aldaer dieper in heeft gezien, als men wete ooit eenig Europiaen; en dus mede naby het gemelte versteenden Land had gezworven, zoo als hy mede de stukken versteent hout, van die plaetzen gebragt, onder my berustende, daer voor heeft erkend. Hy verhaelde my, dat zelf eene zijn 'er makkers, genaemt Cornelis, geboortig van Vlieland, mede Slaef te zijner tyd aldaer, met zijn Meester na Mecka reizende, dat versteende gewest door hadde gereist, en aen hem verhaeld, hoe Boom, Vrucht, en alles, aldaer in steen veranderd had gezien.

De oorzaek van dit omzwerven door het woeste Afrika was, vermits Ali Bey, of Vorst van Tunis, wiens Slaef hy was,⁺ tegen zijnen Broeder Mahomet een Veldslag verliezende, waer in veel honderd Mannen wierden gedood, hy vluchten moest, ter behoudenis van zijn leven, en doordrong met drie honderd Man, tot aen de Grenzen van het Heidensch Koninkryk Borno, daer het Volk zwart is, en men naekt gaet: zes Maenden duurde deze vlucht, in welke tyd hy zelden meer als een dag of vier stille was: in den beginne na den Veldslag was hy noch eenige duizend Man sterk, maer die droopen af, en smoorden op de weg door gebrek, tot op zoo kleinen getal als boven gezegt: veel zeldzaems had hy daer ontmoet: in den beginne Zuidwaerts, een zeer vruchtbaer Land, doch vol Leeuwen, Tygers, en verslindend gedierte, tamelijk bevolkt, Mahometaensch van Geloof, gekleed met een enkele lap of deken om 't Lyf geslingerd, hoe Zuidelijker, hoe bruinder van vel: daer na ontmoete hy eene Woestyne onwoonbaer voor Menschen en Beesten, waer water gebrek is, en niets wast. Hy hadde ontmoet een water, 't geen gedekt was met schotzen Zout, eenige voeten dik, daer dwars over toog, geduurende een geheelen dag Zuidwaerts, 't geen Oost en West, verre uit is gestrekt: de Mooren noemden dit bevroozen, of gestremde Zout Meir, de Zee van Pharo; het water onder dit ver-ysde of gestremde Zout is zeer scherp en groen: men konde met een Stok, twee Lancen lang, geen grond raken: te midden in, op een Eiland, stonden Dadel-boomen, die men niet genaken konde om de brosheit van het gestremde Zout daer omtrent. Moorsche Princen, en eigen Heeren, Mahometaensch van Geloof, doch zeer onwetend in de Leer, welke hy zoo hier en daer ontmoete, ontfongen den vluchtenden en verdreven Vorst minlijk, booden hem Spys aen van Schapen, gewas, en Grein hier onbekent, doch gelijkenis van Geerts hebbende: de Menschen houden zich daer meest alle op onder Tenten: men vind 'er oude Ingeboorene Mooren, en Arabiersche geslachten, die beide een omzwervend leven lyden.

Meer Zuidelijker komt de onwoonbare Woestyne, en daer na doen zich op de naekte Zwarten, daer gezegt word Elephanten en Goud te vallen, met wien die van Borno oorlogen, en de gevangenen tot Slaven aen de Tripolische Koop-luiden ver-

+ 1680.

[p. 796]

handelen, welke zomtyds tot Borno verschynen om Goud, Elpenbeen, en Slaven te vermangelen, waer op schynen te volgen, die Zwarten, welke aen Guinea stooten.

By Bartolinus word verhaeld, hoe in de Nabuurschap van Tripoli zekere Stad in korte wyl tot een steenige hardigheit is geworden, van waer een versteent Kind in Vrankryk over is gebragt, en waer van hy eenig versteent hout zegt gezien te hebben, wes gemelte Heer onder de naem van de versteende Stad, dit Landschap Augela gewislijk is verstaende.

Men heeft in't Jaer zestien honderd en een en negentig, den negentiende van Wynmaend, uit Parys van deze versteening in de nieuwe maeren, aldus geschreven:

‘Men zegt in Afrika een Stad t'eenemael in steen veranderd, te zijn gevonden, dat daer uit, aen den Konink, Mannen en Vrouwen zijn gebragt, en men van voornemen te wezen, daer van zeker getal tot çieraed van de Tuinen te Versailles te laten afhalen.

Wylen den zeer geleerden Hendrik Franken, die lange Jaren tot Smirna den Hervormden Predik-dienst waer nam, aen my heeft bericht, dat het versteende Landschap Augela, in die gewesten zeer berucht is, en dat hy zeer veel Beenderen, Hout, Dadels, Miloenen, Citroenen, ook andere Vruchten, en versteende dingen van daer over Tunis gebragt, heeft gezien.

Van het Eiland Sumatra, daer de Nederlandsche Oost-Indische Maetschappye bezitting heeft, is my toegezonden, een zwaer stuk houts, 't geen door 't lang leggen in zeker aldaer Moerassige grond, tot steen veranderd is; het heeft de zwaerte van omtrent honderd pond, en schynt zeer natuurlijk hout te zijn; men ziet'er duidelijk aen, dat het onder af is gekapt als met een Byl, en ook noch de Boomquasten; de verw is als Eiken-hout; de buite bast is wat graeuwer als den inhout, of het binnenste van de Stam; de Nerf en strepen van't hout vertoonen zich daer klaer aen; heeft Marmer-steens hardigheit, en men kan 'er vuur op slaen; de draeying, beloop, en bochten van de Boom, ja eenige spleten zijn 'er aen te bespeuren; derde half, of byna drie voet is de lengte, en de dikte in 't rond omtrent vier span; het is behouwen aen twee zyden, dat is, onder en aen eene zyde, wezende anderzins een stuk Stams. Aen steen en hout kenders door my vertoont, word 'er van getuigt, dat het alle blyken, zoo binnen als buitewaerts heeft, van hout te zijn geweest.

Wanneer ik dit versteende hout dede openen en klieven, zoo hebbe daer binnen in, stukken en brokken gevonden, die meer zwart zijn, als de buitenste schors, en veel gelijkheit aen oud hout hebben; doch echter in hardigheit aen steen gelijk zijn.

Men heeft my in den Jare zeventien honderd en twee, uit Oost-Indiën toegezonden, noch een stuk hout dat in steen veranderd is; gelijk men alzulke vind in de Rivieren van 't boven gewest tot Palembang. Dit stuk is ruim zes voeten hoog, en onder wel vyf span dik, in zijn omkring; men ziet'er klieven en gescheurde spaenders aen, welke meest in steen zijn veranderd, hoe wel binnewaerts een houte gedaente hebben, en ten deele noch hout zijn, ja men vind tusschen de steene schilfers in, vermolzering van hout, of liever verrot hout, 't geen de verandering niet schynt onderhevig heeft konnen zijn: men kan het op veel plaetzen splyten, gelijk men het hout gemeenlijk doet: de verw van het hout is daer noch klaer in te zien: op zommige plaetzen is de steen zoo hard als een Key, zoo, dat men 'er vuur uit slaen kan, en op andere plaetzen is het versteende hout weker, en in verw onderscheiden; op zommige plaetzen is het spier wit, glimmende, op andere dof-wit, elders bruingeel, en te midden in na den zwarten hellende, ja geheel zwart, 't welk de oude verw van't hout schynt te zijn, heeft een zwaerte weinig minder als acht honderd pond: men kan aen dit groote stuk bespeuren, dat'er buiten om, aen-was is, van zeer harde steen, wit Marmer gelijk, 't welk zich behalven de versteening, aen het oude hout heeft gezet, en daer aen vast is gegroeit; men ziet 'er de Boom-bast noch aen, hoe wel de verw veranderd: en is dit stuk om zijne vremdigheit het gezicht van een opmerkent verstant waerdig.

Men vind in 't gebergte van Italien, genaemt Ruffidi, onder 't gebied van Toskanen, zeker aert van steen, dat geklieft word als hout, en dat daer na ook de gelijkenis heeft, zoo als aen eenige stukken daer van onder my berustende, kan worden gezien, doch misschien, en zoo zulks my wel toeschynt, is het Onderaerds hout, dat zoo hard als steen is geworden, gelijkende zeer wel in verw, zwaerte, en gedaente, na dat hout, 't geen in Holland op de lage Moerassige, of Veenige Landen onder de Aerde word gevonden, 't welk de Huisluiden uit graven, klieven, en tot latten voor dekking der Huizen gebruiken: gelijk van my mede word bewaert een gedeelte houte-kool, 't welk in Hetrurie van zeer diep onder de Aerde opgedolven is.

[p. 797]

Visschen die tusschen Ley steenen diep in't Toscaensche gebergte syn gevonden

Ik bezitte een zeer groote versteende Citroen, zoo byzonderlijk van aert, dat men volmaektelijk de buitenste en binnenste schors, en schil kan onderscheiden, ook het vleesch van de vrucht, de binnenste vliezen, en vezelen, en het zap met zijn ingewand, 't geen volkomen kan onderscheiden worden, vermits de zelve is geklooft, ja zelve de knop of plaets daer die aen de Boom heeft gehangen, wes aengaende men noch een verheventheit komt te zien.

Zoo als mede beware, een groot getal versteende Olyven, die zoo hard als Keyen zijn, en geklooft binnewaerts, de Olyfverw verbeelden, en buitewaerts de bast. Mede Pistacies, waer aen men noch het gerimpelde vel ziet, zoo levendig in zijn verw, en gedaente, als of eerst vers van de Boom waren geplukt.

Insgelijks zijn my in eigendom eenige versteende Oesters, zoo opene, als gesloote, hard als Keyen, en zoo zeer gelijkende na versche en levende Oesterschelpen, dat men die op 't oog, van de zelve niet zoude konnen onderscheiden; alwaer noch by zijn een goed getal andere versteende Zee-schelpen, aerdiger gedaente.

Ook verscheide, zoo witte als bruine, en zwarte versteende Padde-stoelen, behoudende zoo levendig hun verw, en gedaente, dat tusschen den geenen die op 't Veld staen te wassen, en deze versteende, geen onderscheid is te zien; doch op het gevoel hard en zwaer zijn.

Waerdig gezien te worden, zijn verscheidene stukken steen, zoo Ley-steen als andere steenen, welke my uit het gebied van Toskanen toegezonden zijn, daer in men oog-schynlijk ziet, dat Visschen in verborgen zijn, of tusschen ingesloten, en zoo al mede versteent; men kan de schobben, vinnen, hoofden, en staerten onderscheiden: deze zijn zeer diep uit het gebergte gegraven, gelijk 'er twee hier nevens worden vertoont, ruim een span lengte groot.

In Hessen-land, vind men zomtyds onder in 't gebergte Zee-schelpen, en mede natuurlijke verbeeldingen van Visschen veel 'er aert, of Visschen zelve.

Op het Eiland Cypris, vind men niet verre van Famagusta, een plaets, daer by zeker Rotz, menigte beenderen van Menschen, en Beesten aen malkander gegroeit, en in steen veranderd, worden gevonden: zoo oog-getuigen my berichten, vind men

[p. 798]

de gedaente van het versteende merg in deze beenderen.

Op een plaets aen 't zelfde Eiland, genaemt Nicosia, ziet men een Bergje dat geheel uit versteende Oesters bestaet, gelegen in haer Schelpen, die mede in steen zijn verwandeld, en noch heden alle uiterlijke gedaente van Oesters, en hun Schelpen verbeelden.

Versteende Visschen men diep in't gebergte mede vind tot Tripoli di Soria, zoo als in de Reis-beschryving van de Bruin is te zien.

Men onderricht my in 't zeker, dat men in Chili, op een hoog gebergte, of russchen het zelve in, gevonden heeft, drie Spaensche krygs-knechten, over zyde gevallen tegen de Aerde aen, die, na dat een geruimen tyd daer gelegen hadden, versteent zijn geworden, te weten uiterlijk, want als men de steenige schors van 't Lichaem dede, vond men onder noch vleesch, en bloed, wie weet of dit niet toegekomen is door overwaeying van een steen-stof dragende wolk: of misschien heeft een langduurige rust, der deelen, tegen malkander gelegen, de zelve zoo dicht aen een gevoegd, dat versteent zijn geworden, en kan het mede zijn, dat de slapste, en slenterachtigste deelen vergaen zijnde, do grootste of grofste deelen door een langwylige zamen voeging zijn verhard, als tot een Lichaem, en zoo steen gelijk geworden, behoudende de voorige gedaente.

Men leeft in de Boeken van den Heer Thevenot, dat in 't Mogols-land een diergelijke versteening te zien is.

In de Nabuurschap van het boven genoemde Augela, na de Zee toe, vind men overblyfzelen, hoe wel meest onder de Aerde gedolven, en verstoven, van een zeer oude Stad, die van Marmere wooningen, en gebouwen, opgetooit schynt geweest te zijn, vermits menigte van zware uitgewrochte wit Marmere stukken, aldaer een voet, of anderhalf voet diep, bedekt met aerde, en veele groote zuilen, en uitgesnedene steen-brokken gevonden worden, waer van geoordeeld word, het de Stad Leptis geweest te zijn.

In 't Siberische gebergte, niet verre van de Stad Ufa, die aen de Vliet Beleja legt, welke in de Kama stort, vallen roode steenen, die men wil dat grove Granaten zijn, gelijk 'er zoo eenige onder my berusten: zy zijn donker-rood van verw, doch van weinig waerde: men vind ze omtrent, en vast aen het Berg-minerael, 't geen by ons Rusch, of Marien-glas word genaemt, 't welk in gemelte gebergte groeit.

De Mahometanen die onder Ufa woonen, hebben Kerken tot hunnen Godsdienst; maer andere, die meer benoorden, zoo hier en daer verstrooit woonen, hebben geen Kerken, en plegen hunne Godsdienst in het open Veld.

By het plaetsken, of aen de Rivier Utka, of Oetka, woonen Vogelitzen.

Hier en op andere plaetzen in Siberien, valt Kristal; doch 't geen byzonder is, zoo vind men het Kristal hier leggen in 't gebergte onder de Aerde, gelijk als in lagen, evenwydig met den Aerdbodem, daer in andere gewesten het Kristals lichaem gevonden word, zich uit te strekken na om laeg: het is harder als dat in Duitschland gevonden word, maer zelden zoo groot van stukken.

Toet-steen word in deze gewesten mede op zommige plaetzen gevonden, gelijk by my een Toet-steene Bak-steen, van daer toegezonden, word bewaert.

Zabel-staerten gaen uit voor Geld in Siberien.

De Landen zijn niet zoo dicht met Boomen bewassen als in Rusland: men ziet'er Vlakten, Bergen, en Bosschen.

De Siberianen zijn in allen deelen niet onvernuftig. Men heeft aen my uit Siberie, ik twyfele of het in Tobol, of in Jeniseisko is gemaekt, toegezonden, een zeer aerdige Tafel, van een stuk hout, breet ruim drie, en lang zeven span, daer niet alleen op is gemaelt, het gansche Landschap Siberie, maer ook het geheele Tartersche gewest, tot aen't uiterste Oosten, en Noorden om, tot aen de Hooft-stad Peking in Sina toe. Deze Tafel is omvat met een platte lyst van drie duim, de welke aerdig beschilderd is, met Bloemen van dat Land, waer onder Tulpen, Roozen, en andere my onbekend, elk in haer eigen verw. Dit Tafel-blad zelve, is glad, en glimmende als een Spiegel; 't schynt dat het zelve bestreken is met zeker Inlands geelachtig Vernis, 't geen niet ongelijk aen Sinesche verlakking is, dat zeer groote glans verwekt: onder die doorschynende blinkende Vernis, of Lakking, ziet men de Kaert van opgemelte Landschappen verbeeld, zoo in tekening, als geschrift: daer worden Bergen, Vlieten, Bosschagien, Moerassen, Gedierten, Menschen, Steden, en Dorpen, levendig verbeeld. Men ziet 'er zeer aerdig afgefchilderde Gedierten, Paerden, Koeyen, Honden, en Kamelen. De Brati, en andere Noord-ooster Volken, in hunne kleeding, worden daer levendig op vertoont: ook de wyze van over het Sneeuw en Ys, op platte lange Winter-schoenen die van hout zijn, voort te schuiven: als ook de gedaente van Win-

[p. 799]

ter-sleetjes, met haer last, daer Honden, of Herten voor gespannen zijn. Het gebergte dat door die Landstreke gaet, is aldaer oog-schynlijk, en als na 't leven vertoont, gelijk mede de zandige Woestyne achter de Sinesche Muur. Voor de mond des grooten Riviers Amur, ziet men in Zee, twee Eilanden, en de vaert tusschen de vaste Tartarische Kust, en de Eilanden van Jeso, benoorden Korea, en Japan, is daer verbeeld; en komt deze Geographische houte Tafel, die ik van Ceder acht te zijn, met mijne ontworpene Land-kaerten, genoegzaem overeen; maer is een klein bestek, bevat veele Landschappen: met weinig benamingen, of aenwyzingen van Steden, Dorpen, en verblyf-plaetzen, ten aenzien van dit ons Werk: zoo dat de zelve de waerheit van onzen arbeid bevestigt: lengte, of breete en is hier niet waergenomen, gelijk de Menschen in die zoo woeste gewesten, daer van de minste kennis niet en hebben, zoo als ook de afstanden zeer volmaektelijk niet waergenomen zijn. Voor de Rivier Oby, in Zee, vertoont het een Eiland, en de Oost-hoek van Nova Zemla komt in Zee, tot dicht naby het vaste Land.

Beoosten de Rivier Oby, gelijk mede voor de verdere monden der Oostelijke Rivieren, men Eilandekens in Zee ziet, en iets geschilderd met een witte verw, 't geen schotzen Ys verbeeld.

De naest aen woonende Menschen, bevestigen dat benoord-westen, en bewesten de Ys-kaep, het altoos in Zee vol Ys is, en dat men bezuid-oosten, en beoosten, nimmer Ys en ziet, zoo, dat het water aen de eene zyde de warme, en aen de andere zyde de koude Zee word genaemt. De namen der plaetzen op deze Tafel, als Steden, Dorpen, Verblyf-plaetzen, Bergen, en Wateren, zijn geschreven in gebroken Rusch Schrift, en Letters.

Beoosten de Rivier Jenisea, langs Strand, of dicht by de Zee, en ook een streek Landwaert in, het Noorden om, tot aen de groote Vliet Amur, verbeelden alle de wooningen maer Hutten, en Tenten: men ziet'er Jagers getekent, die de Honden omtrent zich hebben, en met de Sneeuw-schoenen het Wild vervolgen, wordende door een Pols, of lange Stok, daer een knop aen is, of wel twee knoppen, aen elk end een, van zich zelven zeer gezwind voort gestooten; doch dit geschied op vlakten, of nederdalende Landstreeken, want over Bergen, zijn zy genoodzaekt te gaen: andere ziet men op een klein Sleetje, al hurkende op de knien, of als de Kleermakers, nederzitten, daer een Hert voor gespannen is, dien een zeel om de hoornen of borst vast is gemaekt, dat aen de voorste knop van het Sleetje gehecht is, waer door het Dier trekt. De Man om het Sleetje te leiden, heeft een Stok of Pols, te midden in zijn handen, om te weder zyde best te konnen stieren, zoo als hy met de zelve Stok, het Hert mede dryft, en leid, zonder Toom. Drie Eilanden worden vertoont in het Meir Baikal, dat byzonder is, en word zulks by my in geene andere Schriften, of verhalingen bespeurd; waerom ook elders gezegt hebbe, dat 'er maer een voornaem Eliand in 't Baikal te vinden is.

De Rivier Angara, neemt zijn oorspronk uit dit Meir, en looft zich als bekent is, in de Ys-zee, zoo is het dan geen wonder, dat men zegt, dat'er Zee-robben aldaer in't water te vinden zijn.

In de Rivier Oby, benedewaerts, tusschen de Vliet Irtis, en de Zee, zijn eenige Eilanden gemaelt.

Bezuiden de Vliet Amur, in de Zee, ziet men aen deze houte Tafel, een Eiland, daer de naem van Nieuwland by geschreven staet, en recht Oost aen, over de mond van de Amur, eenige mylen in Zee, een Eiland, alwaer het woord Steen-klip by geschreven is, behalven noch een onbenoemt Eiland, dicht voor de mond van de Amur zelve.

Aen de meest Noord-ooster hoek van Asia, word op deze Tafel Ys verbeeld, daer het woord Ys in 't meerdere tal by geschreven staet, ten teiken dat aldaer steeds een groote overvloed van Ys moet zijn, en de zelve vry hoog Noorden op te liggen, 't geen mede een betoog schynt te zijn, dat ten einde deze Uithoek, Water is, en vervolgens, dat de zelve aen Amerika niet vast is, hoe wel zeker Krygs-overste, welke twintig Jaren in de ver afgelegene Ooster Siberische gewesten, zich heeft opgehouden, my wilde verzekeren, dat de zelve tot aen Amerika reikte, maer niet wierde betreden, of gebruikt, wegens koude, en groote Wildernisse.

De Heidenen in Siberien, woonen meest gelijk als verstrooit, en van malkander af, zonder Dorpen; doch de Moskovische Christenen, die zich daer neder hebben gezet, houden zich by een, in omheiningen van houte palen, tot tegenweer; zegge de byzondere Burgers, welker getal men op eenige honderd duizend, behalven Wyf en Kinderen, reeds acht te zijn; want des Keizers krygs-luiden, besluiten zich in de Sterkten en Kastelen.

[p. 800]

Tot voortzetting van het Christen Geloof, richten de Priesters zoo hier en daer Linne Kerk-tenten op.

De kleeding dezer Volkeren is eng, onder de arm gehaekt: zy dragen Iedere hozen, en kleine mutsjes. De Lywaten en Stoffen die men in dit gewest draegt, worden hen veel uit Sina toegebragt.

In 't Meir Jamisch, of Jemits, dat op de Vliet Irtis loost, in Siberien, valt Zout: het groeid met dikke korsten weinig onder water, en legt niet dieper als een voet of anderhalf. Drooge en heete Zomers geven het beste en dikste Zout.

Men wil, dat 'er drie duizend Kerken zijn onder het gezag van den Siberischen Metrapoliet van Tobol; van elk zoude hy Jaerlijks inkomen hebben, de waerde van drie Roebels, of vyftien gulden, behalven van den Doop en Trouw, die hy verricht, zes gulden; en word gezegt, dat tot het bezwangeren eener Maegd in onecht, t'zijner behoeve voor straf eenige boeten is besteld.

De Huizen in Siberien, daer Tartaren in woonen, hebben slechts een vertrek in't gemeen, doch der Moskoviten twee, en meer. In der Tartersche of Siberiaensche wooningen, vind men een hooge verheven Oven: daer in, of op, van rood gebakken aerde een Pot steeds te vuur staet, om hun Spys daer in te kooken.

Daer is in veele Siberische gewesten Marmer-steen van verscheidene aert en verw.

Men vind in Siberien Honden, die tot hooge prys worden verkoft, waer mede de Zabel-jacht word geoefent: zy zijn zeer groot, doch mager en rank.

Het Permaksche Volk, dat mede onder Siberianen word geteld, verstaet zich de Moskovische Spraek te lezen, maer konnen die weinig spreken: hunne oude Letters en eigen Schrift, want dit Volk eertyds een eigen Letter had, zijn vergaen, en vergeten; behoudens dat alleen is bewaert eenig Geestelijk geschrift in die Spraek, 't geen wel eer voor honderd Jaer by een wierd gesteld door een Geestelijk perzoon, die hun in de Christelijke Godsdienst onderwees: veele hunner ontweken te dier tyd het Geloof, verlieten 't Land, en veranderde hun naem in Ostakken en Vogelitsen, die noch Heidenen zijn; en verschild dezer Tael als het Hoog- en Nederduitsch, zoo dat Vogelits en Ostaks is gebrooken Permaks.

Het plaetsken Turinsko, anders Japansin, of Japantzin, in Siberien, willen eenige dat wyder van Vergaturia is gelegen als door my is geplaetst, 't geene noch ongeslist ter neder stelle.

Men vind in Siberien, niet wyt van Turinsko, een plaets, genaemt Dolgoj-jaer, dat is gezegt lange stylte, en word mede het woord Jaer genomen voor een hoogte, daer een stroom langs loopt.

Het plaetsken Jerinskoy, of Jerenesk, zoude, volgens gevoelen van Reizigers die zulks aen my berichten, vyf en twintig myl boven Solvitsogda, of Solvitsugotskaja leggen, dat aen de Vliet Wiem, of Wissera, die in de Witziga stort, legt, welke weder in de Dwina uitboezemt, en is een Overtoom aldaer wyt een en drie vierendeel myls.

De Vliet Wiem is woest te weder zyde, en men vind Ceder-boomen aen zijne Oevers.

Aen de Vliet Iset, die zeer krom loopt, legt een plaetsje, genaemt Mechonina-Kuna, dat is de wyk Mechonina gezegt: het is een Kerk-dorp, zeer Vischryk; voor drie stuivers koopt men veertig pond goede Visch: Ganzen zijn daer met duizenden, ook kleine zwarte Rot-ganzen. Deze plaets legt drie myl van Kataiski, de Rivier af. Aen des zelfs Oevers zijn noch veele Dorpen, die in de Kaert niet genaemt zijn. De Bouw-landen zijn op de Vliet Iset vet en vruchtbaer. Zeker omheininge of pagger aldaer, word genaemt Schadrinski, of Schadrina, en legt naby de plaets Mechonina-Kuna genaemt.

Van het Meir, Plaetsken, of Vliet Kataiski, tot aen het Uvalsche, of Oevalsche gebergte in Siberien, is twee en een halve dag reizens; men vind 'er op weg zommige Meiren: en van Uvalsch, of Oevalsch Bergen tot Ufa, reist men zeven dagen in 't gemeen.

Vyf myl van daer, omtrent de oorspronk van de Vliet Iset gelegen, is een Vlek, Crasnopole genaemt: aldaer valt Magneetsteen in 't gebergte.

Ter zyden af, van Utka, of Oetka, in Siberien, is een omheint Dorp, genaemt Kolsedanske, of Kontzedal, twee myl en een half gelegen van de plaets Kitaike, of Kataiski genaemt. Het is onlangs eerst opgezet. Kolsedan is een Vuur-steen gezegt. Daer valt Zwavel, zeer zwaer, wit, en klaer van binnen. Van de omleggende Vuur-steenen heeft het plaetsken zijn naem. Daer is een Riviertje van die zelve naem, en aen de Oevers van het zelve druipt uit de Wal of Aerde zekere roode Olye, welke in een vierendeel uurs, na dat uitgedroopen is, versteent: het druipt wanneer de Zon warm schynt.

Aen de Vliet Colwa is Tserdin, de oude Hooft-stad van 't Land Perm.

By het Siberische Rivierke Vetluga, is

[p. 801]

een Dorp van drie honderd Huizen, en daer omtrent een groot Moerasch, waer uit de zelve Riviere vloeid, gelijk een ander naby gelegen Vliet mede doet.

Des nachts, om licht te hebben, zijn de Menschen in Siberien gewoon groote Vuuren te Veldewaerts te ontsteken: zy branden in de Huizen geen Smeer-of Waskaerzen, maer zekere gedroogde Houtspaenders, behoudens dat de Luiden van aenzien zich mede bedienen van Kaerzen.

De Baskiren weten Paerde-melk in Potten onder de Aerde te zetten, en de zelve zoo te bereiden, dat zoo krachtig word als Wyn; gelijk zy en andere Siberische Volken brokskens van zuure Kaes (die zy van uitgeperste, en gedroogde zuure Melk maken) in versche zoete Melk vermengen, en daer van een aengename drank maken.

Zy eeten veel wortels van geele Lelyen, die zy droogen, stampen, en tot een Bry maken.

In 't gemeen zijn de Siberianen niet onkuisch.

By Krasnoyar, een Stad, gelegen tusschen de Vlieten Oby en Jenisea, oordeeld men van ouds groote Menschen gewoont te hebben, om dat daer overoude Pylen en Boogen worden gevonden, te groot om van hedendaegsche Menschen te worden gevoerd.

De Siberische Wyven in het Landschap Vogelits, dragen het haair, dat hen, gelijk meest alle Siberianen, zwart is, achter af hangende, los om 't hooft, hebben benaeide doeken op het hooft, met quasten, en dragen Laerzen aen de voeten, als de Mannen.

De Wiatske Vrouwen dragen mede los haair, en eenig Kap, in gestalte als een Kooren-schop, op het hooft, daer Koraelen, en Zyde quasten van achter af hangen.

Als de Siberiaensche Heidenen vrolijk zijn, gebruiken zy een Speel-werk-tuig daer men in blaest, en dat dan geluit geeft, genaemt Sibisga, den Noordsche-balk niet ongelijk: een ander is als een Harp, geheten Tornabas, daer drie snaren van Paerde haair over worden gespannen.

De Siberianen maken zeer aerdige Trompetten, van Berke-boom-basten, lang omtrent anderhalf, of twee voet, wezende tot op een derde van de lengte niet zeer dik, of wyt, maer het overige voorwaerts vry wyt, en ruim, waer mede zy geen onaengenaem geluit weten te maken; waer van 'er een onder my word bewaert.

De Ostacki, of Ostacki, die breet genomen⁺, gelijk meer andere Tartersche Volken, onder Siberien gehooren, zijn zeer ontuig in 't eeten, nuttigen Water-ratten, doode Paerden, en ander ongedierte: weten van geen gebeden die zy over maeltyd spreken. Tot hen word gebragt van de Zuidelijke, en meer Qostelijke Landen Tabak, van verscheide verw.

De Siberianen, die Heidenen zijn, weten van geen vaste maeltyd, eeten wanneer zy hongeren, meest gekookt, en zeer grof, met volle handen, als onbezuisde Dieren. Zy maken klonten of koeken van Meel, die zy achter heete steenen tegen den haert aen bakken, en dan aen riemen snyden, en kooken. Als zy eeten, hangt het hooft over de pot, en den overvloed druipt uit de mond daer veeltyds weder in.

De Spys is in Tobol zoo goed koop, dat men voor vyf gulden een Mensch het geheel Jaer de kost kan geven.

De Bucharen omtrent Tobol woonachtig, zijn zindelijk over haer Spys, die ook Huis-raed van koffers, kisten, en behangzels hebben.

By een plaetsken Moersinska, of Mursinskaya Sloboda genaemt, dicht by Vergaturia gelegen, valt rood Kristal.

Tusschen de Rivier Berosoa of Obdo, en Koda, die beneden in de Oby storten, en in 't gewest Beloserie, Pustozerie, en Condorie, vind men verscheidene Moerassen en Meiren. Hier langs nemen de Reizigers hun weg, Westwaerts; want des Zomers als 't nat is, worden de Rivieren en Moeraszen in die gewesten met kleine Schuiten gebruikt, die hier en daer op droogten en repen Lands over de aerde getrokken worden, en weder in de waterige plaetzen neder gezet. Deze Moerassen worden daer de Ketels genaemt, om dat het water in de zelve van uit de grond komt opspringen.

Tot Pelyn, of Poliem, de Hooft-stad van het Landschap Vogulits, of Vogelits, die niet groot is, houden honderd krygsluiden, en meer, meesttyds de wacht: heest twee Poorten, en legt in een halve maen: daer zijn zeven ronde houte Toorens, en Storm-palen.

Het beste graeuw-werk, of Inkhoorens-vellen, Ilets, of Isets graeuw genaemt, ook Lossen, Vossen, en Marters, vallen veel omtrent een Vliet en Dorp Piesma geheten. Het is hier zeer wel bewoont. Het Land is daer vry vruchtbaer.

Als de Reizigers in Siberien langs Kreken en Vlieten varen, daer het water te klein is, zoo heest men daer een vond van zeilen dwars over de Rivier onder water te spannen, 't geen de zelve doet opzwellen, en hoog worden.

De bevolking in Siberien neemt dagelijks

+ Ziet pag. 630.

[p. 802]

merkelijk toe, en zijn zedert twaelf Jaer daer veel nieuwe plaetzen gesticht.

Als men van de Vliet Kama na Vergaturia reist, ontmoet men eerst Bosch, dan Bergen, daer Yzer en Magneet-steen valt, en daer na vruchtbaer vlak Land.

De Ballingen in Siberien en hebben geene quade dagen, doch zy trekken weinig loon, behalven levens onderhoud.

De Siberianen weten Boter te maken van Koe-beesten. Het Land is daer op veel plaetzen zoo vet, dat beter ongemest vrucht draegt, als gemest. Zy gebruiken geen Slaven van hun eigen Volk, behalven eenige die om misdaed worden verkoft, maer wel van Kalmakken, of eenig ander Uitheemsch geslacht.

Zoo hier en daer in Siberien, vind men noch Vorsten van oude stam, dien het hals-recht gelaten is, welke zy met Pylen doen oefenen. Deze zijn in achting onder hunne⁺ Lands-Iuiden, bedienen 't recht, en voeren eenig gezag, doch onder het opzicht der Russche Bevelhebbers.

De Mahometaensche Tarters in de Siberische Landstreeke, tusschen Vergaturia en Tumen, die gemengt onder de Heidensche Inwoonders woonen, spreken met de Tarters van Astrakan genoegzaem een Tael, volgens bericht van den Reiziger, Nikipera.

De Man in een Siberiaensche Huishouding, gaet ter Jacht, en ter Visch-vangst, maekt Pyl en Boog, en slacht het Vee, of de vangst. De Vrouw besteld de Pot, en bereid de Spys: als zy heest gebaert, weet zy van geen lang leggen, maer is in weinig tyd hersteld. Zy weten van geen Bedden of Bedsteden; slapen slechts tegen de vloer op Banken, of op de Ovens.

Men drinkt in Siberie uit houte Beekers, die van berderen, of kleine plankjes zijn gemaekt, hebbende boven aen, een handvatzel, by een der duigen, welke hooger uitsteekt als de anderen. Men maekt daer mede overglaesde potten, die gebruikt worden om in te kooken.

De Huizen zijn gedekt met Kley, en ook met Hout: de haert, die te midden in staet, is weinig uit gegraven; gelijk de Huizen zelve ook iets neerwaerts treden in de grond, en hebben eene verdieping.

De zommige bewoonen Hutten, daer in een klein haertje is, des Winters rondachtig gevormt; doch des Zomers maken zy die weinig grooter, en vierkant. Het Volk onder Ufa heest wooningen van tamelijk, goede gedaente, en de beste in dit gewest.

Van het eeuwige Leven hebben de Siberiaensche Heidenen geen kennis; doch de zommige beuzelen echter van een waereldlijk vermaek na dit Leven, als dat zy veel Vee zullen hebben, overvloed van spys en drank, enz.

De Ouders leeren hunne Kinderen met Pyl en Boog om te gaen, op dat zy het Wild vroeg zoude leeren schieten in de Bosschen, die 'er veel zijn, van alderhande aert van hout, hoe wel niet zoo dik of veelvuldig als in Rusland, daer het geboomte meest eenderley hout is, te weten, Spar- en Mast-boomen: zy onderwyzen die ook steeds een korte Piek ten kryg te gebruiken.

Veele der Siberische Landen worden van hunne Tzaersche Majesteiten Volken beheerscht, gelijk de Nederlanders in Indien hunne bezittinge behouden, te weten, met weldaden, en vrees voor zware straf als zy misdoen.

Men heest in Siberie een straf, dat men aen Schelmen de handen uit breekt, of verlemt, en brandmerkt, als ook neus en ooren af snyd.

Gelijk de Moegalen den Dieven of Rovers, mede brandmerken; zoo ook die met Pylen schieten, om iemand te grieven. Om Vee, of andere Rooverye, en Dief-stal, word by hen niemand ter dood gestrast, maer in een boete van eenige Paerden, of Hoorn-beesten na dat het quaed groot is: en volgens de gewoone Wetten, moet het gestoolene drie voudig worden vergoed.

Men acht Europa van Asia te scheiden, eer men in Siberien treed, aen de Vlieten Susowa en Utka.

De Susowa, of Tsusovaia stroomt dikmael zoo over, dat in 't Jaer zestien honderd twee en negentig, den zestiende van Bloey-maend, Reizigers aldaer over Land, en over de toppen der Boomen zijn gevaren.

Omtrent de Oevers van de Oby, in Siberie, en in Samojeden-land, zegt men dat dikmael Reuze, of zeer groote Menschebeenen ontdolven worden.

By de plaets Samarofskoy, of Sammarok Jam, daer de Rivier Irtis in de Oby valt, woonen veel Voer-luiden.

De Menschen in Siberien weten van geen Scheur-buik, en weinig ziekte.

In de Rivier Tobol valt veel Visch, hoe wel meer in de Oby, als groote Steuren, Brazems, Baerzen, groote Snoeken, doch daer zijn geen Beloegi in deze Vliet, maer wel in de Vlieten Jenisea, in de Anagara, in de Toengoeska, in de Lena, en het meest in 't Meir Baikal.

Tot in Tobol komen niet alleen Persische, maer ook Indische Handelaers, en zelf van Seilon.

+ Ziet pag. 787.

[p. 803]

Men heeft nu goet gevonden, de Steden Tobol, Vergaturia, Tumen, en andere, daer goede gelegentheit van steen, en kalk is, met duurzame muuren op te bouwen, en daer in mede van steen, Kooren-schuuren, en andere Pak-huizen te stichten, waer toe eenige honderden Menschen, zoo na Siberien, Jaerlijks in ongenade verzonden worden, aen 't werk staen gesteld te worden.

De Toorens, en Muuren te Tobol, van de kleine Stad, of het Slot, hebben zoo men zegt, over de vyftien duizend Roebels gekost, en zijn onlangs, na dat maer twee of drie Jaren hadden gestaen, verbrand geworden, alzoo dat in twintig Jaer die Stad tweemael is verdorven door het vuur, behalven dat houte Vestingen, meest in vyftien Jaer verrot zijn; leggende Tobol van dertig tot vyftig vadem hoog op een Berg.

De oude Siberische Steden, voor dat hunne Tzaersche Majesteiten daer bezitting hadde, zijn nu meest woest, en daer woont geen Volk in.

Als de Ballingen uit Rusland na Siberien verzonden worden, zoo worden zy op Sleeden met de Winter-weg na Tobol vervoerd, reizende nacht en dag: tot Tobol komende, worden de ongetrouwden in Toorens opgeslooten, doch die Wyven en Kinderen hebben, by de Ingezetenen, ter huis-vesting geplaetst: als dan de Zomer-tyd is, worden zy verdeeld, en afgezonden, ieder werwaerts hy is besteld; na mate van zijn misdaed, in een goede of quade plaets: die tot Boere-werk word gebruikt, geeft men vyf Roebels, een Koey met een Paerd: wezende daer zoo veel Land te krygen als men begeerd te bouwen, uitgezondert in de Noorder gewesten: andere Ballingen worden tot den krygs-dienst gebruikt.

Als men na Siberien reist moet men te Kaigorodok zijn Pas vertoonen, wordende anderzins niemand door gelaten.

Siberien, byzonder ten Zuiden, word geacht een van de meest gezegende Landschappen der Waereld te zijn: de Velden zijn vol Vee; de Bosschen vol Dieren, en Vogels; de Rivieren overvloedig van de schoonste Visch.

De Volkeren die den Hoog Edelen Heer Graef, Faedor Alexewits Golowin, zijn Tzaersche Majesteits Grooten Gezant, op zijn reize na de Sinesche Grenzen ontmoet heest, zijn volgens eigen bericht;

I.⁺ Wagoelitsi, een klein Volk, hebben eigen Tael, en geen Schrift, zijn Afgoden-dienaers.

II. Mahometaensche Tartaren.

III. Barabientsie, is een Volk mengt uit de Tarters en Kalmakken.

IV. Niesni Osteki, zonder Schrift omtrent tien duizend sterk, maer slecht Volk, zijn Afgoden-dienaers.

V. Beresofke Samojeden, zonder Schrift, zijn Afgoden-dienaers.

VI. Wergnie Osteki, zonder Schrift, leven van Visch, zijn Afgoden-dienaers, hebben haer eigen Tael, die met de Niesni Osteki niet over een komt.

VII. Tsoeliemski Tarters, die aen zijn Tzaersche Majesteit Schatting betalen, en de Kirgische Tartaren zijn Afgoden-dienaers; doch met de Mahometanen in veele deelen over een komende; zonder Schrift; men zoude hen bastert Mahometanen konnen noemen.

VIII. Aloorni Toengoesi, een strydbaer Volk, ryden op Elanden, hebben geen Schrift, zijn Afgoden-dienaers, een geslacht heel groot in Siberien, tot aen de Sinesche Grenzen uitgestrekt, hebben een Spraek op haer zelven, schieten met Pyl en Boog door een yzere plaet van een half duim dik; dat zijn Hoog Edele ter tyd van zijn Gezantschap, zelf heest gezien: woonen maer by drie of vier Huisgezinnen by malkanderen, zijn wyt en zyds verstrooid in de Bosschen.

IX. Jakoeti, een groot geslacht, zijn Afgoden-dienaers, hebben geen Schrift, woonen rondsom de Rivier Lena, hebben haer eigen Vorst, of Vorsten.

X. Brati, de Spraek komt wat over een met de Kalmakken, woonen rondsom het Meir Baikala, zijn Afgoden-dienaers, hebben geen Schrift.

XI. Sajoti, de Spraek is vermengt met die der Tartaren, zijn Afgoden-dienaers, zonder Schrift.

XII. Mongael, zijn Afgoden-dienaers: deze hebben Schrift.

XIII. Konnie Toengoesi, zijn Afgoden-dienaers, zonder Schrift, strydbaer.

XIV. Kalmoekie, zijn Afgoden-dienaers.

XV. Baskiertsi, Mahometanen, leggen by Tumeen.

XVI. Loperi, of Lopari, by de Lena, en Lopevi by het Mongaseie Meir, die Afgoden-dienaers zijn.

XVII. Kirgisi, Mahometaensch en Kalmaks Geloof, hebben geen Schrift.

XVIII. Tusschen de Lena en Amur Joeteri, en een ander geslacht Jilatebi, hebben verscheide Spraek, en zijn Afgoden-dienaers.

De Zee-oevers omtrent de Oby, en de Eilanden aldaer, zijn woest.

Mongaseisko, een plaetsken in Siberie,

+ Ik hebbe de spelding van de namen dezer Volken, hier gesteld zoo als my opgegeven is, wordende de zelve mede elders eenigermate anders gespelt.

[p. 804]

heeft voor dezen de naem van Toeroeganskoy gedragen.

De Jezuit Gobien, sprekende van Siberie en het aengehechte Tartarye, zegt ils parcoururent (les Moscovites) en ces vastes, & immenses pais de la Tartarie, dont nous ne connoissons que le nom:

Dat is:

Zy, (te weten de Moskoviten) doorliepen dat wyde, en woeste Land van Tartarye, waer van wy niets kennen, als de naem.

Hoe schrikkelijk het Tartarische Volk, oulinks in deze Landen den Ingezetenen voorgekomen is, daer uit mede mag bespeurd worden, dat in zeker op Parkement geschreven Latynsch Boek, nu onder my berustende, verhandelende het voorgevallene in deze Landen, omtrent, en weinig voor de tyd van den eersten Grave van Holland, Diderik, daer verhaeld word, hoe dat Radbodus, Konink der Vriezen in de vonte met zijn eene been staende, om gedoopt te worden, en vragende waer zijn Voor-ouders vervaren waren, ter Hemel of ter Hellen, en dat hy hoorende dat zy verdoemt, en in de Helle branden, dat hy te rug trad, en by de meeste hoop wilde blyven: wordende in't Latyn het woord Hel, uit gedrukt met deze woorden Tartarea damnatione, dat is, in de Tartersche verdoemenis, waer uit blykt dat de Tartaren, en hun doen voor het alder afgryzelijkste zijn gehouden dat ter waereld te vinden was. Dit Boek is met de hand in oude Gotische Letteren beschreven, voor omtrent vier honderd en vyftig, of vyf honderd Jaer, als wanneer de Tartaren onder Cingis, of zijn navolgers, of onder Tamerlaen, zoo ruimen gedeelte waerelds in groote woede t'onder bragren, wezende waerschynlijk dit Boek, dat gevonden is in de Abdye van Egmont, en ouder als de Rym-chronyk, het oudste geschreven Boek, dat noch ongedrukt van die stoffe in deze Landen te vinden is.

Ter tyd als Jan van Assouwen, den negen en dertigste Bisschop tot Utrecht was, omtrent den Jare twaelf honderd en zeven en zestig, heest Gysbert van Amstel zich aen 't hooft van veele Amstelanders en Kennemerlanders gezet, dies zijn zy volgens Beka (wiens eigen woorden van voor twee Eeuwen vertaeld, hier volgen) al heimeleik voor die Stad Utrecht gekomen, voer die Zonne opganc, dien zy al om bezaten mit ongetelleden wapenturiers, die wakers die op die Muren, ende op die Toornen die nacht wairde hielden, verwonderden hem die groote veelheit des Volks, dat daer alzoo onverhoets quam, ende deden haesteliken Burgers opwecken, ende bootschapten hen, dat die Tartaren gekomen waeren, ende hadden die Stad al om ende omme besteet, mit ongetallike wapenturiers, enz.

In de Dag-lysten gehouden by de bediende van de Nederlandsche Oost-Indische Maetschappy, op Batavia, in den Jare zestien honderd en negen en dertig, vinde ik, dat, als men van de Tarters spreekt die toen oorlog in Sina voerde, dat de zelve in Witte en Zwarte Tarters wierden onderscheiden, wordende onder Witte de Ooster, en onder Zwarte, de Wester Tarters verstaen.

Als men door Siberien reist, zoo en vind men geen Herbergen, doch men gebruikt de Boeren Huizen daer toe, met wil of tegen wil van de Waerd.

Ieder koopt zich zoo veel Vrouwen als het hem gelieft, edoch het meerder getal behaegd weinige; en is den aert des Volks daer toe, bezonderlijk Noordwaert, niet zoo geneigd als elders in de warme Heidensche gewesten; hoe wel de Siberiaensche Vrouwen den Man aengenaem zijn, en heet van aert.

Drie mylen van het gehucht Sloboda, gelegen aen de Vliet Wiatka, die in de Kama stort, is een Volk, KariemscheTartaren genaemt, na het Dorp Karimo, of Karino: dit zijn Mahometanen. Een plaetsken daer dichte by, genaemt Glinof, is de Hooft-stad van dat gewest. In een van aerde en hout Slot, onthoud zich aldaer den Gezaghebber. En of dit Landschap in het Wiatsche gebied word gerekent, zoo woonen daer echter Ceremissen, of Sernissen.

In het plaetsken Sloboda zijn honderd kleine slechte Huizen, en in Glinof, of Chinof duizend: Sloboda is niet gesterkt; en is het gewest rondsom Glinof zeer Dorpryk.

Het plaetsken Kaigorod, aen de Kama, beslaet omtrent honderd Burgers: aldaer word de Tol betaeld, van ieder Mensch die daer door gaet tien stuivers, en van Waren na gelang. Het Landschap daer rondsom is woest, en meest Bosch, zoo dat men in het zelve geheellijk niet meer als vyf honderd Boere Huisgezinnen teld.

Ih zeker Rusch geschreven bericht, onder my berustende, word van Siberien en Tartarye gesproken als volgt.

Daer word dan gezegt, dat de Stad Moengaseia^* legt aen de Vliet Moengaseika, of Mangaseia, die in de Oceaen valt, door welke Zee men gaet voorby de Vliet van Poest-Oser^§, na Archangel, te water

* Mangaseoff.

§ Petzota.

[p. 805]

met een Lodgen, in de tyd van drie weken; doch als men roeid, en zeild, in anderhalve week. Aen beide de zyden van de Zee (zegt het geschrift) woonen op de Eilanden, en langs de Rivieren Menschen, die Schatting aen het Hof te Moskou betalen, als Ostiakken, Samojeden, en anderen.

Het Zout dat valt aen het Meir Jami-schevo⁺, Yamisch, of Baraba genaemt; word door de Ruissen met hand-spaken gebroken, en vervoerd op wagentjes, die zy zelfs trekken, doch gebruiken ook wel, om dit Zout te vervoeren, Kamelen, en Paerden, die zy aldaer van de Kalmakken leenen.

Het Zout dat daer valt, is zoo wit als Ys of Sneeuw. Rondsom deze plaets zijn veel diergelijke Zout-meiren.

Dit Meir is lang drie of vier myl, en ruim⁺ een myl van de Irtis af gelegen

Hier ter plaetze dryven de Russen grooten Handel met de Kalmakken, en zomtyds met Bucharen; doch de Waren van en voor hunne Tzaersche Majesteiten den voor-rang in koop en verkoop hebben. Bus - kruid en geweer is 't niet geoorloft aen deze Heidenen te verkoopen, doch het geschied echter zomtyds in 't geheim.

Bezuiden deze plaets woonen veel Kalmaksche Princen, die hun eigen Meester zijn, en niemand erkennen. Deze Kalmakken voeren zomtyds grooten stryd onder malkander, en men zegt, dat 'er Veldslagen voorgevallen zijn, waer in vyftig duizend Menschen zijn gesneuveld.

Het Meir Saisenkoel, of Solenig, anders het groote Meir genaemt, legt niet wyt van het gebied van Boseghti Chan: de Vliet Irtis zoude daer door schieten. Deze Boseghti Chan is een der grootste Princen der zwarte Kalmakken, en kan in de tyd van vyftien dagen, gezamentlijk met de Kalmaksche Princen zijne Bondgenooten en Nabuuren, honderd duizend Man in wapen brengen, alle te Paerd, en word by hen geen Voet-volk in de kryg gebruikt, dies, een Kalmak te Voet zijnde, is hy verlooren: veele onder hen hebben, door het geduurig Paerd ryden van jongs af, kromme beenen gekregen: gebruiken meest Pyl en Boog, of Lancen, en weinig Roers met Lonten. Men vind by haer Kamelen met een of twee bulten; veelderley aert van Koeyen; groote Schapen; ook kleine Paerden, met groote ooren, lang omtrent een half Elle; beneffens Ezels, Tygers, Luipaerden, en Vossen: Zomer-kooren wast daer veel.

Kalkighan word geacht een Prins te zijn der geele Moegalen.

De Tarters die buiten de Sinesche Muur woonen, noemen den Sineschen Keizer Bogdoghan Magha^*.

De Kalmakken en Moegalen brengen in Sina te koop Paerden, Kamelen, Slaven, en alderley Vee, en voeren weder uit, Goud, Zilver, Gesteente, Wit-korael, Muskus, enz.

De Vliet Thom is zeer snel-loopende.

Omtrent de Vliet Thom en de Stad Kusnetskoy, dat zoo veel als Smit-stad gezeg is, valt veel Yzer, dat zeer goed is, en week. Men gebruikt daer, in plaets van yzere Ambeelden, harde Steenen. Aen de eene zyde van de Vliet Thom zijn zeer hooge steene Bergen, en donkere Bosschagien. De Volkeren Toebinsi, Mraastsi, Toebinsi, Kondomtsi, en Opper-Kirgistsi, die daer omtrent woonen, geven Schatting aen het Moskovische Hof. Men gift dat van de Stad Tomsko over het Kirgisen-land, en het Moegalen-land van Chan, of Prins Saindo, Zoon van Altikov, over Land met geladen Paerden, een Maend reizens is tot het Land van Lovsan Chan, en dan noch tien dagen tot de Moegaelsche Prins Ootsiray Chan^*, en van dezen tot de Sinesche Muur acht men noch drie wekest en vyf dagen reizens.

Van de mond van de Rivier Thom, daer zy in de Oby valt, opwaerts de Oby, tot aen de Vliet Bija en Katoena^§, daer woonen te weder zyde Tarters, en witte Kalmakken, die aen de zwarte Kalmakken, van den Prins of Chan Bosoghmaga, Schatting betalen.

Zeven en een half myl van de Stad Samara, die op de Volga legt, staen te Veldewaerts twee steene Beelden, die Vrouws-perzoonen vertoonen, en aen het Riviertje Unerofka staet eed Man van steen, by welke drie Beelden de stroopers uit Belgorod zomtyds hunne Schriften neder leggen, om den makkers kondschap te geven.

By deze Beelden word door de omleggende Menschen Offer gebragt, en menig gebed gestort.

Niet wyt van Samara, tusschen de wateren Volzi en Kirk, is een Tartersche Kerk van steen, omtrent twintig vadem lang, en hier van daen tot aen Perekop is geen Bosch. Van deze Tartersche Kerk tot aen de wateren Konski, die zoet zijn, is vyf en twintig myl.

Om te reizen van deze gewesten na Perekop, aen de slinker zyde van de Meeroffsche weg, moet men uit gebrek vast water Zich wenden van de Konski wateren, na de wateren Molosni, waer dat zich de Nagajen onthouden. In deze plaetzen zijn gegraven Putten.

+ Ziet pag. 775.

+ Ik ben nader bericht, dat de Vliet Irtis daer door schiet.

* Met deze naem word anders ook ennig volk, gelegen buiten de Sinesche Muur, benaemt, als of men zeide, onderdanen van Bogdoghan Magha.

* Of Zuroisain, of Sinrooy.

§ Chatunia.

[p. 806]

Van de Rivier Koeba, en het gebergte daer omtrent, tot aen de Zwarte Zee, na by de Asofsche Zee, en tot aen 't begin van de Rivier Manatsa, onthouden zich de kleine Nagajen, geheten Kasijeva Oeloesoe.

Langs de Rivieren Paek, Baksan Mensoi, en Baksan Serednoi, Tzerem, Belaja, en omtrent de Rivier Terk, die in de Kaspische Zee stort, woonen de Volkeren Piati Gorsi Cerkaszen geheten. Vyf myl lager als de Vliet Koerpa, valt in de Rivier Terk een hecte Fontein; en tien myl lager als die heete Fontein, stort weder een ander warm water in de zelve Vliet Terk.

Op de Rivier Koema, omtrent de Rivier Terk, ter rechter zyde, zijn zeven Tartersche Mosqueen, waer van eene genaemt is Mosakoov Joert: en aen de andere zyde van de Rivier Koema is een Mosque, genaemt Arack Kischeen. Behalven noch een andere Mahometaensche Kerk, vyf en twintig myl van Terk gelegen, over de Rivier Koema, genaemt Aisa Agmet.

Lager als de Berg Gelka, by de Kaspische Zee, woonen onblyvende kleine Nagajen. Twaelf myl lager, op de Vliet Jaick, en eenige onbenoemde Spruiten, ter slinker zyde, daer de Rivier Ilis in de Jaick valt, is een Berg, Toertoba genaemt, daer men Zout breekt. Op de mond van bovengenoemde Rivier is een Eiland, Koosjaick genaemt: en tusschen die doorwatering en de Vliet Jaick is op 't Eiland een Kozaks Stedeken.

Rondsom het begin van de Vliet Ojiel, die niet wyt van daer de Jaick te Landewaerts in gaet, stroomt, zijn vyftig Meiren^*, genaemt Koragom, dat is gezegt zwarte Meiren.

Tusschen de Rivieren Soengoerloek, of Sunderluck, en Ojiel, vallen twee Rivieren Landwaerts in, als Aspoega, en Coeoejeie, stortende uit gebergte daer Bosch op staet.

Tegen over de Rivier Ojiel, twaelf myl van de Rivier Jaick, is een Berg, Indeer genaemt, onder welke Berg een staende water is, waer in men Zout als Ys vind. Tegen over deze Berg is, op de slinker zyde van de Jaick, Bosch.

Het Meir Sinee, gelegen in het over Oxus Land, aen de Vliet Sir, die een Arm van de Kand, Sihun, Chesel, of Jaxartes is, word by het bovengenoemde geschrift de Blaeuwe Zee, of het Blaeuwe Meir geplaetst; (welke Zee aldaer veel grooter, (hoe wel mijns oordeels dus misverstandelijk,) word beschreven en gelegt, als door my op de Kaert is gebragt.) In dit Blaeuwe Meir, of de Blaeuwe Zee, is het water zout; uit welk Meir een Vliet zoude voortkomen, genaemt Asar, zich in het Kaspische Meir uitstortende.

Aen de Oost zyde van de Rivier Jaick, is een Stad Oenaek, tegen over de Berg Korotsatovo, of Kucukowy. Tusschen het staende Meir Akbaschi, en de Rivier Saoek, is het staende water Ackol. Hier omtrent, en aen de Vliet Sarsoe, en Karakoen, te weder zyde de Rivier Selensicka, onthouden zich onblyvende Kozaksche Tarters.

De Rivier Wor, zoude vloeyen uit het gebergte Oerach, met noch twee Rivieren, en Noordelijk in de Jaick storten.

De Rivier Arvies vloeid uit een staende Meir Akbaschi, Oostwaerts, en de Rivier Gem, zoude Zuidelijk vloeyen na het Kaspische Meir, in een staende Meir.

Tusschen de Blaeuwe Zee, en de Vliet Jaick, worden drie voorname zanden, Moerassen of zandige Woestynen gezegt te leggen, als Boersoekoem, niet wyt van de Vliet Irgis, Arakoem, en een derde, genaemt Karakoen; wezende Boersoekoem by de dertig myl breet, en Arakoem zes myl.

Op de Rivier Sir vind men de Steden Soenack en Jasirvan, twee en twintig myl van malkander gelegen.

Vyf en twintig myl van de Stad Jasirvan, is de Stad Tioerkoestan, gelegen vier myl van de Oever van de Sir.

Vyf en dertig myl van Tioerkoestan, is op de Rivier Sir de Stad Arkan: en van daer vyftien myl, op de Zuid zyde, is de Stad Mangoergam, gelegen twee myl en een half van de Oever van de Sir.

De Stad Aknoergan legt achtien myl van Mangoergam.

Zeven en twintig myl van Aknoergan, is de Stad Sajiriam, vier myl van de Rivier Sir.

Benoorden de Sir, veertig myl van de Stad Sajiriam, is gelegen de Stadl Maschkoen, zeven en een halve myl van de Oever van de Rivier Sir.

Ten Zuiden de Stad Taskoen, legt een Berg aen de Rivier Sir, die vry lang, en verre zich uitstrekt.

Vyftig myl van dien Berg is het gebergte Karabas, waer op zekere Stad legt. Van die Berg-stad tot de Stad Buchara, is vyf en dertig myl.

Na de Stad Buchara, als ook in het gansche Buchaersche Land, zijn de wateren van de Sir geleit, langs de bezaeyde Velden, alzoo het een ongewatert Land is.

Van tegen over de Stad Buchara, drie en veertig myl, vloeid een Rivier uit een

* Dat is te verstaen een groote menigte.

[p. 807]

staende Meir, genaemt Agoes Abish, die in de Kaspische Zee stort.

Op de Vliet Agoes is een Stad, Kagan genaemt, waer in de Broeder van de Joergensche Konink woont. Twaelf en een halve myl van de Kaspische Zee, en vyf en vyftig myl van Kagan, is de Stad Joergents, of Oergentzi.

Onder de Stad Ufinskoy, of Belaja Voloschka, valt de Rivier Ufa. De Vliet Belaja Voloschka ontspringt van de Rivier Joeroksakmaar, en de Bergen Arantova, of Oelotava niet wyt van de Jaick gelegen.

Van de mond van de Rivier Belaja, opwaerts, en langs de Rivier Ufa, aen beide zyde, tot aen de Berg Arantova, en verder, woonen de Baskiren: haer Spys is Honing, Wild, en Visch: hebben geen Akkerbouw.

Dertig myl lager als Kasan, is op de Volga, aen de Bergzyde, de Stad Tetioesi^*; waer tegen over, en wat lager, aen de Veld zyde van de Volga, zijn de Bolgari, of Bulgaren woonachtig.

Langs de Volga, by de mond van de Kama, aen des zelfs Oever, en omtrent de mond van de Rivier Suijaga, en Tzaritza, is gebergte.

Aen de rechter zyde van de Rivier Sook, drie en twintig myl van de Stad Samara, is een staende Meir, waer uit dat Zwavel word gewonnen.

Wat lager als de Rivier Bolikleia, of Bolikeeja, zijn op de Volga, de Bergen Strelnye; en tegen over de Bolikleia, aen de andere zyde van de Volga, is een Zoutmeir, en rondsom dit zoute Meir, zijn aen de kant of oever, zoet-springende Fonteinen.

Langs de Rivier Aghtoeba, is de Solitaja Orda: daer zijn steene Tatersche Mosqueen. Tegen over de Solitaja Orda, vyf en twintig myl van Aghtoeba, zijn de Narinsche, of Narimsche zanden, welke lang zijn zestig myl. Tusschen deze zanden groeid Gras, en daer zijn veele Fonteinen.

Tegen over de Solitaja Orda, en de Rivier Oesima 3 of Oesemi, omvloeid deze zanden een staende Meir, dat vry groot is.

De Rivier Tioerts Agan, valt in de Rivier Terk, en de Oktsioek, stort de Tioerts. Men rekent van de Stad Terk tot Dektoema, twintig myl.

Uit de Solitaja Orda, en van 't Riviertje Aghtoeba, tegen over de Narimsche zanden, is het Meir Oeskoentsack, of Ocskoensec, anders het zoute Meir genaemt. Omtrent dit Meir, in het zandige Land, zijn vyf Tartersche Mosqueen. Zeven myl van dat zandige Land zijn heuvels, daer twee Fonteinen uit springen. In het opgemelte Meir breekt men Zout, zoo schoon en zuiver als Ys.

Vyftien myl van de heuvels Kastarina, zijn andere heuvels, Tzomgaat genaemt.

Twaelf myl van opgemelte Mosqueen, die gebynaemt zijn Beeskies, is een zeer lage Berg. By deze Berg zijn tien Fonteinen; en by een andere, daer dichte by, zijn wel veertig Fonteinen; doch by de Berg Teeschsiesken, daer in de Nabuurschap, is maer een Fontein.

Lager als Astrakan, zegt het bericht, zijn drie Armen van de Volga, die na de Zee stooten; doch war lager als deze Armen, is een vierde Spruit, waer aen zeker Stedeken legt, en by dit plaetsken vloeyen uit de Volga na Zee, tien Armen.

Van de rechter zyde van de Volga, uit het Veld, afgelegen van Astrakan zeven myl, vloeid een andere kromme Tak, en stort in de Zee, zeven myl van de mond der Volga zelve.

Tusschen deze Arm en de Rivier Volga, op een Eiland, is het Meir Toom, daer Zout word gehaelt, wordende gerekent van Astrakan tot dit Zout, twintig Hollandsche mylen.

Over dit Zout, aen de andere zyde van een Arm die in de Volga valt, zijn noch twee zoute Meiren op een Eiland. En weinig lager als boven genaemde Meiren, is weder een Meir, dat een Zeearm is.

Tusschen de Rivier Korotajevo, of Koretajero, en Kara, is op de Zee het Eiland Weigats; en is dit Eiland van 't Land afgelegen, rykelijk drie myl.

Van de Rivier Kara, langs de strand, vallen drie Rivieren in de Zee, waer van de benamingen onbekend zijn.

Van de hooge Berg op het bloedig Land, aen de Ys-zee, is tot de Rivier Oby, dertig myl.

Achter de Rivier Oby, is de Taz; en in de Taz, of Taes, valt de Rivier Poer, of Pur, waer dichte by Mangaseoff is gelegen.

De Rivier Szergoen, Gzegur, of Czgur, valt in de Petzora, en dat van de rechter zyde, hooger als de Rivier Usa; en in deze Szergoen, stort weder de Pisenoets. Deze beide ontspringen uit steene gebergte, wyt van malkander gelegen.

De Rivier Lemsa, legt aen de slinker zyde van de Rivier Szergoen, stortende omtrent de Bosva uit Bosschagien.

Twee en zestig myl van de mond van de Rivier Milo, ontspringt uit 't gebergte de Rivier Petzora^*.

Boven de Stad Tara, valt in de Irtis, de Rivier Ischin, stortende uit 't gebergte.

* Tetus.

* Of zoo andere zeggen, uit een Meir genaemt Poestra.

[p. 808]

Op deze Rivier is een Eiland, daer veel wilde bonte Paerden zijn; uit welke gebergte de Rivier Tobol valt. Van dat gebergte omtrent veertig myl, is een gebergte Oelotova, of anders Velikaja Gora genaemt, daer Tin valt.

Uit deze Berg Oelotova, vallen drie Rivieren van een bynaem, als Vergnaya Soroea, of Sorila, of Sorelaf, Seredna, of Zeretna Soroea, en Nisnaja Soroea. En dus verre is gevolgt het bovengenaemde Russche bericht.

En of wel waerschynlijk is, dat deze opgemelte plaetzen, die ik uit het gemelte bericht heb getrokken, aldaer ter plaetze nu meest zijn, of geweest zijn, hoe wel 'er misschien eenige misgrepen by ingesloopen zijn, zoo heb de zelve echter op de Kaerte, alle in deze gestalte, en met die benamingen niet derven inlassen, om dat zulks op eene getuigenisse alleen steunt, die tamelijk oud is, en dat de toestant, zoo ik de zelve in de Kaerte heb gebragt, ter getuigenisse van een meerder getal hedendaegscher Reizigers is geplaetst.

Men voerd in Siberien te koop, Bellen, Meilen, Spiegels, slechte Lakens, Verwen en Vergif, 't geen de Inlanders gebruiken om Zabels, en ander Wild-werk te vergeven.

Vermits veele Schryvers, zoo in deze als voorige Eeuw, van gevoelen zijn, dat 'er overblyfzelen van 't vervoerde Joodendom in Siberien, en de Noord-ooster Asiatische Landen, of Tartarye te vinden zoude zijn, die onder eigen Heerschappye leefden, zoo hebbe een bericht, my dies aengaende toegekomen van een Heer, welke die Landen zelve heest bezocht, hier doen volgen.

Met zoo veel toezicht als mogelijk is geweest, hebbe ik in de Siberische Landschappen, zelf in Moegalia, Kalmakkia, en de gewesten tusschen de Vliet Amur, en de Sinesche Muur gelegen, doen navorschen, of aldaer geene overblyfzelen van de verloorene Joodsche stammen, heden waren te vinden; edoch hebbe in geen erva ringe konnen komen, dat van gemelte Jooden eenige Nazaten in die gewesten te voorschyn zijn, zoo dat het geene de Joodsche Volkeren uitstrooyen, of schynen te gelooven, als of 'er in 't Noordoosten van Asia Landschappen zouden zijn, daer het Joodendom gezag hebbe, en de Volk-bestiering, of Heerschappye aen de hand, waer toe veele Christenen, zoo oude als hedendaegsche Schryvers, mede hellen, onwaerachtig is bevonden; zullende vervolgens na allen schyn die verloorene en weg gevoerde stammen onder andere Volken zijn gesmolten, en verdweenen. Dus verre gemelte Brief.

Het gevoelen der geener, welke meenen, deze stammen in Tartarye te schuilen, steunt op de volgende Text van Esdre iv. Cap. 13. van vers. 39. tot 48. hoe wel het is een der Apocryphe Boeken. Ende dat gy gezien hebt, dat hy een ander vreedzame menigte tot hem vergadert heeft.

Deze zijn de tien stammen, die uit haer Land gevangen zijn genomen, in de dagen des Koninks Osee, welken Salmanaser de Konink der Assyriers gevankelijk weg gevoerd heest, en heest ze over de Riviere gevoerd, en zy zijn overgebragt, in een ander Land, doch zy werden te raede, dat zy de menigte der Heidenen zouden verlaten, en in een verder Land vertrekken, daer geen Menschelijk geslacht ooyt te vooren gewoont en hadde, daer wilden zy hare Rechten onderhouden, die zy in haer Land niet gehouden en hadden: zy zijn dan daer in getogen, door de enge ingangen van de Riviere Euphrates, want de Alderhoogste dede haer alzoo de teekenen, en hield de aderen der Rivieren op, tot dat zy daer over gegaen zijn, want door dat Land was eenen weg, van een lange reize, van anderhalf Jaer, daerom word die Landstreeke Assareth genaemt, doe hebben zy daer in gewoont tot den laetsten tyd; ende als zy nu wederom zullen beginnen te komen, zoo zal de Alderhoogste wederom de aderen der Rivieren ophouden, op dat zy daer over gaen mogen: daerom hebt gy deze menigte vreedzaem gezien, doch die overgelaten zijn, van uw Volk, zijn deze, die binnen myne Land-palen gevonden worden, enz.

Een zeer geleerde Joode, bericht my in een Brief, over de verloorene tien stammen, opvolgende het gevoelen der meeste Rabynen, aldus.

Wel Edele Heer;

Onder onze Rabynen vind men maer een die geoordeeld heeft, doch zonder eenig bewys, dat den Propheet Jeremias, de tien stammen wederom heest doen komen, en in haer Vaderland hersteld, na 't vervoeren der zelve door den Konink van Assur, zulks dat volgens deze meening de voorschreve tien stammen begrepen zijn onder alle de nu bekende Jooden der verstrooying, en dien volgende zoude alzoo alle de twaelf stammen vol zijn, en genoegzaem bekend, zonder dat 'er eenige verborgen zoude wezen.

Alle de andere Rabynen, en mijn gevoelen is, dat gezeide tien stammen, na

[p. 809]

de vervoering nooyt hersteld zijn, maer dat Godt de Heer de zelve verborgen houd, zonder dat wy weten de plaets, of plaetzen daer zy vertoeven: tot sterking van dit gevoelen vinde ik ter snee de volgende plaetzen, voor eerst, het laetste vers. van Cap. 27. by Jesaias, daer Godt belooft dat die in 't Land van Assur verlooren zijn, (te weten, de vervoerde tien stammen,) opdien bestemden dag zullen te voorschyn komen; en zulks in deze woorden: Ende ket zal ten dien dage geschieden, dat 'er met een groote Bazuine geblazen zal worden, dan zullen die komen, die in den Landen Assur verlooren zijn.

Cap. 11. vers. 12. Blijkt dit mede, want aldaer die van Juda verstrooid, genaemt worden; en Israël, zijnde de tien stammen die vervoerd en verlooren geacht worden: Ende hy zal een Baniere op richten (zegt de Propheet) onder de Heidenen, ende hy zal de verdrevene Israëls verzamelen, ende de verstrooide uit Juda vergaderen, van de vier einde des Aerdryks.

En na de mael den Propheet Jeremias ook verhaeld en propheteerd over de vervoering, zoo langen tyd te vooren geschied, Cap. 31. vers. 15. en 16. zoo is genoegzaem zeeker, dat hy die niet heeft hersteld, te meer, om dat die plaets spreekt en belooft, de volkomentlijke herstellinge van de twaelf stammen, in deze woorden: Want zy zullen uit des uyands Land weder komen.

't Is ook zoodanig, dat volgens de leering der gezeide Rabynen. Wy gelooven, dat den Propheet Jeremias, in't voorschreve Hooft-stuk aenzegt, dat de tien stammen onderwegen, wanneer zy verwoest wierden, berouw hebben gehad van haer zonden, en dat Godt de Heer, haer na de vervoering verlost heest uit de slavernye, en in vryheit gesteld, die zy noch bezitten, ter plaetze ons onbekent, tot der tyd toe, dat de twaelf stammen by malkanderen zullen komen in 't Heilige Land, en tot herbouwen van den Tempel, zoo als den Propheet Hosea duidelijk zeid Cap. 2, dat de Kinderen Juda, en de Kinderen Israëls zullen by een vergaderen, en een Hooft verkiezen. De gemelte Rabynen oordeelen, dat de voorschreve tien stammen verborgen, en schuil zijn, in zekere Land-streek 't welk geslooten en afgescheiden is, door een Rivier, genaemt Sabatyon, welke Rivier, volgens overlevering de zes dagen van de week zoodanig vloeid en onstuimig is, ook met menigte van steenen en banken bezet, dat het onmogelijk is, de zelfde over te komen, en op den zevenden dag, zijnde den Sabath, stil is, en vaerbaer; tot getuigenis dat dien dag den rechten Sabath is die Godt gebooden heeft te vieren, die wy Joeden ook daer voor houden, zonder dat 'er de minste twyfel is, dat wy den rechten dag vieren, alzoo uit de verhaelde zaek der voorschreve Riviere dit wonder blykt.

En moet nier vreemt voorkomen of geacht worden, dat de tien stammen zoo veel Jaren geleden verborgen zijn, en blyven, zonder dat de Waereld geen de minste kennis daer van heeft.

Na de mael wy weten dat in 't hart van Spangien, honderden van Jaren verborgen zijn geweest veel Huisgezinnen, in een Landstreek genaemt Batuecas, die over weinig Jaren eerst ontdekt zijn, by geval, welke Huisgezinnen aldaer waren gevlucht ter tyd dat de Mooren, Spangien hebben aengevallen en ingenomen. Dus verre het aen my over geleverde geschrevenen be richt, van dien geleerden Joode, welke mede een Rabyn was.

Maer op hoe losse gronden den Schryver van dezen Brief is gevestigt, en hoe verkeerdelijk hy de Text der Propheten uit legt, is te klaer te zien den geenen die de Heilige Bladen opslaet, dat men 'er veel gesprek van maken zoude: blyvende dies mijn gevoelen, dat de vervoerde en verloorene tien stammen vervreemt zijn, onder andere Volken, zoo dat de Nazaten niet kenlijk en zijn.

Wat over de tien Joodsche stammen, by den Hoog geleerden Heer Hermannus Witsius, zeer vermaerd Professoor tot Leyden, word geoordeeld, uit de volgende woorden die uit zijn nooit genoeg geprezen Werk, van de tien stammen Israëls, zijn getogen, voor een staeltje kan worden gezien.

In wat byzondere plaets, het verblyf is geweest der vervoerde Israëlitische stammen, twisten de Land-beschryven zeer, en 't verschil is onbepaeld. Te recht mishaegt dat zy vervoerd zoude zijn geweest na Colchis, Armenie, of in 't verafgelegene Scythien, want de Schriftuur zegt wel duidelijk, dat zy verhuist zijn in Assyrien, en in de Steden der Meden; te meer komt dit klaer voor, om dat in Assyrien, of in een gedeelte van Media, daer naest aen gelegen, namen gevonden worden, die na over een komen, aen die benamingen welke in de Heilige Historie worden gemelt, als Chalach, Chabor, en Gosan, enz. Chalach is Calachena by Ptolomaeus bekent, ten Noorden in Assyrien genlegen: Chabor is by den zelfden Schryver de Berg Chabaros, tusschen en Medien en Assyrien gelegen, van welke Berg tot aen de Kaspische Zee te gaen, men te midden

[p. 810]

omtrent ontmoet de Stad Gauzania, dat is Gozan, tusschen de twee Armen in, van de Vliet Cyrus, welk Landschap, en naby gelegen Rivier, waerschynlijk hun naem ontsangen hebben, eer dat de Perzen daer ter plaetsche de Heerschappye voerden. Dus verre Witsius.

Wordende by gemelte hoog geleerden Heer geoordeeld, dwaling te wezen, Harsaret een Landschap te zijn, dat anderhalf Jaer reizens verre, van Assyrie was afgelegen, want Ptolomaeus Arsaratam in 't midde van Media plaetst, by de Vliet Araxes, een weinig over 't Kaspische gebergte.

Welke Landstreek waerschynlijk van de Israëliten die naem heest behouden, wezende niet waerschynlijk, dat een Volk, zoo vers uit hunne Landen verdreven zijnde, zonder eenige magt, tegen wil van die over hen heerschte, zoo verre afgelegene gewesten, als het Ooster Scythie, of Tartarye is, zoude hebben gezogt. Ter liefde van de Godsdienst, en behoefden zy mede zoo verre niet af te trekken, onder woeste Menschen, maer hadden eerder met de stammen Juda en Benjamin, na hun Vaderland gekeerd, zoo dat waerschynlijk is, dat zy in de Landen, alwaer zy door de Overwinnaers waren geplaetst, zijn gebleven, en onder de Nabuurige Volken vermengt. Wel kan waer zijn, dat zoo hier als daer, eenige weinige Menschen dezer tien stammen in verre afgelegene gewesten naderhand zijn verreist, maer niet dat geheele stammen zoo verre zijn verplant: veele harer dus vermengt zijnde onder de Volkeren van het Land, hebben zich met Afgoderye, en den vreemden Godsdienst bezoeteld, waer door naderhand verduisterd zijn geworden, wordende zy verstrooid, als Deut. xxviii. word voorzegt: niet waerschynlijk is het, dat een Joodsche Rabyn my voorhield, als of de overblyfzelen der stammen in Sina zoude schuilen, en van daer weder te voorschyn komen, makende zijn oordeel vast, met een plaets uit Jesaias 49. vers. 12. daer deze woorden staen: Ziet, daue nullen van verre kpmen, ende ziet, die van het Noorden ende van het Westen, ende geene uit den Lande Sinim.

Nemende het woord Sinim, voor Sina; waer⁺ na zommige onzer Godsgeleerden mede hellen, gelijk by de kant tekening is te zien, die Sinim en Siniten, voor een Volk stellen, niet denkende dat het woord Sina, of China, den Ryke Sina niet eigen en is, als by Uitlanders, en zedert een korte tyd; want dat Ryk zoo by zijn eigen Inwoonders, als andere omleggende Volken, met andere benamingen is bekend; welke Ryks benaminge mede zomtyds veranderd, na de wil der stamme, die daer Heerscht: gelijk zulks breder zoude konnen worden ontleet.

Zeker Aenzienlijk Heer, die lange Jaren in Hoksieu heest gewoont, door my gevraegt, of 'er Jooden in Sina bekend waren, zegt my te gelooven, dat 'er Jooden onder de Sinezen zijn vermengt; dat hy ook zeker Man aldaer gesprooken heeft en gekend, die een wezen had, niet zoo als andere Sinezen, waerom menook zeide, dat hy van een oud geslacht was, dat door de gansche Waereld had gezworven, en eenig ander byzonder Geloof hadde, (waerschynlijk het Joodsche), maer dat hy nimmer hem over het Joodendom had gevraegd, dat hy ook van geen Joodsche Synagogen wist, in Sina; maer dat hem in Hoksieu, eenmael een Sineesch vertoont was die rood haair hadde, daer de Sinezen anderzins genoegzaem alle zwart haair hebben, dat deze Man mede een geheel ander wezen hadde als de andere Sinezen: de Sinesche Tolken, en die, welke met de Portugezen hadden omgegaen, en van de Jooden wisten, want de andere Sinezen van 't Joodendom geen kennis hebben, van hem zeiden, dat hy een Jood was.

In Siberien zijn omtrent twintig voorname Steden, klein en groot; en hoe wel Tobol de Hooft-stad is, zoo overtreffen zommige andere Steden de zelve in Handel, en rykdom van Menschen.

De Kalmakken die naest by Siberien wonen, hebben geen kennis van Brood, en⁺ weten niet of het Leem of Aerde is; en als men eenige Slaef van dat Volk heest, moet men hen al langzaem Brood leeren eeten, want plotzelijk het zelve gevende, sterven zy daer aen. Deze Luiden verkoopen Vrouw en Kinderen.

Men maekt in Siberien, ook in Kalmakken en Moegalen-land, Bekers, Kommen, Drink-vaten, en ander geschir van Verkens-leder, zeer aerdig, vast en sterk, doch echter doorluchtig, zoo dat het aen Schildpad-hoorn niet ongelijk is.

Zeer kostelijke roode of Orangie welriekende Balzem, Temsuy genaemt, word bereid in Siberien, als ook in Sina, Buchara, en Perzie, en voor goede Artzeny, tot hooge prys verkoft: men heeld daer wonden mede, en word ook afgeschraept ingenomen, en goed tegen veele qualen geoordeeld: de Luiden van Aenzien, byzonder in Sina en Perzie, bestryken daer mede de mond, om wel te rieken; vermengen 't mede in Tabak, om de goede lucht daer van te smaken, en snuiven 't in

+ Genesis 10. vers. 17. ziet mede het woord Sini.

+ Van de Kalmakken ziet boven breeder, pag. 276.

[p. 811]

de neusgaten op, om te phenizen, waer toe het zeer dienstig is. Aen my zijn daer van eenige stukken toegekomen; als ook eenige Drink-vaten, boven gemelt.

Men bericht my van Archangel, uit de mond der Siberische Koop-luiden, van deze Zalve of Balzem aldus.

Het word van onderscheidene zaken te zamen gemaekt, waer onder het bloed van verscheidene fenynige Dieren, en de bloem van een tydige Vrouw, en zoude het zelve een goede heelmiddel zijn voor alderley gezwellen en vuurigheden, als ook voor een versche wond, de zelve met wat fpeekzel bestreeken: is ook een krachtig Nieskruid, wat geschraept, en in de Neus opgehaelt zijnde; doch wat veel gebruikt, zeer schadelijk is; de Siberianen schrapen en drinken het in, tegens andere ziektens, enz.

Op een der stukken van deze Aerde, of liever Balzem, staen deze woorden, in 't Arabisch met vergulde Letters gedrukt, Molla Thalib Sahehen;

Dat is:

De onvervalste van Molla Thalib, verstaende Balzem: het woord Molla bedied, Meester^*; zoo dat het schynt dien Balzem na eenig vermaerd Artz, of Heelmeester alzoo genaemt is, en in Buchara, of wel elders in de gewesten gelegen aen Perzien, daer men Arabisch schryft, gemaekt te zijn; gelijk waerlijk aen een ander stuk van die Balzem, welke onder my berust, te zien is, dat zy niet is van zoo goeden reuk, niet zoo vast, noch zoo helder, en schoon van verw, als deze, daer eenige Letters op staen, welke noch na Persisch, Turks, of Arabisch gelijken, maer eer na Sineesch, of Hoog-tarters, 't zy Moegaels, Kalmaks, of na de Tael van eenige andere Nabuurige Volken, alwaer na allen schyn het gemaekt zal wezen. Het woord Temsui zwymt na Bensui, dat een Arabisch woord is, en zeker wel riekend Hars bedied, waer van eenige Boom-takken uit Oost-Indiën my toegezonden, daer uit het druipt, onder my beware.

Het Landschap Permia, anders Perma Veliki, of groot Permia genaemt, heeft tot zijn Zuider-buuren de Baskiren, en ten Noorden de Zirianen, ten Westen Wiatka, en ten Oosten het Landschap Vogulits en Siberia. Dit Landschap heeft haer naem van een Stad Perm,^§ Staraja Perm, of Permi geheten, die by de Rivier Vischora, Wiserka, of Viseru, en Wissera, die een Arm van de Kama is, legt. Deze Volkeren, zegt men, brengen Pelteryen en Paerden tot Schatting aen hunne Tzaersche Majesteiten. Des Winters vervoerd men hier op Honden de Koopmanschap, en gaet men op lange platte Schaetzen over Sneeuw en Ys. De Menschen zijn hier door de Russen tot den Doop gebragt, en in plaets dat zy oulinks niet als Afgoden dienden, word nu den ware Godt aldaer ge-eerd, en men ziet daer in volle wasdom het Christelijk Geloof, ter eeuwiger eere hunner Tzaersche Majesteiten, ten Throon geplant; maer echter word gezegt, dat buiten haer kennis geheimlijk in de Bosschen noch veel tekenen van Afgodendienst zijn: Zon en Maen wierd daer eertyds aengebeden. Zy plachten van ouds weinig of geen Brood te nuttigen. Het was wel eer een Prinsdom. Het Land is zeer nat, en moerassig, zoo dat des Zomers qualijk aldaer is te reizen. Veeier wooningen zijn in Tenten of Hutten van Boom-takken. Geld of Munt gaet daer weinig om, en oulinks geheel niet.

Deze Volken zijn in den beginne zeer noode tot het Christelijk Geloof gebragt, want men zegt, dat zy den eersten Aerds-bisschop Steven, want (in de Stad Perm is een Aerds-bisschops Zetel,) die van de Russen daer gezonden was, den huid van het levendige Lyf trokken, en hem doorschooten met Pylen. Zy worden voor een zeer oud Volk gehouden: leven, van de Jacht. Zekere Samojeden die meer Noordelijk woonen, schynen uit deze Volken te zijn gesprooten.

* Priester, of Opper-priester.

§ Stara is oud gezegt.