Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

(2001)–Hugo de Groot– rechtenstatus

Ter inleiding

I. Korte voorgeschiedenis

Met de verschijning van dit supplementdeel eindigt een project waarvan de voorgeschiedenis teruggaat tot december 1916, toen de ‘Vereeniging tot de uitgave van de werken van Grotius' werd opgericht. Onder voorzitterschap van de Leidse hoogleraar Cornelis van Vollenhoven gaf de Vereeniging als haar overtuiging te kennen dat aan de uitgave van Grotius' briefwisseling voorrang gegeven moest worden, ‘omdat daar de aanwijzingen te vinden zijn voor het tot stand komen van zijn werken’. In 1928 gaf P.C. Molhuysen dl. I van de Briefwisseling van Hugo Grotius uit en enkele jaren later, in 1936, verscheen van de hand van dezelfde bewerker ook dl. II. Vervolgens duurde het lang voordat de reeks werd voortgezet, want eerst in 1961 publiceerde B.L. Meulenbroek dl. III, waarna in de periode 1964-2000 de delen IV-XVI met min of meer regelmatige tussenpozen in druk verschenen.

Na de publicatie van de delen I en II werd er voor supplement-brieven een bestand bijgehouden, dat in de loop der jaren steeds omvangrijker werd. Verwonderlijk is dat niet, want uit de Inleidingen bij de delen III-XIV komt goed naar voren dat de bewerkers van de correspondentie in de loop van de serie slechts stap voor stap greep hebben gekregen op het over vele archieven in binnen- en buitenland verspreide en vaak nog gebrekkig geïnventariseerde materiaal. In dl. V, Inleiding, p. VIII schreef de toenmalige bewerker, B.L. Meulenbroek, dat de kans dat nieuwe vondsten bij het voortschrijden der uitgave op de hun toekomende plaats terecht zouden komen, steeds kleiner werd, om vervolgens laconiek vast te stellen: ‘Welnu, dan hebben we altijd nog de onvermijdelijke vluchthaven van het supplement’. Uiteindelijk werden er in dit supplement 310 nieuwe (versies van) brieven en 85 bijlagen bijeengebracht. Van de 310 brieven zijn er 105 uitgegaan en 205 binnengekomen.

II. Inhoud en ordening van het supplementdeel

Zo zijn in dit supplementdeel allereerst de brieven verzameld die in de loop van de uitgave van de reeks Briefwisseling van Hugo Grotius te laat door de bewerkers werden opgemerkt om nog op hun eigenlijke plaats afgedrukt te kunnen worden. Maar ook de brieven die Grotius in zijn hoedanigheid van advocaat-fiscaal toegezonden kreeg en die de bewerker van de eerste twee delen, P.C. Molhuysen, achterwege heeft gelaten (dl. I, Inleiding, p. VIII), zijn alsnog verwerkt. In dit supplement is voorts plaats ingeruimd voor een andere collectie brieven waaraan Molhuysen onder verwijzing naar een recente uitgave door H.C. Rogge voorbijging (zie ook dl. II, Inleiding, p. XI en dl. III, Inleiding, p. XI-XII), de brieven van de broers Nicolaes en Johan van Reigersberch aan Hugo de Groot.

Overigens is het begrip ‘brief’ in ruime zin opgevat, want naast daadwerkelijk verzonden en ontvangen brieven hebben ook opdrachten in briefvorm, instructies voor diplomatiek overleg en dagboekaantekeningen, bijvoorbeeld van Aeltje de Groot-Van Overschie en Willem de Groot, in dit supplementdeel een plaats gevonden.

Brieven aan de lezer in de talrijke voorwerken van Grotius' publicaties zijn in overeenstemming met de selectie-criteria voor voorgaande delen niet opgenomen, met twee uitzonderingen: no. 22A, de brief aan de lezer in de Sacra in quibus Adamus exul tragoedia (Den Haag 1601), en no. 4992A, de brief aan de christelijke lezer in de Annotationes in libros Evangeliorum (Amsterdam 1641). De eerste brief is belangrijk, aangezien hij een informatief overzicht geeft van de werken die de jonge Grotius op dat moment in voorbereiding had. De tweede brief begeleidt de verschijning van het werk dat Grotius voor zijn streven naar kerkelijke eenheid van fundamentele betekenis achtte (vgl. no. 6972 (dl. XV)).

Ten slotte moet hier worden opgemerkt dat de verzameling wordt afgesloten met een

drietal getuigenissen die over Grotius' overlijden op 28 augustus 1645 berichten (no. 7460A).

Als bijlagen bij in dit deel geplaatste brieven of bij reeds in de voorgaande delen verschenen brieven werden documenten toegevoegd die voor de geschiedenis van Grotius' leven en werken van belang zijn. Zoals in de delen XIII-XVI, volgen de bijlagen steeds direct na (fragmenten uit) de brieven waarop zij betrekking hebben.

De supplementbrieven zijn chronologisch geordend. Zij werden ingepast in de nummering van de voorgaande delen door bestaande briefnummers te combineren met letters (A, B, etc.). Een combinatie van nummer en letter was evenwel niet altijd noodzakelijk. Zo kon met de oude, in de voorgaande delen toegekende briefnummers (zonder letter) worden volstaan, wanneer brieven of brieffragmenten in dit supplementdeel opnieuw werden uitgegeven.

III. Totstandkoming van de hier gepubliceerde collectie

Het behoeft geen betoog dat Hugo Grotius zelf, door brieven in alle richtingen te versturen, in belangrijke mate aan de versnippering van zijn correspondentie heeft bijgedragen. Dit proces van verspreiding kwam na zijn overlijden in een nieuwe fase. Uit de reeks vindplaatsen van de brieven in dit supplementdeel wordt duidelijk dat ook de bij Grotius binnengekomen post in de loop der eeuwen in grote en kleine brokstukken uiteenviel. Bovendien raakten vele brieven van Grotius en zijn correspondenten los uit de oorspronkelijke collecties en kwamen door uitlening, schenking, diefstal of verkoop, onder meer via veilingen, in particuliere handen. Daar zijn de documenten voor de onderzoeker meestal onbereikbaar, totdat zij opnieuw worden verkocht en in openbare archieven hun definitieve plaats vinden.

Bij de aanvang van het project, in januari 1997, werd afgesproken dat zou worden uitgegaan van het bestand van vindplaatsen dat in de loop der jaren was aangelegd. Veel verwijzingen in dit bestand bleken foutief of voerden naar brieven die al in een andere vorm bekend waren. Tijdrovend systematisch onderzoek ter opsporing van onbekende brieven is in de onderzoeksperiode niet meer ondernomen. Uiteraard werden indicaties van mogelijke vindplaatsen, die tijdens de bewerking werden aangetroffen, wel nagetrokken, dit in het besef dat een systematisch onderzoek naar Grotius' ambtelijke correspondentie in overheidsarchieven zeker nog verspreide brieven aan het licht zou brengen.

Uit het voorgaande kan al enigermate worden opgemaakt hoe de achtereenvolgende bewerkers van de Briefwisseling de collectie voor dit supplementdeel bijeen hebben gebracht. Naast de in eerste instantie bewust overgeslagen en nu wel opgenomen brieven werden nieuwe vondsten gedaan door inventarissen van archiefbestanden door te nemen. In het algemeen geldt dat projecten als de uitgave van Grotius' correspondentie in belangrijke mate hebben kunnen profiteren van de omstandigheid dat veel brievencollecties in openbare instellingen geleidelijk aan beter ontsloten werden. Een elektronisch bestand als de Catalogus Epistularum Neerlandicarum (CEN) leverde goede diensten, evenals gedrukte naslagwerken, bijvoorbeeld Een rondgang langs Zweedse archieven. Een onderzoek naar archivalia inzake de betrekkingen tussen Nederland en Zweden 1520-1920, ed. J. Römelingh, 's-Gravenhage 1986, en Iter Italicum, a finding list of uncatalogued ... humanistic manuscripts, ed. P.O. Kristeller, Londen, Leiden 1963-1997. Ook werden er in het verleden enkele internationale enquêtes onder archief- en bibliotheekinstellingen georganiseerd; de archiefreizen die naar aanleiding van de resultaten werden gemaakt, leverden veel materiaal op. Enkele niet of gebrekkig gedateerde brieven, zoals die aan Johannes Wtenbogaert (no. 1318A) en van Georg Keller (5638A), waren wel bekend, maar doordat eerst bij bewerking bleek dat zij van veel vroegere datum waren, moesten zij voor het supplementdeel opzij worden gelegd. Eén keer verleende een veilinghuis welwillend medewerking door fotocopieën van voor veiling aangeboden brieven af te staan (nos. 2762A en 3808A). Ten slotte attendeerden collega-onderzoekers en bibliotheekpersoneel de bewerkers op onbekende brieven en hielp ook het toeval een handje: wie archieven doorwerkt, vindt dikwijls niet wat hij zoekt, maar stuit soms wel op onverwachte vondsten.

Zou voor deze inleiding een beschrijving van de desintegratie van Grotius' epistolaire nalatenschap te ver voeren, het lijkt toch dienstig globaal aan te duiden waar de voor dit supplement benutte bestanddelen heden ten dage bewaard worden. De brieven in de collecties van ontvangers blijven hierbij buiten beschouwing. Evenmin ligt het in de bedoeling een volledig overzicht van de verspreiding van Grotius' persoonlijke archief te geven. De belangrijkste collecties bevinden zich in het Algemeen Rijksarchief en de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, in het Rijksarchief te Utrecht, de Gemeentebibliotheek en het Gemeentearchief te Rotterdam, de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam, en het Rijksarchief te Stockholm.

Het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage bewaart ambtelijke correspondentie uit Grotius' Hollandse periode, toen hij als advocaat-fiscaal en pensionaris diende. Tijdens de bewerking werd dankbaar gebruik gemaakt van de inventaris die door W.E. Smelt in 1929 uitgegeven is: ‘Beschrijving eener verzameling papieren, afkomstig van Hugo de Groot’, in: Inventarissen van Rijks- en andere archieven van Rijkswege uitgegeven, voor zoover zij niet afzonderlijk zijn afgedrukt 1 (1928), p. 73-105. De door Smelt beschreven collectie omvat vijf dossiers met het toegangsnummer 1.10.35.02, inventarisnos. 40-44 (Den Haag, ARA, Eerste afd., Koloniale aanw. Oost-Indië, 53; aanw. 1897, LI, 1-3; aanw. 1889, 25). Zij vormt een belangrijk gedeelte van de papieren van Hugo de Groot, die in 1864 bij Martinus Nijhoff te 's-Gravenhage werden geveild, en is zo te beschouwen als een supplement op het eigenlijke brieven-archief van Hugo de Groot. Dit laatste archief, met het toegangsnummer 1.10.35.01, inventarisnos. 1-39, is afkomstig uit het bezit van G.H.L. baron van Boetzelaer en wordt eveneens in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage bewaard (Den Haag, ARA, Eerste afd., coll. Hugo de Groot, aanw. 1911, XXIII, 1-39); het bevat een groot gedeelte van de vele brieven uit Grotius' nalatenschap die in de voorgaande delen van de Briefwisseling werden uitgegeven. Evenals het door Smelt beschreven supplement leverde ook de collectie van Van Boetzelaer nog enkele brieven voor dit supplementdeel.

Een derde afsplitsing van Grotius' nalatenschap, eveneens afkomstig uit het bezit van G.H.L. baron van Boetzelaer, bevindt zich nu in het Rijksarchief te Utrecht; zij is beschreven door E.P. de Booy in de Inventaris van de archieven van de familie Van Boetzelaer 1316-1952, Utrecht 1982 [Inventarisreeks van het Rijksarchief Utrecht, 32], p. 8-9, 169-182 en 207. Uit deze collectie zijn de handschriften van enkele belangrijke, in dit supplementdeel uitgegeven documenten afkomstig, onder meer de reeds eerder vermelde dagboekaantekeningen van Aeltje de Groot-Van Overschie en Willem de Groot.

De Gemeentebibliotheek te Rotterdam (Archieven van de Remonstrantse Kerk) en de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam (Archieven van de Remonstrantse Kerk) bevatten belangrijke gedeelten uit Grotius' correspondentie, onder meer de hiervoor genoemde brieven van de gebroeders Reigersberch aan Grotius, alsmede een aantal banden met paperassen uit Grotius' nalatenschap die nog enkele brieven voor dit supplement leverden. Ook in het Rotterdamse Gemeentearchief wordt correspondentie van Grotius' bewaard die uit zijn persoonlijke archief afkomstig is. Voor nadere gegevens over de stukken in deze archieven zij verwezen naar L.J. Noordhoff, Beschrijving van het zich in Nederland bevindende en nog onbeschreven gedeelte der papieren afkomstig van Huig de Groot, welke in 1864 te 's-Gravenhage zijn geveild, Groningen, Djakarta 1953, en A. Eyffinger, De handschriftelijke nalatenschap van Hugo de Groot. Inventaris van de papieren in Nederlandse openbare collecties, [in machineschrift] Den Haag 1985. Beide inventarissen bieden in de Inleiding ook inzage in de toedracht van de verspreiding van Grotius' nalatenschap.

Voorts bevat het familie-archief Cornets de Groot in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage enkele documenten uit Grotius' nalatenschap die in dit deel een plaats hebben gevonden. Vgl. D.J.H. ter Horst, Overzicht van het familie-archief Cornets de Groot, 's-Gravenhage 1940 en de Inventaris Cornets de Groot [in machineschrift], met een overzicht van de nieuwe signaturen, die de stukken in dit archief inmiddels hebben gekregen. Ten slotte werden er in 1864, tijdens de veiling van Grotius' papieren bij Martinus Nijhoff te Den Haag, ook enkele dossiers met gezantschapsberichten aangekocht door het Rijksarchief te Stockholm. Het gaat om de kavels 80 en 81, die nu de signatuur Gallica 8-10 dragen en die verscheidene stukken voor dit supplement leverden.

Correspondenties van beroemde geleerden gelden als een belangrijke bron voor de geschiedenis van politiek en wetenschap. In de voorgaande eeuwen werden Grotius' brieven dan ook veelvuldig bestudeerd, afgeschreven en uitgegeven. Dit heeft ertoe geleid dat de bewerkers van de Briefwisseling in de loop der jaren, behalve onbekende brieven, in archieven en bibliotheken ook van veel, in de reeks reeds uitgegeven brieven copieën of drukken hebben aangetroffen die voor de tekstconstitutie geen of slechts beperkte betekenis hebben. Het derde (cumulatieve) overzicht in de Addenda bij dit supplementdeel (vgl. deze Inleiding, § IX) geeft nadere informatie over de vindplaatsen van deze documenten.

Soms vormde het auteurschap van een brief een probleem. Enkele brieven die in de literatuur werden geboekstaafd als door of aan Grotius verzonden correspondentie, zijn niet in dit supplementdeel opgenomen. Zo werd het op 12 november 1608 gedateerde ‘Discours van den stant van Oost-Indiën’ van Cornelis Matelieff de Jonge achterwege gelaten, omdat het hier eerder om een verhandeling dan een brief gaat, de adressering aan Grotius niet zeker is en het document onlangs nog naar de oorspronkelijke bron werd uitgegeven (P.J.A.N. Rietbergen, De eerste landvoogd Pieter Both (1568-1615), gouverneur-generaal van Nederlands-Indië (1609-1614), Zutphen 1987, p. 196-211). Daarentegen vond een andere brief van Matelieff, die door P.C. Molhuysen werd afgewezen (dl. I, Inleiding, p. XXIX), een plaats in dit supplementdeel (no. 198A). In dl.V, p. 242, n. 2, stelde de toenmalige bewerker vast dat een (op 11 april 1634 gedateerde) brief van Gerardus Joannes Vossius, bewaard in Oxford, Bodleian Library, Rawl. letters 84 C, f. 138^r-139^r, en uitgegeven in Vossii Epist., p. 256 no. 219 en Vossii Op. Epist., p. 168 no. 296 (‘Redit, illustrissime domine, ad te ...’), niet aan Grotius werd gericht, maar aan Johan Skytte. De inventaris van de correspondentie van Vossius identificeert de adressaat ten onrechte als Hugo Grotius, dit in navolging van het opschrift ‘Hug. Grotio’ in de Oxfordse copie (G.A.C. van der Lem en C.S.M. Rademaker, Inventory of the correspondence of Gerardus Joannes Vossius (1577-1649), Assen, Maastricht 1993, p. 193). In enkele gevallen is een brief wel opgenomen, ofschoon over de identiteit van Grotius als auteur dan wel ontvanger onzekerheid bestond; dit wordt dan in de eerste noot aangegeven (bijv. nos. 995A, 1468A, 3442A en 3495A).

Een integrale uitgave van Grotius' briefwisseling is ook met de uitgave van dit supplementdeel niet verwezenlijkt, maar blijft wel een verlokkelijk ideaal. Daarom worden onderzoekers die op onbekende brieven van of aan Grotius stuiten, verzocht dit door te geven aan de afdeling Middeleeuwen-Renaissance van het Constantijn Huygens Instituut (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag). Het onderzoek voor dit supplementdeel werd op 1 december 2000 definitief afgesloten. Brieven die na die datum aan het licht komen, zullen worden gepubliceerd op de website van het Constantijn Huygens Instituut: http://www.knaw.nl/chi/

IV. Problemen bij de locatie van brieven

In de algemene toelichtingen bij de uitgave in de reeks Briefwisseling van Hugo Grotius is steeds verslag gedaan van de problemen die zich bij de locatie van brieven voordeden. Voor een gedeelte zijn deze problemen in de loop van de jaren opgelost.

In de Inleidingen van de delen I en II vermeldt P.C. Molhuysen geen bijzondere problemen bij de samenstelling van het brievenbestand.

In de Inleiding van dl. III, p. XI wordt melding gemaakt van een brief van Joost Brasser aan Hugo de Groot van 8 juli 1627, eertijds als no. 810 opgenomen in de Catalogus van Handschriften op de Bibliotheek der Remonstrantsch-Gereformeerde Gemeente te Rotterdam. Deze brief is nog steeds onvindbaar. Dat geldt echter niet voor verscheidene brieven van Johannes Wtenbogaert aan Grotius, die indertijd door H.C. Rogge werden ingezien toen hij aan de uitgave van Wtenbogaerts correspondentie werkte. De in de Inleiding van dl. III (p. XI) als vermist opgegeven brieven zijn inmiddels weer terecht. Zij bevinden zich in hetzelfde archief van de Remonstrantse Kerk in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam, in een doos met ongecatalogizeerd materiaal, en konden in dit supplementdeel worden opgenomen (vgl. nos. 1117, 1132 en 1149, 1142A, 1149A en 1208). Deze doos bevat ook

het enigszins beschadigde origineel (eigenh. oorspr.) van no. 717 (dl. II), gericht aan Jan en Willem de Groot (‘Parenti optimo et fratri charissimo H. Grotius s[alutem dicit]’). De versie die in de Briefwisseling staat afgedrukt, gaat terug op de Epistolae quotquot reperiri potuerunt (Amsterdam 1687); de originele brief biedt enkele varianten. Na de woorden ‘... postridie Calendas Ianuarias’ moet aangevuld worden ‘anni vertentis’. Na de woorden ‘... est quod gaudeam’ volgt over legerleider Ernst, graaf van Mansfeld-Heldrungen, een mededeling die door een gat in het papier onleesbaar is geworden: ‘A Mansfeldio Iu[...] (wellicht: Iuliaci; Gulik) liberationem sunt qui exspectant’. Verderop in de brief kan na de woorden ‘Wtenbogardus hic est. Refutationem ...’ ingevuld worden: ‘Alesiani iuramenti satis animosam - nosti hominis ingenium - mittam ...’. Gedoeld wordt hier op het door Daniel Tilenus in Parijs gepubliceerde pamflet Considérations sur les canon et serment des églises réformées, conclu et arresté au synode national d'Alez ès Cévennes, le 6 d'octobre 1620, pour l'approbation des canons du synode tenu à Dordrecht, 1622. Het adres van de brief werd in een onbekende hand geschreven: ‘E.E. hooggeleerde, wize, zeer voorzienige heer Mr. Johan de Groot, raad van zine Genade van Hohenloo, in 't hof van zine Genade, tot Delff. Port de Paris’. De in de Inleiding van dl. III (p. XI) vermelde brief van Thomas Lansius, dd. 28 december 1628 (oude stijl), is eveneens gelocaliseerd (Leiden, Universiteitsbibliotheek, BPL 1886) en in dit supplementdeel afgedrukt (no. 1356); de brieven van Petrus Weymsius, dd. 6 oktober 1627, en van Caspar Barlaeus, dd. 10 september 1628, zijn echter onvindbaar. Het op p. XII van dezelfde Inleiding vermelde Verbaal van de Conferentie van 1615 is opgenomen onder no. 399A.

De in de Inleiding tot dl. IV (p. X) vermelde brief van Johannes Wtenbogaert, dd. 30 september 1630 [= 1628] is in dit supplementdeel uitgegeven onder no. 1318A. Een in dezelfde Inleiding (p. XI) gesignaleerde brief van Jan van der Stringe aan Grotius van 19 januari 1631 (op grond van een verwijzing in dl. II, p. 157 n. 1, waar een brief van Grotius ‘aan een Jan van der Stringe, koopman te Middelburg’, genoemd wordt), was en bleef onvindbaar. Maar naar alle waarschijnlijkheid gaat het om brief no. 718 (dl. II), Grotius aan Jan van der Stringe, hier gedateerd op 24 januari [1622]. De bewerker, P.C. Molhuysen, baseerde zich op de autograaf van deze brief, die bewaard wordt in het Gemeentearchief te Delft, signatuur 38 B 4: 40. De brief dient echter op 24 januari 1631 (of 1632) gedateerd te worden.

De op 15 augustus 1632 gedateerde brief van Friedrich Lindenbrog was onder no. 1774 en in de Inleiding van dl. V (p. XI) nog als vermist opgegeven, maar is inmiddels teruggevonden: Hs. München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 10431 (2), no. 932, eigenh. oorspr. De vindplaats van de onder no. 1800 naar een fotocopie uitgegeven brief van Willem van Oldenbarnevelt, dd. 24 november 1632, is niet achterhaald (Inleiding, p. XI (dl.V)). Dat geldt wel voor een oorspronkelijke brief van Grotius, gericht aan stadhouder Frederik Hendrik, dd. 14 januari 1632, die zich bevindt in het bezit van Mevr. Mary Hyde, Viscountess Eccles (Somerville, New Jersey). De verschillen met de onder no. 1727 (dl.V) naar een Amsterdamse minuut uitgegeven versie betreffen echter alleen de orthografie en dwingen niet tot heruitgave.

In de Inleiding bij dl. IX, p. VIII wordt een brief van Pieter de Groot, dd. 29 november 1638, vermeld. Onderzoek naar de vindplaats van deze brief heeft geen resultaat opgeleverd.

In de Inleiding bij dl. X, p. VIII wordt melding gemaakt van drie onvindbare brieven, respectievelijk van Claude Sarrau (Sarravius) uit 1639 (no. 3909), Johan Witte(n), dd. 19 juni 1639 (no. 4176), en Johan (van) Hoeufft, dd. 25 oktober 1639 (no. 4355). Alleen de laatste brief is inmiddels teruggevonden, en wel via enkele facsimile's in Den Haag, ARA, Derde afd., familie-archief Hoeufft van Velsen. De signaturen op deze facsimile's duidden op de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek als vindplaats, en inderdaad wordt het origineel (met twee andere facsimile's) daar bewaard. In dezelfde Inleiding (p. X) wordt bij vergissing vermeld dat drie eigenhandige brieven van de hand van Franciscus Junius te laat aan het licht waren gekomen en derhalve in het supplementdeel zouden moeten worden opgenomen. In werkelijkheid waren de brieven reeds in de reeks uitgegeven: twee brieven, dd. 30 januari/9 februari en 18/28 februari 1639, in hetzelfde deel (nos. 3967 en 3996), en wel naar de autograaf in Parijs, Bibliothèque Nationale, fonds français

nouv. acq. 14823; de derde brief, van 14/24 juli 1638, staat onder no. 3670 afgedrukt in dl. IX, zonder precieze bronvermelding, maar vermoedelijk op grond van een facsimile of een transcriptie die nog in de tijd van P.C. Molhuysen vervaardigd was. Ook deze laatste brief bevindt zich in het fonds français nouv. acq. 14823 van de Bibliothèque Nationale. De tekst in de Briefwisseling van Hugo Grotius bevat enkele slordigheden, die evenwel heruitgave in dit supplementdeel niet rechtvaardigen (‘sedulo imitabar’ i.p.v. ‘sedulo imitabor’; ‘Uterque certe humanitatem sane apud animum tanti beneficii non immemores ...’ i.p.v. ‘Uterque certe humanitatem hanc apud animos tanti beneficii non immemores ...’).

De in de Inleiding bij dl. XII (p. IX) vermelde brieven no. 5022, aan Joachim de Wicquefort, 19 januari 1641, en no. 5329, van Petter Spiring Silvercrona, 19 augustus 1641, zijn spoorloos; daarentegen bleek no. 5255 (aan Joachim de Wicquefort, 29 juni 1641) zich te bevinden in Chicago, Universiry of Chicago Library, Department of special collections, Miscellaneous Manuscripts Collection. De tekst van deze brief zal in dit deel voor het eerst worden gepubliceerd.

Controle van de Catalogus Epistularum Neerlandicarum (CEN) wees uit dat het fonds BPL 1886 van de Leidse Universiteitsbibliotheek nog een onbekende autograaf van een brief aan Joachim de Wicquefort, dd. 30 augustus 1642, bevat. Deze brief is naar een kladafschrift (Den Haag, ARA, Eerste afd., coll. Hugo de Groot, aanw. 1911, XXIII no. 3) uitgegeven in dl. XIII (no. 5863). Vergelijking van de autograaf met de uitgegeven versie leverde onvoldoende afwijkingen om heruitgave te rechtvaardigen. Eén zin in de derde alinea werd door de copiist verhaspeld: ‘Mercy se retrenche à Heffingue. Deux mille gens de pied, cinq cents chevaux des imperiaux se tiennent environ Scafhuisen et deux regiments aussi imperiaux passent par les Grisons au Milanois.’

De autograaf van de in de Inleiding bij dl. XIV (p. XII) vermelde brief no. 6412, van Gerardus Joannes Vossius, 7 september 1643, uitgegeven naar een transcriptie van de hand van P.C. Molhuysen, bevindt zich te Washington D.C., Smithsonian Institution Libraries, Dibner Library, Mss 1517A. Deze autograaf geeft geen belangrijke afwijkingen van de tekst in de Briefwisseling.

Ten slotte dient hier vermeld te worden dat vanaf dl. X van de Briefwisseling voor een aantal van Grotius' brieven van en aan Harald Appelboom, Bernhard van Saksen-Weimar, Israel Jasky, Georg Michael Lingelsheim, Georg Müller, Martin Opitz en Otto, wild- en Rijngraaf, steeds verwezen is naar documenten in het Stadtarchiv te Gotha; in alle gevallen wordt hier gedoeld op de Forschungs- und Landesbibliothek in dezelfde plaats.

V. Numerieke gegevens

Dit supplementdeel bevat 342 briefnummers, die ingevoegd zijn in de nummers van de voorgaande delen I-XVI (nos. 1 tot en met 7460). Deze 342 briefnummers kunnen in drie categorieën worden verdeeld.

De eerste categorie omvat 262 nieuwe brieven met nieuwe briefnummers die alle bestaan uit een combinatie van een cijfer en een letter.

De tweede categorie wordt gevormd door 48 nieuwe briefteksten met een oud briefnummer. Hieronder vallen allereerst 31 brieven van de gebroeders Johan en Nicolaes van Reigersberch; in dl. II werden deze brieven onder verwijzing naar de uitgave door H.C. Rogge alleen met een briefnummer vermeld. Voorts kon in dit supplementdeel het eerder toegekende nummer opnieuw worden gebruikt voor vier later teruggevonden brieven die in eerste instantie aan de hand van een veilingcatalogus waren geïdentificeerd en alleen met een briefnummer waren vermeld (nos. 1356, 1774, 4355 en 5255). Het oude briefnummer bleef ook gehandhaafd voor een elftal brieven dat nu op basis van een betere bron voor de tweede maal verschijnt, na een eerste uitgave in de voorgaande delen (nos. 305, 411, 538, 977, 1083, 1117, 1132 (en 1149), 1208, 1749, 1915 en 4225). Ten slotte zijn er twee brieven met een oud briefnummer die op grond van een verbeterde datering nieuwe briefnummers toebedeeld kregen (1485A (= 1466) en 703A (= 701)).

De derde categorie is eveneens voorzien van oude briefnummers. Het gaat hier om

32 ‘lege’ nummers. Hiermee wordt bedoeld dat er onder zo'n nummer geen nieuwe brief van of aan Grotius volgt, maar één of enkele bijlagen die, voor een overzichtelijke ordening, steeds worden ingeleid door een kort fragment (met het oude briefnummer, dus zonder letter) uit een in de vorige delen al uitgegeven brief.

Bij 66 al dan niet ‘lege’ briefnummers werden 85 nieuwe bijlagen uitgegeven. Als de 32 ‘lege’ briefnummers buiten beschouwing worden gelaten, resteren er 262 + 48 = 310 nieuwe briefteksten. Samen met de 85 bijlagen komt het totale aantal nieuwe documenten derhalve voor dit supplementdeel uit op 395 brieven, nota's, instructies en rapporten.

Op basis van dit cijfermateriaal kan nu het totale aantal briefnummers worden berekend. De delen I-XVI van de Briefwisseling van Hugo Grotius bevatten, zoals aangegeven, 7460 briefnummers. Daarbij dient opgemerkt te worden dat in deze delen eveneens een aantal ‘lege’ briefnummers een plaats vond. Dit was niet alleen het geval wanneer bewust van uitgave werd afgezien, zoals bij de brieven van Johan en Nicolaes van Reigersberch, of wanneer de bewerkers een brief aan de hand van een veiling- of bibliotheekcatalogus identificeerden zonder het document in kwestie te kunnen achterhalen. Ook vele anders geadresseerde duplicaten van reeds integraal opgenomen brieven kregen alleen een eigen briefnummer toegekend. Aangezien dl. XVI eindigde met no. 7460 en in de voorgaande delen drie pas ontdekte brieven A-nummers ontvingen (nos. 4495A en 4730A (dl. XI) en 5464A (dl. XII)), komt het totale aantal in de reeks Briefwisseling van Hugo Grotius uit op 7460 + 3 + 262 = 7725 briefnummers.

Dit aantal is in de loop der jaren geleidelijk gegroeid. Na publicatie van dl. II van de Briefwisseling ging P.C. Molhuysen voort met de verzameling van brieven uit de correspondentie van Grotius. In 1943 zijn de resultaten van dit onderzoek gepubliceerd door H.E. van Gelder in de Lijst der uitgegeven en onuitgegeven brieven van en aan Hugo Grotius 1626-1645; vgl. Grotiana. Vereniging voor de uitgave van Grotius X (1942-1947), p. 10. Op dat moment waren er ca. 5700 brieven bekend (1044 in de delen I en II, ca. 4640 brieven geïnventariseerd in de Lijst), maar de opvolger van Molhuysen, B.L. Meulenbroek, begrootte het aantal in 1961 in de Inleiding bij dl. III, p. VII en p. XIV met een grove schatting reeds op ruim 7300 brieven. Sindsdien is de collectie op 7725 briefnummers uitgekomen. Ter vergelijking kan worden vermeld dat J.A. Worp, editor van de briefwisseling van Constantijn Huygens, tot 8500 ‘nommers’ kwam en ca. 7300 briefteksten geheel of gedeeltelijk uitgaf (De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687), dl.VI, 's-Gravenhage 1917, p. 514); uit de gedrukte inventarissen van correspondenties van andere zeventiende-eeuwse briefschrijvers blijkt dat de briefwisseling van Johannes Fredericus Gronovius ca. 5150 brieven, die van André Rivet ca. 4350 brieven, die van Gerardus Joannes Vossius ca. 3400 brieven en die van Barlaeus ca. 1260 brieven omvat.

Beperken wij ons nu tot de 310 nieuwe brieven in dit supplementdeel. Zoals hiervoor al werd opgemerkt, is het begrip ‘brief’ ruim opgevat; ook dedicatiebrieven, dagboeken, diplomatieke instructies en nota's werden opgenomen, alsmede een drietal getuigenissen over de dood van Grotius. Grotius wisselde brieven met 116 correspondenten; 205 brieven waren aan Grotius geadresseerd, 105 werden door hemzelf geschreven. Van de ontvangen post verschenen 83 brieven (40 %) eerder in druk, van de brieven van Grotius' hand 45 (43 %). Ook voor dit deel geldt dat een aantal gedrukte brieven alleen bewaard is gebleven in de monumentale biografie van Caspar Brandt en Adriaen van Cattenburgh, Historie van het leven des heeren Huig de Groot, I-II, Dordrecht, Amsterdam 1727. Het gaat om 5 aan Grotius gerichte brieven (nos. 588A, 922A, 1008A, 1026A en 1973A), en 13 door Grotius aan anderen gerichte brieven (nos. 588B, 730A, 819B, 1083, 1729A, 1733A, 2335A, 2419A, 2487A, 2687A, 2711A, 2734A en 2840A). Van de in dit supplementdeel uitgegeven opdrachtbrieven zijn, met uitzondering van Grotius' brief bij een bruiloftsgedicht voor Reinoud van Brederode (no. 45A), alleen gedrukte versies overgeleverd: 6 aan Grotius gerichte opdrachtbrieven (nos. 36A, 250A, 389A, 412A, 473A en 629B) en 9 opdrachtbrieven van de hand van Grotius zelf (nos. 7A, 8A, 15A, 45A, 157A, 187A, 763A, 936A en 4363A).

Een rangschikking naar de vorm van overlevering levert het volgende overzicht op. Van de aan Grotius geadresseerde post, zoals gezegd 205 brieven, werden hier 142 brieven naar het (eigenhandige) oorspronkelijke handschrift uitgegeven, 25 naar een copie, 8 naar

een minuut (ontwerp) en 30 naar een gedrukte tekst. Voor de door Grotius verzonden brieven, 105 in totaal, geldt dat er 51 naar het oorspronkelijke handschrift, 25 naar een copie, 3 naar een minuut en 26 naar een gedrukte tekst werden uitgegeven. Het aantal oorspronkelijke bronnen is hoog en ligt op respectievelijk 69 % en 49 %. Van de 85 bijlagen werden er 41 uitgegeven naar het oorspronkelijke handschrift, 32 naar een copie en 12 naar een gedrukte tekst.

De verspreiding van de archivalia bevestigt het beeld dat uit de overzichten in de voorgaande delen van de Briefwisseling oprijst. De handschriften van de in dit supplementdeel uitgegeven brieven worden bewaard in 48 instellingen, waarvan de belangrijkste zijn het Algemeen Rijksarchief te Den Haag (46 brieven), de Gemeentebibliotheek te Rotterdam (39), het Rijksarchief te Stockholm (25), de Forschungs- und Landesbibliothek te Gotha (16), de Universiteitsbibliotheken te Leiden (16) en Amsterdam (14), het Gemeentearchief te Rotterdam (11), het Rijksarchief te Middelburg (11), de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (9), het Rijksarchief te Utrecht (6), de Bodleian Library in Oxford (5), de British Library in Londen (5), de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (4) en de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden (3). De overige handschriftelijke bronnen (één of twee brieven) zijn afkomstig uit andere archief- of bibliotheekinstellingen in Aix-en-Provence, Amsterdam, Berlijn, Boston, Brussel, Cambridge (Massachusetts), Chicago, Danzig, Delft, Dordrecht, Goes, 's-Gravenhage, Hannover, 's-Hertogenbosch, Kopenhagen, Londen, München, Neurenberg, Northampton (Engeland), Orléans, Parijs, St. Petersburg, Stockholm, Uppsala en Wenen.

De handschriftelijke bronnen van 73 bijlagen werden aangetroffen in 18 archief- en bibliotheekinstellingen; de meeste documenten zijn afkomstig uit het Rijksarchief te Stockholm (26), de Universiteitsbibliotheken te Amsterdam (10) en Leiden (5), het Algemeen Rijksarchief te Den Haag (10), en het Ministère des Affaires étrangères te Parijs (4). De overige handschriften bevinden zich in archieven in Aix-en-Provence, Delft, Dordrecht, Gotha, 's-Gravenhage, Hamburg, Londen, Middelburg, Oxford en Rotterdam.

Behalve naar de vorm van overlevering en de vindplaats kunnen de brieven en bijlagen ook naar hun taal onderscheiden worden. De eigenlijke correspondentie kent vier talen: Nederlands, Latijn, Frans en Duits. Van de 205 aan Grotius gerichte brieven waren er 96 in het Nederlands gesteld, 77 in het Latijn, 23 in het Frans en 9 in het Duits. Zelf schreef Grotius van de 105 hier bijeengebrachte brieven er 68 in het Nederlands, 32 in het Latijn, 4 in het Frans en één brief, waarvan de authenticiteit overigens twijfelachtig is, in het Duits. Van de in totaal 85 bijlagen zijn er 31 in het Nederlands, 36 in het Latijn, 11 in het Frans, 4 in het Duits en 3 in het Engels gesteld.

VI. Belang van de collectie

In het algemeen kan worden gesteld dat in dit supplementdeel brieven en bijlagen van heel verschillende aard uit alle fasen van Grotius' leven bijeen zijn gebracht.

Over de totstandkoming van beroemde werken als Mare liberum (1609) en De iure belli ac pacis (1625) bevatten de documenten geen opmerkelijke nieuwe gegevens, maar dat neemt niet weg dat de hier aangeboden brieven en bijlagen een waardige aanvulling vormen op het materiaal dat in de voorgaande zestien delen van de reeks werd verzameld. Grotius' bewogen levensloop weerspiegelt zich - met veel lacunes, het zij toegegeven - in dit supplementdeel. Uit zijn schooltijd stammen een brief en een oratie die bestemd waren voor zijn oom Cornelis de Groot (no. 1B). Brieven uit de Leidse studententijd ontbreken evenwel. Pas na Grotius' vestiging in Delft (1597/1598) en later Den Haag (1599) komt de stroom op gang, eerst nog vooral in de vorm van opdrachtbrieven aan hoogwaardigheidsbekleders als Henri II de Bourbon, prins van Condé (7A) en Reinoud van Brederode (45A). Wanneer Grotius eenmaal benoemd is tot advocaat-fiscaal (1607), zet de groei van de (met name ambtelijke) correspondentie verder door. Nu worden er ook opdrachtbrieven aan Grotius gericht die duidelijk maken dat zijn roem zich snel verspreidde (nos. 250A, 389A en 473A). Na zijn aanstelling tot pensionaris van Rotterdam (1613) komt de godsdienstige en politieke strijd van het Bestand herhaaldelijk ter sprake. Ook zijn er

brieven die handelen over Grotius' gevangenschap in Den Haag en Loevestein (1618-1621). In de daarop volgende perioden van ballingschap, doorgebracht te Parijs (1621-1631) en, na een kortstondig Hollands intermezzo, Hamburg (1632-1634), kon Grotius zijn vaderlandse familie- en vriendschapsbetrekkingen alleen per brief onderhouden; veel van deze correspondentie is in dit supplementdeel opgenomen. Zoals in de reeds uitgegeven delen van de Briefwisseling maken de documenten uit de periode van Grotius' Zweedse gezantschap te Parijs (1635-1645) een ook in omvang belangrijk deel van de correspondentie uit.

VII. Annotatie

Bij de aanvang van het project werd besloten de annotatie te beperken en in te richten naar de in de delen III tot XII gevolgde werkwijze. Een uitvoerige commentaar op in de brieven aangeroerde politieke, godsdienstige en wetenschappelijke ontwikkelingen, zoals die in de delen XIII-XVI werd opgenomen, was ook vanwege de toegemeten tijd onhaalbaar. In de praktijk van het onderzoek bleek evenwel dat de in de delen III-XII toegepaste methode, uiterst beknopte, vooral biografische toelichtingen zonder gedetailleerde bibliografische verwijzingen naar eigentijdse bronnen en moderne literatuur, heel onbevredigend was. Daarom werd gekozen voor een tussenvorm die tot een betere aansluiting van dl. XVII bij de direct voorgaande delen XIII-XVI zou leiden. De waarlijk grote figuren op het politieke strijdtoneel, onder wie bijvoorbeeld de koningen van Engeland, Frankrijk en Spanje, Maurits, Frederik Hendrik, Richelieu en de infanta Isabella van Oostenrijk, zijn niet systematisch van een biografische noot voorzien, zoals in de delen III tot X nog wel gebruikelijk was. Daarentegen werd gestreefd naar een beknopte, maar adequate verklaring van problemen die de onderzoeker bij lezing van de brieven zal ontmoeten. In het geval van gedetailleerde toelichtingen staat in de noten steeds aangegeven uit welke bron de informatie verkregen is. Niettemin is er een zekere beperking betracht; de gebruiker van dit supplementdeel dient te bedenken dat brieven en annotatie in samenhang met de reeds uitgegeven delen moeten worden geraadpleegd. Door middel van talrijke verwijzingen naar relevante gegevens in de voorgaande delen zal het hem lichter vallen de brieven in dit supplementdeel in hun historische context te plaatsen. Voor deze interne verwijzingen naar de Briefwisseling van Hugo Grotius wordt volstaan met een vermelding van het briefnummer gevolgd door een tussen ronde haken geplaatst Romeins cijfer ter aanduiding van het deel.

De in de supplementbrieven vermelde (en niet algemeen bekende) personen, boektitels en historische gebeurtenissen werden toegelicht, maar in drie opzichten moest er doelbewust een grens worden gesteld. Vooral de vroege ambtelijke correspondentie, die in veel gevallen over bijzondere juridische kwesties handelt, zou in het geval van een uitvoerige annotatie langdurig archiefonderzoek vereisen. De brieven worden hier aangeboden in het besef dat voor een volledig begrip van de inhoud voortgezette studie vaak nog noodzakelijk is. Wel wordt de gebruiker zoveel mogelijk verwezen naar literatuur, documenten uit Grotius' nalatenschap en andere archiefstukken die over de context van deze ambtelijke brieven informatie verschaffen. Eenzelfde werkwijze werd aangehouden voor de nieuwsbrieven die Grotius als ambassadeur van Zweden uitwisselde. Zij zijn met terughouding geannoteerd en moeten steeds in samenhang met de (parallelle) correspondentie in de voorgaande delen worden geraadpleegd.

Hoewel de annotatie beperkt moest worden gehouden, leverden behalve de ambtelijke correspondentie ook de Latijnse opdrachtbrieven voor de bewerker nog veel annotatieproblemen op; meer dan de dagelijkse correspondentie vereisten deze voor de druk bestemde eerbetuigingen toelichting, want Grotius pronkte hier graag met zijn belezenheid. Het zou evenwel een zelfstandig onderzoek vergen om aan de hand van de dedicaties een nauwkeurig beeld te verkrijgen van de lectuur die de geleerde aan dit bijzondere onderdeel van zijn briefwisseling ten grondslag heeft gelegd.

Ook het (archief)onderzoek naar de vaak ingewikkelde familierelaties die in de brieven ter sprake komen, moest beperkt blijven. Een aparte studie zou nodig zijn om een

precieze reconstructie te maken van de banden, tussen de familie De Groot en de aan haar geparenteerde vrienden en bekenden. Daarentegen is aan de annotatie van de correspondentie die Grotius met collega-geleerden voerde, meer aandacht besteed, in de hoop dat per slot van rekening dit supplementdeel niet al te zeer afsteekt tegen de overvloedig geannoteerde delen XIII-XVI.

VIII. Registers

Evenals in de voorgaande delen wordt het bronnenmateriaal in dit supplementdeel met vier registers toegankelijk gemaakt. De Lijst van afkortingen en geraadpleegde werken (Register 1) bevat de titels van de gedrukte bronnen en secundaire literatuur, waarnaar in de annotatie (vaak door middel van afkortingen en sigla) verwezen wordt. Na het Register van brieven met de namen van de correspondenten en de briefnummers (Register 2) volgt de Lijst van geciteerde plaatsen uit Griekse en Latijnse schrijvers en uit het Oude en Nieuwe Testament (Register 3). Om deze lijst niet met nutteloze items te belasten werden alleen die citaten opgenomen die daadwerkelijk in de brieven voorkomen of die voor het betoog van de briefschrijver van wezenlijk belang zijn. Het laatste register bevat de persoonsnamen, de aardrijkskundige namen en de titels van de in de briefteksten vermelde boeken (Register 4). Een kort overzicht van corrigenda in de delen III-XII sluit het supplementdeel af.

IX. Addenda

Aan dit supplementdeel werd onder de titel ‘Addenda’ een drietal cumulatieve registers toegevoegd die de toegang tot de delen van de Briefwisseling vergemakkelijken en die door Mevr. Cornelia M. Ridderikhoff werden samengesteld.

Het eerste addendum bevat een overzicht van alle correspondenten. Deze lijst is verdeeld in Ontvangers van Grotius' brieven (A) en Briefschrijvers die zich tot hem richtten (B). Onder C volgt nog een overzicht van postscripta van Maria van Reigersberch in Grotius' brieven aan Nicolaes van Reigersberch, met de vindplaatsen in de uitgave van H.C. Rogge (Brieven van en aan Maria van Reigersberch, Leiden 1902) en in de Briefwisseling van Hugo Grotius.

In de voorgaande eeuwen is er in publicaties over leven en werken van Grotius voortdurend verwezen naar de Epistolae quotquot reperiri potuerunt, de standaarduitgave in folio van Grotius' Latijnse brieven, die het Amsterdamse uitgevershuis Blaeu in 1687 op de markt bracht. Een concordantie van pagina's en briefnummers in de Epistolae quotquot met de briefnummers in de Briefwisseling maakt het mogelijk verwijzingen in de Grotius-literatuur naar brieven uit de Epistolae quotquot zonder moeite te identificeren.

Ten slotte biedt een volledige, op plaatsnaam geordende lijst van alle vindplaatsen van Grotius-correspondentie inzicht in de verspreiding van zijn epistolaire nalatenschap. Met behulp van deze lijst kan worden vastgesteld of documenten in binnen- en buitenlandse archief- en bibliotheekinstellingen voor de uitgave van deze serie werden benut. Op de website van het Constantijn Huygens Instituut (http://www.knaw.nl/chi/) zal nog een register van persoons- en plaatsnamen in de delen I-XVII worden gepubliceerd.

Tijdens de bewerking van dit deel mocht ik van vele zijden hulp en ondersteuning ontvangen. Jos Gabriëls, Joke Roelevink en Hans Smit, medewerkers van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, boden hulp bij de oplossing van problemen met de ontcijfering en annotatie der brieven. Rob Huijbrecht en Jacob Kort van het Algemeen Rijksarchief waren mij behulpzaam bij mijn onderzoekingen in de archieven van het Hof van Holland en de Hoge Raad en bij de ontcijfering van een moeilijk leesbare brief van Johan Colterman (no. 165A). Prof. mr. Robert Feenstra maakte kanttekeningen bij de annotatie van enkele juridische passages in Grotius' correspondentie. Sophie van Romburgh was be-

hulpzaam bij de bewerking van een fragment dat als citaat in een brief van Gerardus Joannes Vossius aan Franciscus Junius overgeleverd is (no. 2060A). Voorts hebben Otto Lankhorst, Han van de Roer-Meyers, Marcus de Schepper, Liesbeth de Wreede, Martine van Ittersum en Jan Waszink mij tijdens de voorbereiding van deze uitgave van advies gediend.

Op de medewerkers van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, in het bijzonder die van de Short-Title Catalogue, Netherlands (STCN) en de afdeling Bijzondere Collecties, heb ik steeds een beroep kunnen doen. Veel steun kreeg ik ook van mijn (oud-)collega's van het Constantijn Huygens Instituut, onder wie ik allereerst mijn naaste collega Corrie Ridderikhoff, en vervolgens ook Harm-Jan van Dam, Edwin Rabbie, Gerard Huijing, Hans Trapman, Adrie van der Laan, Aafke van Oppenraay, Jan Bloemendal, Marc van der Poel en Marijke Gumbert-Hepp wil vermelden. Dirk van Miert assisteerde, eerst als stagiair, later als tijdelijk medewerker, bij de annotatie van de Latijnse brieven uit de periode tot 1620; Marieke Holzapfel, Suzanna Bruin, Matthijs Lok en Beate Armster droegen als stagiairs tot deze uitgave bij. Steven Surdèl was in de periode november 1998-februari 2000 als wetenschappelijk assistent bij het project van de uitgave van Grotius' briefwisseling betrokken; terwijl hij bij de annotatie ondersteuning verleende, verzorgde hij ook de selectie en beschrijving van de afbeeldingen. Zoals bij de bewerking van de voorgaande delen, verleende Prof. dr. Guillaume van Gemert van de Katholieke Universiteit te Nijmegen ook nu weer hulp bij de transcriptie van de vaak moeilijk leesbare Duitstalige correspondentie. Frans Aussems en Ineke Huysman, medewerkers van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, waren behulpzaam bij de druk van dit deel. Tenslotte gaat mijn dank uit naar de begeleidingscommissie, bestaande uit mevr. Prof. dr. M.E.H.N. Mout, Prof. dr. J.A.H. Bots en Prof. dr. G.H.M. Posthumus Meyjes.

Van 20 juni tot 4 juli 1998 verbleef ik, hiertoe in staat gesteld door een reisbeurs van NWO, te Londen, waar ik in de handschriftenafdelingen van British Library en Public Record Office onderzoek verrichtte dat onder meer aan deze uitgave ten goede is gekomen.

Henk J.M. Nellen.

[ ]	letters of woorden ter verduidelijking of verbetering (al of niet op grond van een secundaire bron) in een niet-beschadigde tekst ingevoegd.
( )	ex coniectura in een beschadigde tekst ingevoegd.
‹ ›	geeft overbodige letter(s) aan.
...	onleesbaar of (in een citaat uit eerdere delen van de Briefwisseling) weggelaten gedeelte.
- -	tekst die door de briefschrijver tussen ronde haken werd geplaatst.

Henri II de Bourbon, prins van Condé (1588-1646). Kopergravure door Jacob II de Gheyn. Met een gedicht van Hugo Grotius. In: Hugo Grotius, Martiani Capellae Satyricon, Leiden 1599 (BG no. 411).

Daniel Heinsius (1580/1581-1655). Kopergravure door Jonas Suyderhoef, naar een schilderij van Jacob Franszn. van der Merck, vermoedelijk in of kort na 1645. Met een gedicht van Willem de Groot.
Den Haag, Iconografisch Bureau.

Petrus Bertius (1565-1629). Kopergravure, maker en datum onbekend. Met een gedicht van Daniel Heinsius.
Den Haag, Iconografisch Bureau.

Hugo Grotius aan [Christiaen Huygens], autograaf van 30 november 1614 (no. 384A).
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek 68 B 24: 4.

Hugo de Groot op Loevestein. Olie op paneel door Pieter Barbiers, 1817.
Utrecht, particulier bezit.

Johannes Wtenbogaert (1557-1644). Olie op doek door Rembrandt van Rijn, 1633.
Amsterdam, Rijksmuseum.

Hugo de Groot als metselaar, na zijn ontsnapping uit Loevestein. Kopergravure door Abraham Delfos en Pieter de Mare. Leiden, gedrukt bij Pieter Hendrik Trap, 1793.
Den Haag, Nederlands Centrum voor Rechtshistorische Documentatie.

Hugo Grotius, De iure belli ac pacis. Titelpagina van de editio princeps, Parijs 1625 (BG no. 565).
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek 2213 A 14.

Caspar Barlaeus aan Hugo Grotius, autograaf van 28 december 1639 (no. 4443A).
Brussel, Koninklijke Bibliotheek II 826, f. 6.

Lieuwe van Aitzema (1600-1669). Kopergravure door Hendrick Bary, naar een schilderij van Jan de Baen. In: Lieuwe van Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh, deel I, Den Haag 1669.
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek 460 A 1.

Gezicht op Rostock. Ets, maker onbekend. In: Georg Braun en Franz Hogenberg, Civitates orbis terrarum, volumen V, liber primus, Keulen [1598], f. 47r.

Vorige Volgende