Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

[p. 156]

538. 1617 november 8. Van G.M. Lingelsheim.¹

S[alutem] p[lurimam dico]. Amplissime ac nobilissime domine,

Ternas tuas pridie Kalendas, III et VIII Septembres datas recte accepi cum longe gratissimo munere Apologiae tuae de Satisfactione Christi,² ad quas ideo tardius respondeo, ut desiderio tuo satisfacere possem. Summa cum voluptate et fructu legi tractatum tuum, in quo admirabilem industriam in tuenda caelesti veritate adhibuisti et rectam rationem propugnandae veritatis ostendisti. Omnia ex fundamentis Sacrae Scripturae et rationibus ita demonstrasti, ut dubii nullus amplius locus relictus sit. Non tu hic pro more aliorum adversarium exagitasti, ut invidiam conciliares, aut in improbitatem adversarii invectus es. Rem ipsam clare et perspicue exh(ibu)isti et demonstrationibus ita firmasti, ut veritas nuda pateat et fallaciae omnes profligentur. Idem iudicium est omnium qui laudatissimam hanc tuam lucubrationem legerunt. Quumque hactenus doctrinam tuam in bonis literis ac scientiis admiratus sum, iam etiam exactam peritiam tuam in sacris suspicio et exosculor. Det tibi Dominus vitam et vires, ut porro optime de ecclesia et republica optime mereri possis.

Opus tuum de Iure summarum potestatum in sacris omnes nostri cum approbatione legerunt.³ Abrahamus Sculthetus⁴ omnia comprobat et in thesi vera omnia profitetur, sed in hypothesi se vereri ait, ne si hoc tempore edatur, in oppressionem cedat eorum qui receptam in ecclesiis nostris doctrinam tuentur. Praeterea nollet arma huguenotorum in Gallia abs te damnari; existimat enim Deum nonnumquam excitare heroicos animos, ut veritatem vindicent etiam adversus principes saevientes et iniurias vel armis avertant.

Idem iudicium est Altingii.⁵ Video enim praeoccupatos animos nostrorum theologorum et factionem alteram ipsos amplexos esse. Ideo nec Pareus adduci potest, ut librum tuum exacte censendum suscipiat.⁶ Iam dudum anagnostem ipsi obtuleram, sed is negat se ita recte capere posse audita quam si ipse legat.⁷ Sentio metuere ipsum, ne videri possit praeiudicium caussae, quam factiosi apud vos ipsi tam diligenter commendarunt, fecisse. Nostris stat sententia imponendum silentium novatoribus vestris neque permittendum, ut disputationibus suis non necessariis turbent pacem ecclesiae. Cum Brederodio⁸ saepe de hoc negotio locutus sum, sed is est eo ingenio, ut quae semel tuenda suscepit, ab iis nullis

1 Hs. Londen, British Library, Harley 4936, f. 65-66, no. 63 (228-229 oude foliëring), eigenh. oorspr. Op grond van verschillende gedrukte bronnen gedeeltelijk uitgegeven in no. 538 (dl. I) en daar gedateerd op [einde september 1617]. Antw. op nos. 527, 528 en 529; beantw. d. no. 551 (dl. I).

2 Defensio fidei catholicae de satisfactione Christi, Leiden 1617 (BG no. 922).

3 Op 17 juni 1617 had Grotius een manuscript van De imperio summarum potestatum circa sacra (BG no. 894) naar Lingelsheim gezonden (no. 514 (dl. I)). Voor de volgende brief-passage zij ook verwezen naar de editie van De imperio, die H.-J. van Dam in voorbereiding heeft.

4 Abraham Scultetus, hofpredikant van de Paltsgraven te Heidelberg. Hij had eerder een present-exemplaar van Grotius' Ordinum pietas ontvangen (no. 308A).

5 Hendrik Alting, zoon van de predikant Menso Alting, was hoogleraar in de theologie in Heidelberg, en later, van 1627-1644, in Groningen (NNBW I, kol. 94-96).

6 David Pareus (1548-1622), hoogleraar in de theologie te Heidelberg (Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon VI, kol. 1532-1536). Een brief van Pareus aan Lingelsheim, dd. 6 augustus 1617, met een eerste, nog heel voorlopig oordeel over De imperio, wordt bewaard in Rotterdam, GB, RK, hs. no. 1598; vgl. hs. no. 38, f. 113 (L.J. Noordhoff, Beschrijving van het zich in Nederland bevindende en nog onbeschreven gedeelte der papieren afkomstig van Huig de Groot, p. 43 en 49).

7 Grotius had Lingelsheim verzocht voor Pareus, die slechtziend was, een voorlezer aan te trekken (no. 528 (dl. I)).

8 Pieter Cornelisz. van Brederode (ca. 1558-1637), Staats agent in de Duitse landen. Hij resideerde te Frankfort aan de Main, maar verbleef ook vaak te Heidelberg. Zie R. Feenstra, ‘Pieter Cornelisz. van Brederode (1558[?]-1637) als rechtsgeleerd schrijver. Een bio-bibliografische bijdrage’, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 27 (1959), p. 412-468, en Schutte, Repertorium I, p. 173-175.

[p. 157]

rationibus dimoveri possit. Atque id aliis quoque in rebus apparuit. Quum primum Veneti papae restiterunt,⁹ ille collusio(nem) iudicavit circumveniendis nostris, neque cum ser(io) res ageretur opinionem illam deposuit, quin et adhuc acriter persuadere conatur meras hactenus collusiones fuisse inter Sabaudum et Hispanum,¹⁰ quod ex hac nupera pace facta appareat.¹¹ Si in istis tam manifestis et sole meridiano clarioribus adduci non potest ut opiniones deponat suas, quid speremus in aliis? Itaque indulgendum est viro bono, neque ultra pugnandum videtur. Bruti opinionem¹² ita imbibit, ut molestissime ferat Britannum¹³ absolutam regum potestatem asserere, qua de re multae mihi cum ipso concertationes fuerunt. Non ea est generis humani felicitas, ut plerique vera approbent.

Tu vero perge in instituto tuo et publico committe accuratissimas et recte perpensas lucubrationes tuas. Candide et sincere asseverare tibi possum nihil in tota scriptione me animadvertisse quod non rectum et verum sit, neque moror nostrorum hominum suspiciones ac metus. Utinam coire animi vestrorum possint, aut si id fieri nequit, consilium hoc locum reperiat, ut utrimque silentium servetur neque in suggestu aut cathedra ista tangantur neque porro scriptis adversariis ventilentur, sed ἀκίνητα serventur constanter, in quaestionibus theologicis unicuique liceat sentire quae velit, modo ne unio frangatur. A nostris theologis vix est ut aliquid opis vobis feratur, quum ex omnibus ipsorum sermonibus intellexerim factioni alteri ipso[s] addictos et iisdem suspicionibus imbutos, quasi graviores errores lateant, quod mihi nondum persuasum est. Ordines credo ego, si officium fecerint, viam reperturos quo schisma tollatur et ecclesia quieti reddatur, quod feliciter aliquando princeps elector beatae recordationis,¹⁴ quum tales inter nostros theologos concertationes pullularent, effecit imposito ipsis silentio, quod quamvis factiosi aegre ferrent, tamen parere coacti fuerunt et per Dei misericordiam quies ecclesiae conservata.

Nos per hos dies saecularia celebravimus ac Deo publice gratias egimus pro reddita luce Evangelii superiori saeculo.¹⁵ In eam rem disputationem habuit Pareus q(uasi ...) compendium¹⁶ abominationum pontificiarum.¹⁷ Orationes praeclarae itidem habitae a Sculteto, Altingo, aliis.

9 Lingelsheim doelt hier op de strijd tussen Venetië en Rome als gevolg van een door paus Paulus V tegen de Dogenstad uitgevaardigd interdict (1606-1607).

10 In het verleden had Carlo Emanuele I (1562-1630), hertog van Savoye, herhaaldelijk toenadering tot Spanje gezocht; hij kon evenwel niet voorkomen dat Savoye in de Noord-Italiaanse oorlogen een satelliet van Frankrijk werd. In 1615 volgde de Vrede van Asti, maar daarmee kwam er aan de oorlogshandelingen nog geen definitief einde.

11 In september 1617 werd opnieuw overeengekomen de vredesbepalingen van Asti uit te voeren. Zie voor de onderhandelingen CSP Ven. 1617-1619, p. 8-9, 12, 22, 25-26 en 34.

12 Stephanus Junius Brutus, een pseudoniem van Philippe du Plessis-Mornay en/of Hubert Languet, schreef Vindiciae contra tyrannos sive de principis in populum populique in principem legitima potestate, [Bazel] 1579, waarin betoogd werd dat het volk gerechtigd is eventueel met hulp van buitenlandse vorsten in opstand te komen tegen de soeverein, als deze Gods wetten negeert, de kerk benadeelt of de staat onderdrukt (no. 529 (dl. I) en nos. 6039, 6106 (dl. XIV)).

13 De briefschrijver doelde op William Barclay (1546/1547-1608), auteur van De regno et regali potestate adversus Buchananum, Brutum, Boucherium et reliquos monarchomachos libri sex, Parijs 1600 (DNB III, p. 173-174; DBF V, kol. 383-384).

14 Frederik III (1515-1576), ‘der Fromme’, keurvorst van de Palts, of diens opvolger Frederik IV (1574-1610), ‘der Aufrichtige’. Lingelsheim had de laatstgenoemde nog als huisleraar gediend (NDB V, p. 530-535).

15 Op 31 oktober 1517 zou Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de slotkerk te Wittenberg hebben aangeslagen.

16 Tussen ‘Pareus’ en ‘compendium’ zijn door een uitgesleten vouw in het briefpapier twee woorden onleesbaar.

17 David Pareus, ‘Thema seculare de causis centum ab hinc annis immenso Dei beneficio ex Evangelicis Germaniae ecclesiis eliminati semperque fugiendi papatus Romani’, uitgegeven in Pareus' Miscellanea catechetica, Heidelberg 1621, p. 87-110. Een vertaling in het Duits verscheen te Neustadt in 1618.

[p. 158]

Deus summo hoc bono frui nos posterosque clementer permittat ac te servet incolumem bono patriae, ecclesiae et literarum. Vale, vir praestantissime,

tuus addictissimus,
G.M. Lingelshemius.

Heidelberga, 8 Novembris 1617.

Adres: Amplissimo viro, domino Hugoni Grotio, iurisconsulto et syndico Roterodamensi, etc., domino et amico suo colendo, Roterodamum.