Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

157A. [1609, vóór 18 februari]. Aan de vorsten en vrije volkeren der Christenheid.¹

Ad principes populosque liberos orbis christiani

Error est non minus vetus quam pestilens quo multi mortales, ii autem maxime qui plurimum vi atque opibus valent, persuadent sibi aut, quod verius puto, persuadere conantur iustum atque iniustum non suapte natura, sed hominum inani quadam opinione atque consuetudine distingui.² Itaque illi et leges et aequitatis speciem in hoc inventa existimant, ut eorum qui in parendi conditione nati sunt dissensiones atque tumultus coerceantur; ipsis vero qui in summa fortuna sunt collocati ius omne aiunt ex voluntate, voluntatem ex utilitate metiendam. Hanc autem sententiam absurdam plane atque naturae contrariam auctoritatis sibi nonnihil conciliasse haud adeo mirum est, cum ad morbum communem humani generis quo sicut vitia ita vitiorum patrocinia sectamur, accesserint adulantium artes quibus omnis potestas obnoxia est.

Sed contra extiterunt nullo non saeculo viri liberi, sapientes, religiosi, qui falsam hanc persuasionem animis simplicium evellerent, caeteros autem eius defensores impudentiae convincerent. Deum quippe esse monstrabant conditorem rectoremque universi, imprimis autem humanae naturae parentem, quam ideo non uti caetera animantia in spe-

1 Opdrachtbrief gedrukt in Mare liberum sive de iure quod Batavis competit ad Indicana commercia dissertatio, Leiden 1609, met in de bijlage een Nederlandse vertaling (BG no. 541, p. *2^r-*6^v en no. 552, p. ***3^v-[***8^r]). De datering volgt uit een brief van Grotius aan Heinsius, dd. 18 februari 1609 (no. 159 (dl. I)), wanneer Grotius de opdrachtbrief - ‘praefatio’ genoemd - aan Heinsius toestuurt.

2 Zo was volgens de beroemde uitspraak van de sofist Protagoras (ca. 490 - 420 v. Chr.) ‘de mens de maat van alle dingen’. Zie ook H. Grotius, De iure belli ac pacis, Prolegomena 5-6.

[p. 44]

cies diversas variaque discrimina segregasset, sed unius esse generis, una etiam appellatione voluisset contineri, dedisset insuper originem eandem, similem membrorum compagem, vultus inter se obversos, sermonem quoque et alia communicandi instrumenta, ut intelligerent omnes naturalem inter se societatem esse atque cognationem. Huic autem a se fundatae aut domui aut civitati summum illum principem patremque familias suas quasdam scripsisse leges, non in aere aut tabulis, sed in sensibus animisque singulorum, ubi invitis etiam et aversantibus legendae occurrent. His legibus summos pariter atque infimos teneri. In has non plus regibus licere quam plebi adversus decreta decurionum, decurionibus contra praesidium edicta, praesidibus in regum ipsorum sanctiones. Quin illa ipsa populorum atque urbium singularum iura ex illo fonte dimanare, inde sanctimoniam suam atque maiestatem accipere. Sicut autem in ipso homine alia sunt quae habet cum omnibus communia, alia quibus ab altero quisque distinguitur, ita earum rerum quas in usum hominis produxisset natura, alias eam manere communes, alias cuiusque industria ac labore proprias fieri voluisse.³ De utrisque autem datas leges, ut communibus quidem sine detrimento omnium omnes uterentur, de caeteris autem quod cuique contigisset eo contentus abstineret alieno.

Haec si homo nullus nescire potest nisi homo esse desierit, haec si gentes viderunt quibus ad verum omne caecutientibus sola naturae fax illuxit, quid vos sentire ac facere aequum est, principes populique christiani? Si quis durum putat ea a se exigi quae tam sancti nominis professio requirit, cuius minimum est ab iniuriis abstinere, certe quid sui sit officii scire quisque potest ex eo quod alteri praecipit. Nemo est vestrum qui non palam edicat rei quemque suae esse moderatorem et arbitrum, qui non fluminibus locisque publicis cives omnes uti ex aequo et promiscue iubeat, qui non commeandi commercandique libertatem omni ope defendat. Sine his si parva illa societas, quam rempublicam vocamus, constare non posse iudicatur - et certe constare non potest -, quamobrem non eadem illa ad sustinendam totius humani generis societatem atque concordiam erunt necessaria? Si quis adversus haec vim faciat, merito indignamini, exempla etiam pro flagitii magnitudine statuitis, non alia de causa nisi quia ubi ista passim licent status imperii tranquillus esse non potest. Quodsi rex in regem, populus in populum inique et violente agat, id nonne ad perturbandam magnae illius civitatis quietem et ad summi custodis spectat iniuriam? Hoc interest, quod sicut magistratus minores de vulgo iudicant, vos de magistratibus, ita omnium aliorum delicta cognoscenda vobis et punienda mandavit rex universi, vestra excepit sibi. Is autem quanquam supremam animadversionem sibi reservat tardam, occultam, inevitabilem, nihilominus duos a se iudices delegat qui rebus humanis intersint, quos nocentium felicissimus non effugit, conscientiam cuique suam et famam sive existimationem alienam. Haec tribunalia illis patent quibus alia praeclusa sunt; ad haec infirmi provocant; in his vincuntur qui vincunt viribus, qui licentiae modum non statuunt, qui vili putant constare quod emitur humano sanguine, qui iniurias iniuriis defendunt, quorum manifesta facinora necesse est et consentiente bonorum iudicio damnari et sui ipsorum animi sententia non absolvi.

Ad utrumque hoc forum⁴ nos quoque novam causam afferimus; non hercule de stillicidiis aut tigno iniuncto,⁵ quales esse privatorum solent, ac ne ex eo quidem genere quod frequens est inter populos, de agri iure in confinio haerentis, de amnis aut insulae possessione, sed de omni prope oceano, de iure navigandi, de libertate commerciorum. Inter nos et Hispanos haec controversa sunt: sitne immensum et vastum mare regni unius nec maximi accessio; populone cuiquam ius sit volentes populos prohibere, ne vendant, ne emant, ne permutent, ne denique commeent inter sese; potueritne quisquam quod suum nunquam fuit elargiri aut invenire quod iam erat alienum; an ius aliquod tribuat manifesta longi temporis iniuria. In hac disceptatione ipsis qui inter Hispanos praecipui sunt divini atque humani iuris magistri calculum porrigimus, ipsius denique Hispaniae proprias leges imploramus.

3 Lees: ‘alias (res) eam (naturam) manere communes (voluisse), alias ...’, etc.

4 Namelijk de ‘conscientia sua’ en de ‘fama sive existimatio aliena’.

5 Vgl. Digesta 8, 2, 20.

[p. 45]

Id si nihil iuvat et eos, quos ratio certa convincit, cupiditas vetat desistere, vestram, principes, maiestatem, vestram fidem quotquot estis ubique gentes appellamus. Non perplexam, non intricatam movemus quaestionem. Non de ambiguis in religione capitibus, quae plurimum habere videntur obscuritatis, quae tantis tam diu animis decertata apud sapientes hoc fere certum reliquerunt nusquam minus inveniri veritatem quam ubi cogitur assensus. Non de statu nostrae reipublicae et libertate armis haud parta sed vindicata;⁶ de qua recte statuere ii demum possunt qui iura patria Belgarum,⁷ mores avitos et institutum non in leges regnum, sed ex legibus principatum accurate cognoverint. In qua tamen quaestione aequis iudicibus extremae servitutis depulsa necessitas, subtilius inquirentibus decreti tot nationum publica auctoritas, infensis etiam et malevolis adversariorum confessio nihil dubitandum reliquit.⁸ Sed quod hic proponimus nihil cum istis commune habet, nullius indiget anxiae disquisitionis. Non ex divini codicis pendet explicatione, cuius multa multi non capiunt, non ex unius populi scitis quae caeteri merito ignorant. Les illa e cuius praescripto iudicandum est inventu est non difficilis, utpote eadem apud omnes; et facilis intellectu, utpote nata cum singulis, singulorum mentibus insita. Ius autem quod petimus tale est, quod nec rex subditis negare debeat, neque christianus non christianis. A natura enim oritur, quae ex aequo omnium parens est, in omnes munifica, cuius imperium in eos extenditur qui gentibus imperant et apud eos sanctissimum est qui in pietate plurimum profecerunt. Cognoscite hanc causam, principes, cognoscite, populi. Si quid iniquum postulamus, scitis quae vestra et e vobis eorum qui viciniores nobis estis apud nos semper fuerit auctoritas. Monete, parebimus. Quin si quid a nobis hac in re peccatum est, iram vestram, odium denique humani generis non deprecamur. Sin contra se res habet, quid vobis censendum, quid agendum sit, vestrae religioni et aequitati relinquimus.

Olim inter populos humaniores summum nefas habebatur armis eos impetere qui res suas arbitris permitterent.⁹ Contra qui tam aequam conditionem recusarent, ii non ut unius sed ut omnium hostes ope communi comprimebantur. Itaque eam in rem videmus icta federa, iudices constitutos. Reges ipsi validaeque gentes nihil aeque gloriosum ac magnificum deputabant quam aliorum coercere insolentiam, aliorum infirmitatem atque innocentiam sublevare. Qui si mos hodieque obtineret, ut humani nihil a se alienum homines arbitrarentur,¹⁰ profecto orbe non paulo pacatiore uteremur. Refrigesceret enim multorum audacia et qui iustitiam utilitatis causa nunc negligunt iniustitiam damno suo dediscerent. Sed hoc ut in causa isthac non frustra forte speramus, ita illud certo confidimus bene rebus expensis existimaturos vos omnes imputari nobis non magis posse pacis moras quam belli causas; ac proinde uti hactenus amici nobis faventes atque benevoli fuistis, ita vos aut etiam magis in posterum fore. Quo nihil optatius iis potest contingere qui primam partem felicitatis putant bene facere, alteram bene audire.¹¹

6 Grotius beschouwde de Opstand als een oorlog om de vrijheid terug te winnen; in zijn De antiquitate reipublicae Batavicae, Leiden 1610 (BG no. 691), legt hij uit dat de Republiek reeds ten tijde van de Romeinen vrij geweest was.

7 De ‘Nederlanders’. Over de aanduiding ‘Belgae’ voor de inwoners van de Lage Landen, zie J. IJ sewijn, ‘Humanism in the Low Countries’, in: Renaissance humanism. Foundations, forms, and legacy II, p. 156.

8 Deze zin is in de Nederlandse vertaling weggelaten.

9 Zie ook De iure belli ac pacis 2, 23, 8, met een overvloed aan citaten uit klassieke en moderne auteurs.

10 Vgl. Terentius, Heautontimorumenos 77. Ook deze bijzin (‘ut ... arbitrarentur’) is niet in de vertaling opgenomen.

11 Vgl. Diogenes Laertius, Vitae philosophorum 6, 3; Plutarchus, Alexander 41, 1.

[p. 46]

Bijlage:¹²

Tot den princen ende vrije volckeren des christenrijcx

Het is een oude ende schadelijcke dolinge dat veel menschen, sonderlinghe dieghene die machtich ende rijck zijn, hun inbeelden, ofte veeleer hunselven soecken in te beelden, dat het recht van 't onrecht niet door haer eygen aert, maer door een ijdele waen ende door usantie ende gebruyck der menschen onderscheyden is. Derhalven meynen sij dat de wetten ende 't schijn van billijckheydt tot dien eynde ghevonden zijn dat de tweedrachten ende oproerten der ondersaten, die doch geboren zijn om te ghehoorsamen, souden verhoedet ende bedwongen werden, segghende dat het hunluyden die in de opperste eere ende gheluck ghestelt zijn, toestaet alle recht te oordeelen ende af te meten nae hare wil ende haer wil te reguleren na 't profijt. 't En is oock niet wonder dat dese opinie, hoewel gansch ongherijmt ende de natuer geheel contrarie zijnde, eenighe authoriteyt vercregen heeft, dewijle tot de alghemeene sieckte der menschen - met dewelcke men beyde sonden ende verschooningen der sonden naerjaecht - toegheslagen is der vleyende pluymstrijckers konst, welcke doch alle staten onderworpen zijn.

Hierentegen zijnder t'allen tijden sekere wijse ende religieuse mannen geweest, die dese valsche persuasie uyt 't herte der eenvoudigen uytghetrocken ende de voorstanders derselver van haere onbeschaemtheydt overtuycht hebben. Dese hebben bewesen dat God de schepper ende stuerman des werelts is, sonderlinghe dat hij een vader is des menschelijcken gheslachtes, 'twelcke hij derhalven niet als andere ghedierten in verscheyde speciën verdeelt heeft, maer dat hij ghewilt heeft dat het alle gelijck van eender soorte soude zijn ende met eene naem ghenaemt soude werden; dat hij hen daerom eenderley oorspronck verleent ende eenderley fatsoen ghegheven heeft, aensichten staende teghens den anderen, sprake ende andere instrumenten van communicatiën, opdat se alle ghelijck verstaen souden datter onder hen eene natuerlicke ghemeenschap ende aengheboorne maechschap is. Hebben oock gheleert dat dese opperste prince ende huysvader dit huys ofte stadt, 'twelc bij hem is gefundeert, sekere zijne wetten gegeven heeft, zijnde niet in coper ofte tafelen, maer in de herten ende ghemoederen der menschen ingheschreven, alwaer sij oock teghens wille ende danck derselver haer verthoonen om ghelesen te werden. Dat onder dese wetten beyde hooge ende leeghe ghestelt zijn. Dat selfs de coninghen tegens dese niet meer en vermogen als 't ghemeene volck in een stadt vermach teghens de instellinghen van hare dekens ende bonmeesters, de dekens tegens die van hare presidenten, de presidenten tegens die van hare coningen. Ja, dat selfs de rechten der volckeren ende steden uyt die fonteyne afvleten ende haere heylichdom ende majesteyt daeruyt scheppen. Ghelijck dan in den mensche selff eenighe saecken zijn die hij met allen anderen ghemeen heeft, eenige die hem eyghen zijn ende door dewelcke elceen van den anderen wert onderscheyden, alsoo heeft de natuere ghewilt dat van die dinghen die se tot ghebruyck des menschen voortbracht, andere ghemeen souden blijven, andere door eens yeders klockheydt ende naersticheyt souden eyghen ghemaeckt werden. Van beyden zijnder wetten gestelt, opdat men de gemeene saken sonder yemants schaede in 't ghemeen ghebruycken soude ende dat eenyeder tevreden zijnde met 'tgene hem te beurte ghevallen was, sich soude van eens anders goet onthouden.

Is 't nu soo dat niemant deser dingen onbewust wesen can, tenzij hij late een mensch te wesen; hebben dit de heydenen ghesien, die blindt zijnde tot de waerheyt gheen ander licht ofte toortse hebben ghehadt als 't licht der naturen, wat behoort ghij niet te oordeelen ende te doen, o, ghij christelijcke princen ende volckeren? Isser yemant die meynt dat het swaer is, soo men hem afvordert 'tghene so een waerdighe ende heylighe beroepinghe als het christendom is, medebrenght, onder welcker minste geboden is van injuriën af te staen, voorwaer, eenyeder can lichtlijck weten wat zijn ampt is uyt 'tgene hij eenen anderen ghebiedt. Niemandt isser onder uwe EE. die niet opentlijck en bevele dat eenyegelijck

12 Tekst naar BG no. 552: Vrije zeevaert ofte Bewijs van 't recht dat den Hollanders toecompt over de Indische coophandel, Leiden 1614. Zie BG no. 556 voor een andere vertaling. Vgl. no. 358A, n. 8.

[p. 47]

gouverneur ende meester zij van zijne eygene saken; die niet en ghebiede dat alle burghers met ghelijcke recht ende sonder onderscheyt de rivieren ende publycke plaetsen ghebruycke; die niet met alle macht verdedighe de vrijheyt van over ende weder te varen ende aen wederzijden te trafyckeren. Bijaldien wij verstaen dat een cleyne vergaederinghe ofte ghemeente, welcke anders republyc genaemt wort, niet bestaen en can - ghelijck se oock inderdaet niet en can bestaen -, waerom en sullen dieselve saken niet noodich wesen om de gemeenschap ende eendracht van 't gantsche menschelijcke geslachte te onderhouden? Soo yemandt hierteghens eenich gewelt doet, ghij verstoort u billichlick, straft de misdadige na de groote des misdaets, ende dat om geen andere oorsake als omdat den staet niet gerust wesen can daer dese dinghen overal gheoorloft zijn. Indien een coninck tegens den anderen, een volck tegens 't ander ongherechtelijck ende met gheweldt handelt, streckt dat niet tot verstooringhe van de ruste deser grooter stadt ende streckt dat oock niet tot injurie van den oppersten Heere? Dat onderscheyt isser alleenlijck tusschen, dat gelijck de leege magistraten oordeelen ende vonnis strijcken over 't ghemeene volck ende ghijlieden van de magistraten selfs, alsoo heeft God, den hoochsten koninck des werelts, ulieden belast dat gij sout kennisse nemen over aller andere menschen misdaden, maer de uwe heeft hij bewaert voor hemselven. Ende hoewel hij de opperste straffe, welcke langsaem, heymelijc ende onmijdelijc is, voor hemselven behout, nochtans deputeert hij twee rechters die onder den menschen verkeren, eens yders consciëntie ende eens anders oordeel, dat is de faem ende 't gheruchte dat yemandt nagaet. Dese vierscharen staen altijdt open, selfs voor denghenen die tot d'andere niet en comen. Tot dese appelleren de swacke. In dese worden dicwils diegene overwonnen die daer met cracht ende gewelt selfs winnen, die geen mate en stellen van haere lusten, die daer meynen dat 'tghene met menschen bloet ghecocht wert haer niet duer en staet, die injuriën met injuriën verschonen, welcke openbare sonden moeten nootsakelijc door 't eenstemmich oordeel aller vromen gestraft ende door de vonnisse van haer eyghen ghemoet niet geabsolveert werden.

Tot beyde dese vierscharen brenghen wij een nieuw debat, 'twelcke voorwaer niet en is van eenich drop ofte spannagie als ghemeenlick tusschen gebueren pleecht te wesen, selfs oock niet en is van 't recht eens ackers leggende in de uyterste lantscheydinghe, nochte van 't besidt eenes riviers ofte eylandts, maer bijcans van den geheelen oceaen, van 't recht van zeylen, van de vrijheydt der commerciën. Onder den Spaignaerden ende ons staen dese saken in verschil: of oock de groote ende onbepaelde zee een aenhangsel zij van een konincrijck, 'twelcke selfs oock niet seer groot en is; of eenich volck recht heeft andere volckeren te verbieden dat se niet en sullen vercoopen, coopen, mangelen, onder haer over ende weer varen daer sij anders aen wederzijden daertoe bereyt zijn; of yemandt heeft konnen wechgheven ende verschencken 'tghene hem noydt toe en quam; ende of yemant heeft connen vinden 'tghene eens anders was; of ooc een openbare ongherechticheyt door verloop van langhen tijdt eenich recht gheven kan. In dit debat geven wij den oppersten doctooren ende rechtsgheleerden der Spaignaerden macht om te vonnissen ende versoecken selffs de eyghene rechten van Spaignen.

Soo dit niet en helpt ende bijaldien dat dieghene die van de reden selfs verwonnen ende overtuycht zijn door haere eyghene begeerte gheporret zijnde niet en willen afstandt doen, soo roepen wij aen ulieder trouwe, o, ghij volckeren, wie ghij zijt ende waer ghij oock gheleghen zijt. De saecke en is in haerselven niet verwert ende doorvlochten. Wij en handelen hier niet van eenighe twijfelachtighe hooftpuncten van religie, hebbende veel duysternisse, welcke tot noch toe soo heftelick ghedreven zijnde dit alleenlijck voor seker gelaten hebben in de ghemoederen der verstandighen, dat de waerheydt nerghens min gevonden wert als daer de menschen ghedronghen werden om yets tegen haren danck voor goet te houden. Oock en handelen wij niet van den stant onser republycke ende niet van de nu eerst verworven, maer nu andermael verdedichde vrijheydt, van dewelcke die recht oordeelen connen die de Nederlandtsche rechten ende oude costuymen verstaen; ende weten dat wij gheen heerschappije en voeren boven de wetten, maer een prinsdom bewoonen 'twelcke naer de wetten wel is inghesteldt. Doch 'tghene wij hier voorstellen, dat en heeft geen gemeenschap met die saken. 't En behoeft ooc so een becommerde ondersoeckinge niet. 't En hanght niet aen de verclaeringhe des H[eiligen] Bibels, in dewelcke veel dinghen zijn die veel menschen niet en verstaen, nochte aen de wetten van een

[p. 48]

eenich volc, welcke met rechte van anderen moghen niet verstaen werden. De wet uyt dewelcke men oordeelen moet en is niet swaer te vinden, want z'is bij allen ghelick; z'is licht om te verstaen, als wesende met eenyder ghebooren ende in aller menschen herten gheprent. 't Recht nu dat wij versoecken is sodanich, dat nochte een coninck zijne ondersaeten 'tselve weygeren mach, nochte een christen de heydenen. Want het spruyt uyt der natueren, welcke aller moeder even gelijck is, milt tegens eenyeder, wiens gebiet over degene uytgestrect wort die over de volkeren commanderen ende bij dengenen heilich is die in vromicheyt aldermeest toegenomen hebben. O, ghij, princen ende volckeren, ondersoeckt dese sake. Soo wij yets onbillicks eyschen, ghij weet hoe groot uwe autoriteyt bij ons is geweest, sonderlinghe dergener die ons wat naerderbij woonen. Jae, bijaldien wij in dese saecke yets hebben ghesondicht, wij sijn bereyt uwen thoorne ende den haedt des menschelijcken gheslachtes te draghen. Daerenteghen, bijaldien de sake geheel anders gheleghen is, so gheven wij uwe EE. consciëntie ende billickheydt te bedencken, wat in dese sake behoort geoordeelt te zijn.

Hier voortijden placht het onder den menschen die de naem hadden van eenighe beleeftheyt, voor een groote sonde ghehouden te werden als yemant dieghene met wapenen aentastede die zijne sake onder arbyters ende seghsluyden hadde ghestelt. Daerenteghen, soo yemandt so een billicke condicie verstiet, die werde niet als vijant van één mensch, maer van alle menschen gemeenderhant getemt ende ghedwonghen. Derhalven sien wij datter tot sulcken eynde verbonden gemaect ende richters gestelt zijn geweest. De coningen self hielden 't daervoor dat haer niet soo eerlijck ende groot gebeuren en konde als de vermetele stouticheydt van anderen te bedwinghen ende anderluyden swackheydt ende onnooselheyt te verlichten ende op te helpen. Waer 't dat die maniere noch hedensdaechs in swanghe waer, voorwaer, wij souden de werelt met meerder gherusticheydt ende vrede bewoonen, want veeler menschen stouticheyt soude verkoelen ende diegene die de gherechticheyt verlaten om haers profijts wille, die souden de ongerechticheyt ontleeren ende verlaten om haerder schaden wille. Maer, ghelijckerwijs wij mogelick dit niet tevergeefs en verhoopen in dese saecke, alsoo vertrouwen wij vastelijck dat alle saken wel overwogen sijnde, uwe EE. ons niet meer de oorsaken wijten en sal waerom de vrede duslange geschort wort, als waerom de oorloge eerst aengevangen is. Ende daerom, gelijck uwe EE. tot noch toe onse wel toegedane vrienden zijt geweest, dat wij ooc also ofte oock veel meer in toecomende tijden de uwe wesen sullen. 'tWelcke ongetwijfelick denghenen seer aengenaem wesen moet die 't een deel der ghelucsalicheyt stellen in goede daden, 't ander in een goede naem.