Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

198A. 1610 augustus 31. Van C. Matelieff de Jonge.¹

Mijnheere,

[Dit hebbe den Excellentie noch den advocaet nyet gegeven, alsoo 't nyet te passe en quam:]² Ick hebbe uE. voordesen diversche reysen soo schriftelijck als mondelingh nae

1 Hs. Den Haag, ARA, verz. Koloniale aanwinsten Oost-Indië, no. 53, f. 524-531, copie. Een adressering ontbreekt; vgl. infra, n. 2. Gedrukt in J.G. Frederiks, ‘Cornelis Corneliszoon Matelieff de Jonge en zijn geslacht’, in: Rotterdamsche Historiebladen III, 1 (1880), p. 328-336. Vgl. R. Bijlsma, ‘De discoursen van Cornelis Matelieff de Jonge over den staat van Oost-Indië ...’, in: Nederlandsch Archievenblad 35 (1927-1928), I, p. 49-53, en Inleiding (dl. I), p. XXIX. Cornelis Corneliszoon Matelieff de Jonge (ca. 1570-1632), bewindhebber (Kamer Rotterdam) en admiraal der Verenigde Oostindische Compagnie, was in september 1608 van een tweejarig verblijf te Indië in het vaderland teruggekeerd. Hij vestigde zich in zijn oude woonplaats Rotterdam, waar hij de Compagnie als bewindhebber bleef dienen en ook verschillende stedelijke bestuursfuncties bekleedde (Engelbrecht, De Vroedschap van Rotterdam, p. 124-125; Schutte, Repertorium I, p. 225-226).

2 Deze woorden staan in de marge. De lezing van het woordje ‘den’ (of ‘sen’?) vóór ‘Excellentie’ is onzeker. Mogelijk was de brief in eerste instantie voor de Staten-Generaal, de Heren Zeventien en Oldenbarnevelt bedoeld, maar heeft Matelieff hem uiteindelijk aan Grotius gezonden. De marginale aantekeningen, hier steeds met [ ] aangeduid, zijn van Matelieff, tenzij anders is aangegeven.

[p. 72]

mijn cranck vermogen te kennen gegeven den standt van Oost-Indiën daerinne dat ick duncke mijn debvoir ende schuldige plicht gedaen te hebben ende daerover meende uE. nyet meer moeyelijck te vallen.

[Den houc van Johor tot een rende[z]-vous onbequaem. P[iete]r de Bot.³ Con[inck] van Johor onwillich om een fort in sijn lant te gedoogen:] Dan alsoo ick vermerckt hebbe dat de heeren bewinthebberen, in haer laetste instructie den gouverneur Pyeter de Bott mede gegeven,⁴ hem bewesen hebben tot een plaetse van sijn domiciliën te houden den hoeck van Johor,⁵ hetwelcke consequentelijck ons rende[z]-vous soude werden, hebbe ick nyet noodigh geacht uE. yet daertegen te schrijven, alsoo in mijn voorgaende⁶ sulcx genoech werdt wederleyt all eer deselve instructie gemaect was, hyerenboven hebben de heeren bewinthebberen met de laetste aengecomen schepen verstaen dat den coninck van Johor gans nyet en wil verstaen om een fortaresa in sijn lant te maecken, soodatt ons de noot wel sall doen verstaen 'tgene wij door reden nyet en connen begrijpen.

Ende alsoo nu de Seventyen weder vergadert sijn, alwaer ick mij sall laeten vinden om eenighe dingen mij in 't particulier aengaende, achte ick wel dat se aldaer weder van de regeringhe van de staet van India sullen spreecken ende men door experiëntie eenighe dingen beter verstaen als voordesen, nochtans vreesende off se in haer oude opinie mochten blijven, hebbe ick nyet connen laeten uE. eenighe consideratiën op de regeringhe van India schriftelijck te stellen, opdat uL. indien het noodich is de heeren bewinthebberen voorhoude 'tgene uE. sult bevinden tot welstant van deselven te behooren.

[Den rende[z]-vous to[t] Johor onbequaem en de reden waeromme:] Eerstelijck, den rende[z]-vous tot Johor is onbequaem, doordyen men daer tot allen tijden van 't jaer nyet en can comen, oock onbequaem om vandaer alle plaetsen te bewaeren ende beseylen, oock de jalousie van denselven coningh, dye ons daer geen fortresse wil gunnen, gelijck ick ende daernae Pyeter Willemsz.⁷ door experiëntie hebben bevonden.

[Het innemen van Banda maeckt ons hatich. Innemen van Amboino:] Het innemen van Banda, soo der nyet nader in versyen wert, is ons nyet seer proffijtelijck, want wij en hebben niet gantsch ende houden doch de naem dat wij de luyden t'onder hebben gebracht, waerdoor wij de ongunst van de omleggende coningen op den hals hebben gehaelt, die ons oude seggen niet te geloven dat wij maer negotie soecken en geen landt te conquesteren, soodat ons onse eerste aencomen aengenaem maeckte als wij der Portugesen heerschappije seyden te willen ruyneren ende nu selff de landen innemen ende de luyden dan arger als de Portugesen tracteren, exempel aen Amboino, daer wij het opperste gebiet hebben, behalven de groote costen dye ons Banda sal doen ende de onervarentheyt van onse natie om de mahometisten te gouverneuren, soodat wij Banda nyet wel en sullen bewaeren ende groote costen daeraen doen, gelijck in Amboina geschiet, dat met het derde paert van de oncosten beter is te bewaeren als op dese voet.

[Handel in Ternata:] In Ternata moet veel meer volcx wesen als er nu is ende daer moet van alles den handel overvloediger gemaeckt worden als 't nu geschiet.

[Waer het rende[z]-vous best dient gemaeckt:] Het alderprincipaelste, het rende[z]-vous moet gestelt werden ter plaetse daer vuyt dese landen comende geen mouson ofte contrariewinden subject en is, 'twelck ick nyet beter en weet aen te wijsen als in de straet van Sunda ofte Bantam een 20 mijlen verder ofte nader als Bantam; daer connen wij altijdt genoech comen als wij maer de caep Bona Esperanca gepasseert zijn.

3 De aantekening ‘P[iete]r de Bot’ is van de hand van Grotius.

4 De instructie, dd. 29 november 1609, is uitgegeven in P.J.A.N. Rietbergen, De eerste landvoogd Pieter Both (1568-1615), gouverneur-generaal van Nederlands-Indië (1609-1614), p. 212-227.

5 Vgl. ibidem, p. 49 en 215 (art. 11). Johor (Djohore) was een vorstendom op de zuidwestkust van het Maleisisch schiereiland.

6 Vgl. ibidem, p. 197-198, memorie van Matelieff aan [Grotius], dd. 12 november 1608.

7 Pieter Willemsz. Verhoeff (1573-1609) werd in het najaar van 1607 aangesteld tot admiraal van de V.O.C.-vloot naar Indië; in mei 1609 werd hij op Banda in een hinderlaag gelokt en gedood (M.E. van Opstall, De reis van de vloot van Pieter Willemsz Verhoeff, 's-Gravenhage 1972, 2 dln.).

[p. 73]

[Swarichh[eden] om het rende[z]-vous in Jacatra te maecken. Nodich het rende[z]-vous tot Jacatra te maecken met wille van de coninghen van Bantam ende Jacatra:] Doch de swaricheden werden daegelijcx grooter om daertoe te comen ende men salder nu veel swaerder toe comen als voordesen, want mijn oochmerck was op de eylanden van Jacatra, die seer bequaem leggen, soo om te stercken alsoock gelegen plaetse om vandaer alles te bewaeren, hetwelcke wij met wille van Bantam ende Jacatra mosten doen, als in mijn voorgaende verhaelt,⁸ dan nu met dat den coninck van Jacatra versterckt is met den tomongon van Bantam ende den sabandaer,⁹ dye wel tweeduysent mannen met haer van Bantam na Jacatra hebben gebracht ende daerover wat groter nu is geworden ende nu soo tractabel nyet als voor date, gelijck die teyckenen alreede daervan openbaeren. Evenwel men moet met ditto twee coningen alsoo zyen te handelen dat het ons aldaer toegelaeten werdt om ons rende[z]-vous te maecken ende haer doen verstaen datt het proffijt is, waertoe wel middel is sonder onse schade, te langh om in geschrifte te verhalen.

[Dat de Nederlanden hoe langer hoe meer in hate comen van Indiën. Dat de Nederlanden in Indiën behooren ontsien ende bemint te sijn. Fauten van de Engelschen ende Portugesen:]¹⁰ Wij werden bij alle coningen hoe langer hoe meer in den haet ende onse vruntschap als onnut geacht, daertoe de Engelsche nyet weynigh helpen ende de Portugesen met den Treves oock haer best sullen doen, daer wij ons tegen moeten wapenen, dat wij nyet gehaet ofte te cleyn geacht werden. Want gaen wij op de Portugesche manier te werck, gelijck wij begonnen hebben, met innemen van landen ende steden, soo werden wij gehaet ende gaen wij op de Engelsche manier te werck, soo werden wij cleyn geacht. Daerom moeten wij ons aldaer bemint ende ontsyen maecken, ontsien met het verseeckeren van Amboina, Banda ende Molucas, ende bemint met dat de coningen, onse vrunden, participeren van onse conquesten, dye ons dan dyenstelijck sullen wesen om deselve te bewaeren als sij daer oock genutt vuyt trecken ende sulcken genut dat ons nyet vorderlijck can wesen maer wel haer, soo sullen wij haer vruntschap hebben ende onse proffijten meerder als nu wesen.

Daer moet op gelett wesen dat alle de coningen die met ons handelen hedensdaechs ofte dye ons gunstich sijn, niet met onse vruntschap en proffiteren, daer 't nochtans wel can geschyeden sonder onse schade, daerentegen dye onse vijanden sijn, floreren.

[Banta:] Die van Bantam is in troubel, alsoo hij onse vrundt is ende wij bij hem wonen, hoewel onse schult niet, doch de barbaren oordelen sulcx ende men syet dat se ons overal sooveel toll affnemen als se willen, want vreesen noch beminnen ons niet, ende nu principael als de vreese van de Portugesen wech is, die ons tevooren bemint maeckte, vergeten.¹¹

[Jacatra:] Die van Jacatra daer wij noyt geweest zijn prospereert, sonder dat sijn prosperiteyt van ons comt, 'twelck wij voordesen all behooren geprocureert te hebben ende noch wel connen doen, doch nu met meerder moyete.

[Johor:] Die van Johor, dat onse vrundt is, werdt om onse vruntschap in ellende gebracht, ja dat meer is, den peper dye in sijn lant valt wert nae Patane gebracht ende bij ons aldaer dierder ingecoft als tot Johor, soodat wij hem ontblooten van negotie daer wij ter contrarye behooren te doen ende die van Patane, dye nyet vuyt haerselven hebben, jagen wij de negotie toe ende sij nemen ons sooveel toll aff als sij willen.

[Quada:] Die van Quada, omdat hij ons heeft begonnen vruntschap te bewijsen, is in den haet van de Portugesen ende werdt van ons met geen negotie besocht ende sit sonder proffijt.

[Ternata, Tidore. Omme den handel in Indiën te conserveren wat van node sij. Engelsche maecken de Nederlanders odieux in Indiën. Door het innemen van Banda¹² sijn

8 P.J.A.N. Rietbergen, De eerste landvoogd Pieter Both, p. 198.

9 Toemenggoeng Angabehi (vlootvoogd) en Sjahbandar (havenmeester).

10 De aantekening ‘Fauten van de Engelschen ende Portugesen’ is van de hand van Grotius.

11 ‘vergeten’ lijkt hier overbodig.

12 Grotius verbeterde ‘Banda’ uit ‘Banta’.

[p. 74]

de Indiaense co[ningen] geschandaliseert. 't Innemen van Banda odieux:]¹³ Die van Ternata, alsoo hij ons heeft ontfangen ende alle faveur gedaen, is verdreven, dye van Tydore ter contrarye floreert omdat hij onse vijandt is, ende is alles omdat wij hem nyet en hebben beschermt, dat wij wel hadden connen doen sonder onse costen, hadden wij maer goeden raedt gehadt, want daer was middel genoech. Hyervuyt roepen de Indianen dat de Hollanders haer vruntschap nyet en [te] prijsen is, want alle dye haer goet doen ende admitteren, werden noch van haer gebeneficieert noch beschermt ende die se onder haer gewelt crijgen, tracteren se arger als de Portugesen de haeren doen, sulcx dat wij meer vrienden ende meer volck in India moeten hebben ofte wij sullen India nyet beschermen, ende vooral moet er een vaste plaets wesen daer wij vanhyer comende aenvaeren ende vandaer alle plaetsen bevaeren, daer moeten wij veel van onse natie doen gaen woonen sonder cost van de comp[agn]ie, opdat wij daermede veel van de coningen in toom houden ende haer dan van onse conquesten mededeelende sullen ons om 't proffijt beminnen ende om onse macht vreesen, want sij daer te lande als se geen proffijt van ons trecken, mogen sij ons well ontberen, ende al gaven wij haer all 't proffijt van der werelt, als se occasie van beter proffijt syen, sullen onse vruntschap nyet aensien, maer denghenen aenhangen daer se beter proffijt mede menen te doen, al waren 't onse vijanden, zoodatt wij altijt los sitten ende nummermeer eenighe vasticheyt crijgen soolange wij onse regeringhe op desen voet houden; daerom moeten wij op de Engelsche ofte Portugesche manier handelen, dan beter is 't op de Portugesche manier, soo sullen de Engelsche wel achterblijven, want nu doen de Engelsche al haer debvoir om ons haetich bij dye van Bantam ende overall te maecken, principael met het innemen van Banda, 'twelck alle de Indiaensche coningen heeft geschandaliseert, daer ordre moet ingestelt werden ende lichtelick te doen is eer 't te spade valt, want wij sullen geen vrunden in India crijgen ofte moeten van ons verbetert wesen.

[Is faute allejaers nyeuwe commandeurs in Indiën te senden. P[iete]r Willemszoon Verhoeven.¹⁴ Luyden van dese landen ende andere in 't rende[z]-vous wonende vrijen handel binnenslants aldaer in Indiën toe te laten:] Het is oock een groote faute van de heeren bewinthebberen dat men alle jaeren nyeuwe commandeurs nae India heeft gesonden, want altijdt wilden nyeuwen 't gedaen werck beschelden ofte verbeteren, die dickwils door de onervarentheyt dat weynigh verstaet 'tgene den voorgaende gedaen heeft dye langer als hij in India is geweest ende de humeuren van de Indianen best bekent, gelijck geschiet is met den coninck van Johor, met denwelcken den admirael Pyeter Willemsz. een ander accoort wilde maecken als hetgene dat ick met hem gemaeckt hadde, waerover den coninck qualijck tevreden wesende seyde dat hij alledaghe geen nyeu accord en wilde maecken ende dat denghene dye nae hem, Pieter Willemsz., soude comen weder een ander accoort soude willen maecken, soodatter dyent een goeden voet geraemt ende daer dan vorder opgevolcht ende nyet alledaechs wat nyeus. Ick en sie geen middel om veel volck in India te onderhouden, ofte men moste die saecke in 't werck stellen die ick de bewinthebberen hebbe voorgehouden,¹⁵ dat is van luyden vuyt dese landen die in onse rende[z]-vous soude comen wonen, aldaer binnenslants vrij te laeten handelen, gelijck de Portugesen haer volck doen, soo soude daervuyt volgen dat wij alle den handel vuyt de Portugesen in onsen handen souden trecken, oock veel Indianen bij ons comen wonen, die nu onder de omleggende koningen wonen ende doch evenwel denselven handel doen, soo soude ick mij wel derven sterck maecken ofte vermeten dat wij de noten, folie ende nagelen in ons rende[z]-vous soo goetcoop souden leveren alse nu de bewinthebberen comt te staen, ende dan soude onse schepen vuyt het vaderlant seylende maer achtien maenden vuytblijven ende consequentelijck sooveel volck nyet sterven, gelijck nu dagelijcx doet, dat een goet patriott met goeden oogen nyet en magh aensien, maer schuldigh is 'tselve te remediëren sooveel in hem is, 'twelck mij oock een stouticheyt geeft om uE. dit te schrijven.

13 De laatste opmerking over de inneming van Banda is van de hand van Grotius.

14 De woorden ‘P[iete]r Willemszoon Verhoeven’ zijn van de hand van Grotius.

15 Vgl. P.J.A.N. Rietbergen, De eerste landvoogd Pieter Both, p. 199-200.

[p. 75]

Ten anderen, souden alle onse fortressen ende plaetsen aldaer wel¹⁶ goede borgerije raecken ende een stoot van den vijandt mogen wederstaen, 'twelck sij nu nyet doen en connen, want omdat den gouverneur in Amboino bij den Spangiaert ofte Portugees maer voor drye jaer gouverneerde, droech hij geen sorch om het casteel te provideren ende alsoo quamen de onse ende namen 't terstont in, want vonden daer noch pulver, noch amunitie van oorloge, desgelijcx in Tydore, 'twelck den vijandt ons op deselve manier met Ternata weder affnam.

[Nyet geraden de forten met soldaten te besetten:] Want dat de bewinthebberen aldaer alle de fortressen met soldaten souden willen besetten, sal te costel[ijck] loopen, oock geen vruntschap van de ingeseten, dye altijt met nyeu volck geplaecht sijn ende nummermer in vrede connen woonen, want de soldaten ofte bootsgesellen stellen haer meer tot drincken ende quaet leven als een stichtelijck exempel te geven ende altijt leggen se overhoop, men moet oock nyet maecken dat de ingeseten over ons clagen dat men se harder als de Portugesen haer plachten te tracteren.

[Handel op China ende Japan:] Den handel op China ende Japan, dye d'een sonder d'ander nyet can wesen, moet in achtingh genomen wesen ende als wij een rende[z]-vous hebben, de Chinesen daer doen comen bij sooverre wij in China nyet mogen handelen.

Referere mij voorts tot 'tgene ick uE. voordesen hebbe schriftel[ijck] overgegeven in Novembri anno 1608.¹⁷

In Rotterdam, desen laetsten Augusti 1610.

[Vreese dat de Engelsche een fort sullen maecken over Banda:] Dit hebbe hyer noch wel willen bijseggen, dat ick grootelijcx vreese dat de Engelsche na Banda gaen sullen ende een fortresse maecken op 't eylant teghens over ende alsoo alle de Bandanesen tot haer trecken ende alle de foly ende noten krijgen sonder oncosten ende sullen dan noch bemint wesen ende genaemt werden beschermers van de verdructe Bandanesen ende wij overall gehaet, waervuyt nyet alleen dye van Banda ons sullen haten, maer alle coningen de Engelsche beminnen, omdat sij de verdructe helpen ende sullen alsoo met proffijt haer plaets veel vaster bewaeren als wij met groote oncosten.

[Was onderteyckent:] Matelieff de Jonge.

16 Lees: ‘voll’.

17 Vermoedelijk doelt Matelieff op zijn memorie dd. 12 november 1608 (ibidem, p. 196-211). Vgl. supra, n. 6.

Bovenaan de brief schreef Grotius: Matelyff, Augustus 1610.