Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

[p. 122]

399A. [1615, begin mei]. Verbaal van de conferentie met de Engelse gedeputeerden.¹

Verbael van de conferentie ende besogne, gehouden in den jaere 1615 bij ons, Dirck Bas, Albert Joachimi, Hugo de Groot, Jacob Boreel, Dirck van Os, Dirck Gerritsoon Meerman, Aelbert Franssoon Sonck, commissarissen van de heeren Staten-Generael der Vereenighde Nederlanden, met de commissarissen van sijne Majesteyt van Groot-Bretaignie, nopende de questiën geresen op den handel van Oost-Indië.

Alsoo het sijne Majesteyt van Groot-Bretaigne gelyeft hadde tot wechneminghe van de voorszegde questiën te committeren d'heer Heyndrick Wotton, ambassadeur extraordinaris van sijne Majesteyt bij d'heeren Staten-Generael, Clement Edmunds, schildknaep, secretaris van den secreten raedt van sijne Majesteyt, midsgaders Robert Midleton ende Mauris Abbott, coopluyden ende compaignons van de compaignie van Oost-Indië, sulcx als blijcken can bij den bryeff van credentie ende bij de procuratie bij deselve heeren commissarissen ter camer van de heeren Staten-Generael geëxhibeert. Beginnende de[n] voorszegde bryeff van credentie: ‘Hauts et puissants seigneurs’ ende den voorszegde bryeff van procuratie: ‘Jacobus Dei gratia’,² beyde geïnsereert in seecker boeck aen desen verbale geannexeert.³

Soo is 't dat wij nae voorgaende last van de heeren Staten-Generael op den XIIII^e Februarii 1615 zijn gegaen om de voorszegde heeren commissarissen, vergadert zijnde ten huyse van den heer ambassadeur Wotton,⁴ te begroeten, alwaer wij nae voorgaende complementen hemluyden hebben verclaert de goede intentie dye de heeren Staten-Generael hadden om de vrundschap ende correspondentie van haere ondersaeten met de ondersaeten van sijne Majesteyt te doen continueren ende te vermeerderen. Ende alsoo bij d'Engelsche commissarissen geseyt wyerd dat sij haere procuratie alreede hadden geëxhibeert ende dat het noodigh soude zijn dat wij mede verzyen waeren van gelijcke procuratie, soo hebben wij aengenomen daertoe te arbeyden dat deselve procuratie met den aldereerste mochte gereedt zijn. Ende is de plaetse van de conferentie geordonneert ten huyse van den voorszegde heer ambassadeur.

Den XVI^e hebben wij ons wederom laeten vinden bij de voorszegde heeren commissarissen, ende onse procuratie nyet wel gereedt zijnde, hebben de Engelsche commissarissen om tijdt te winnen - soo sij seyden - ons overgegeven seecker geschrift dyenende tot recapitulatie van de conferentie in den jaere 1613 in Engelant gehouden, beginnende: ‘En la derniere’,⁵ mede geïnsereert alsvoren.

Ten selven dage hebben wij in handen van den heer ambassadeur doen leveren dese onse procuratie, beginnende: ‘Les Estats-Generaulx’,⁶ mede geïnsereert in het voorszegde boeck hyernevens gaende.

Den XVIII^e wederom bij den anderen zijnde gecomen, hebben d'Engelsche gecommitteerde geclaecht over seecker poinct begrepen in de voorszegde procuratie, te weten alwaer geseyt werdt dese questie geresen te zijn over het beletsel bij d'Engelsche aen d'on-

1 Hs. Den Haag, ARA, verz. Koloniale aanwinsten Oost-Indië, no. 53, f. 261-278, ontwerp. Het ontwerp van het Verbaal is in verschillende handen op een aantal in elkaar geschoven of losse bladen genoteerd. De eerste hand is van Grotius. Gedrukt in G.N. Clark en W.J.M. van Eysinga, ‘The colonial conferences between England and the Netherlands in 1613 and 1615’, in: Bibliotheca Visseriana XV (1940), p. 245-267. In het vervolg zal voor de aangehaalde bronnen naar de ‘Annexes’ in deze uitgave verwezen worden. Zie ook, voor het algemene historische kader van de conferenties met de Engelsen, de vervolgstudie van Clark en Van Eysinga in Bibliotheca Visseriana XVII (1951).

2 Ann. 65 (3/13 januari 1614) en 64 (29 december 1614/8 januari 1615).

3 Niet teruggevonden.

4 Zie voor de ontvangst van Henry Wotton in de Staten-Generaal (9 februari) Ann. 68.

5 Ann. 72 (16 februari 1615).

6 Ann. 70 (14 februari 1615).

[p. 123]

sen gedaen, sustinerende de voorszegde Engelsche gecommitteerde dat in haere procuratie soodaenighe termen nyet en waeren gebruyckt; dat de haeren ons gheen belett en hadden gedaen, maer belett van de onsen hadden ontfangen door verhinderingh van de vrije traffycque; dat zij altijdt over de onsen hadden geclaecht ende wij nyet over de haeren, seggende oock onse procuratie soodaenigh te zijn dat zij daerop nyet van meninghe en waeren te besoigneren. Waerjegens hemluyden ter contrarie is verthoont dat wij in de procuratie van sijne Majesteyt eenighe poincten hadden geremarqueert, soo nopende 't stuck van Oost-Indië als nopende 't stuck van de noordcusten,⁷ dye wij gheensins toe en stonden, ende indyen wij gemeent hadden dat met soodaenighe extensie gemeent soude werden ons eenichsins in ons goedt recht te prejudiceren dat wij daerop souden hebben geëxcipieert; maer dat wij het disposityff van de procuratie hadden ingezyen houdende het prooemium⁸ voor een verhael van 'tgunt bij d'eene parthije was gesustineert. Dat in onse procuratie gheen termen en waeren gebruyckt daerover sij reden souden mogen hebben om haer te beclaegen, te minder alsoo in haere procuratie wyerd bevonden het woordt ‘impeditum’, equivalerende met de Fransche woorden ‘empeschements donnez’;⁹ dat de ondersaeten van dese landen aen de heeren Staten-Generael ten hoochsten hadden geclaecht over het beletsel dat hemluyden bij d'Engelschen wyerd aengedaen in 't genyeten van het effect van de contracten, gemaeckt met de princen ende natiën van Oost-Indië ende oversulcx in 't gebruyck van haer recht, welck recht in de conferentie in 't langh ende breedt was gededuceert; dat in deselve conferentie onse gecommitteerde haer bij reconventie clagers hadden gestelt. Hyerop eenighe woorden ghins ende weder zijnde gevallen, hebben wij eyntelijck geseyt dat sij onse meninghe naerder soude verstaen uyt ons geschrifte, 'twelck wij haer exempel naevolgende hadden ingestelt tot recapitulatie van de conferentie in Engelant gehouden,¹⁰ haer biddende dat zij 'tselve rijpelijck wilden examineren ende ons daernae haere meninghe naerder doen verstaen tot advancement van de besoigne. Welck geschrift bij haer is overgenomen onder protestatie van te willen blijven in haer geheel op de exceptie jegens onse procuratie. Waerop wij gelijcke protestatie hebben gedaen ten aenzyen van haere procuratie ende zijn alsoo gescheyden. 't Voorszegde onse geschrifte dyenende tot recapitulatie ende beginnende: ‘Messieurs, pour vous aider’ is mede, alsoock alle de naevolgende geschriften, in het voorszegde boeck geïnsereert.¹¹

Den XXIII^e is ons vanwegen de Engelsche gedeputeerde gedaen behandighen het geschrifte, beginnende: ‘Messieurs, recapitulant la conference’.

Waerop bij ons wederom den XXVII^e is overgegeven een geschrift, beginnende: ‘Messieurs, nous avions bien esperé’.

Ende is op den VI^e Martii ons wederom behandight een geschrift van de Engelschen, beginnende: ‘Messieurs, nostre derniere responce’.

Waerop den XIII^e bij ons wederom een geschrift is overgelevert, beginnende: ‘Messieurs, nous vous remercions’.

Ende bij d'Engelschen op den XVI^e Martii wederom een ander, beginnende: ‘Messieurs, vostre dernier discours’.

Wij hebben hyerop wederom geschreven ende gelevert den XIX^e Martii een geschrift, beginnende: ‘Messieurs, ce ne sont pas de subtilitez’, etc.

D'Engelsche gedeputeerden hebben hyerop noch een geschrifte gelevert den XX^e, beginnende: ‘Messieurs, nous semble’.

7 Ook de walvisvaart aan de kusten van Groenland had tot problemen met de Engelsen geleid. Vgl. S. Muller Fz., Mare Clausum, Amsterdam 1872, p. 116-135.

8 Het ‘prooemium’ of de aanhef van de procuratie, tegenover het ‘disposityff’, de eigenlijke beschikking.

9 Ann. 64 (p. 168) en 70 (p. 173).

10 Ann. 73 (18 februari 1615).

11 In de volgende periode wisselden de Engelse en Nederlandse onderhandelaars nog een aantal nota's uit (Ann. 74-83). De laatste Engelse nota, ‘Messieurs, ce que nous trouvasmes,’ en de laatste Nederlandse, ‘Messieurs, il nous appartient’, dateren respectievelijk van 31 maart en 6 april 1615.

[p. 124]

Hoewel nu hetselve schrift medebracht dat de voorszegde Engelsche gedeputeerde genegen waeren daetelijck te comen ter mondelinghe conferentie, gelijck oock d'heer Wotton in familiaere discoursen hadde verclaert, ende oock aen d'heeren Boreel ende Meerman bij absentie van de anderen een edelman vanwege de gedeputeerde was aengesonden om te verseeckeren dat men hoe eer hoe lyever tot de mondelinghe conferentie soude comen, soo is evenwel goedtgevonden noch eenmael te schrijven om 't recht van onse zijde te bewaeren ende de saecke tot verder conferentie te beter te prepareren. Ende is oversulcx bij ons op den XXV^e Martye gelevert een geschrift, beginnende: ‘Messieurs, l'esprit moderé’.

Hyerop is wederom bij d'Engelsche geantwoort met een geschrift, beginnende: ‘Messieurs, ce que nous trouvasmes’.

Ende bij ons is voor 't laeste ingestelt een geschrift, beginnende: ‘Messieurs, il nous appartient’, met eenighe bijgaende munimenten, dye alles te vinden zijn in het boeck hyernevens gaende.

Met welck geschrift wij op den VI^e Aprilis zijn gegaen ten huyse van den heer ambassadeur ende in presentie van zijne medegedeputeerden hebben verclaert dat wij als verwerers nyet en hadden connen laeten op haer laetste geschrift te antwoorden, andersins mede wel gesint zijnde mondelingh met haer te confereren ende oversulcx meteenen beginnende de mondelinghe conferentie hebben gededuceert dat de questie dye wij hadden met de Spaignaerden ende Portugesen in de Indiën ons nyet eygen en was, maer dat alle andere natiën daerbij waeren geïnteresseert, als blijcken conde uyt de twee titulen bij de Spaignaerden ende Portugesen geallegeert, te weten Gifte van den paus ende Prescriptie over de zee ende zeevaert.¹² Dat hetselve oock daeruyt bleeck dat wij met de Portugesen nyet en waeren geweest in termen van hostiliteyt eer zij ons om de vrije zeevaert te beletten in Oost-Indië vijantlijck attaqueerde; alsmede daeruyt dat nae de Trefves nyetjegenstaende onse claere stipulatiën zij ons evenwel vijantlijck hadden aengetast; dat ten laeste 'tselve oock bleeck uyt de menighvuldighe vijantlijcke acten bij de Spaignaerden gepleecht jegens de Franchoysen in Brasyl ende ellewaert, bij de Portugesen oock jegens d'Engelschen als op de reviere van Cambaia¹³ noch onlancx, jae selfs oock uyt hetgunt de Portugesen jegens de Castillanen nyet alleen eertijdts hadden gepleecht ten tijde van keyser Carel, maer noch onlancx hebbende een goedt getal van Castillanen omgebracht, dye se vonden in de quartieren begrepen onder haere pretensiën.

Wij hebben voorts verhaelt dat de Spaignaerden ende Portugesen om haer voors-

12 ‘Gifte van den paus’ en ‘Prescriptie over de zee ende zeevaert’: tegen het einde van de vijftiende eeuw voerden Spanje en Portugal een felle strijd om het handelsmonopolie in de nieuw ontdekte werelddelen. Ten einde de rivaliteit te beslechten stelde paus Alexander VI met de bul ‘Inter caetera’ II (4 mei 1493) een ‘demarcatielijn’ in langs de meridiaan die 100 mijl ten westen van de Kaapverdische eilanden liep. Toen de Portugezen protesteerden, kwam Paus Julius II in overleg met beide partijen tot een nieuwe verdeling, zowel van de pas ontdekte landen als van de oceanen, vastgelegd in het Verdrag van Tordesillas (7 juni 1494). Als demarcatielijn werd nu de meridiaan 370 mijl ten westen van de Kaapverdische eilanden aangehouden. Zie ‘línea de demarcación’, in: Diccionario de Historia de España II, p. 746-750. De tekst van de pauselijke verdragen is uitgegeven door P. Gottschalk, The earliest diplomatic documents on America, p. 34-35 en 54-73. Vgl. Hugo Grotius, De iure praedae (ed. H.G. Hamaker, 's-Gravenhage 1868, BG no. 684), Cap. XII, met name p. 210-211, 231-232, 236-242 en 244-249, alsook de hieronder aangehaalde bijdrage van E.N. van Kleffens, p. 469-470. In Cap. XI en XII van De iure praedae bestreed Grotius de geldigheid van de pauselijke bullen vooral met het argument dat de paus niet was opgetreden als apostolisch verdeler van land, maar als bemiddelaar in een werelds conflict tussen twee handelsnaties. Bovendien keerde Grotius zich tegen een verdeling der oceanen, omdat op zee geen grenzen getrokken konden worden. Derhalve bepleitte hij een vrij verkeer van goederen - en de mogelijkheid van een ‘tegenkaping’ in geval van roof -, ook onder naties als Portugal, Engeland en de Republiek.

13 De ‘reviere van Cambaia’: Grotius doelde vermoedelijk op de Golf van Cambay, ten noorden van Bombay, of op de rivier Gambia in Senegal.

[p. 125]

zegde desseings uyt te voeren gebruyckte tweederley middelen. 't Eerste dat zij haer geweldt thoonde aen alle personen uyt Europa dye sij vonden in de voorszegde quartieren, waervan genoech conde blijcken bij twee missiven van den coningh van Spaignien geschreven aen zijne commandeurs in Oost-Indië,¹⁴ medebrengende last om alle Europesche vremdelinghen uyt Oost-Indiën daetelijck te doen vertrecken, ende noch naerder bij een placcaet onlancx in West-Indië geëmaneert, waerbij belast werdt dat men alle vremdelinghen het leven sal benemen. Gelijck oock tot bewijs van hetselve conde dyenen hetgunt ons in Oost-Indiën vanwegen de Portugesen was bejegent. Dat het andere middel om tot haer desseing te comen was d'exstirpatie van de Indianen, andere natiën tot de traffycque admitterende, als blijcken conde bij twee bryeven van den coningh van Spaignien aen zijne commandeurs in Oost-Indië, sulcx expresselijck medebrengende, ende nyet minder uyt ontallijcke exemplen,¹⁵ waeronder insonderheyt remarquabel was de vlote in 't jaer 1601 ende 1602 gesonden om Bantam te vermeesteren, welcke vlote bestaende uyt vijff galeonen, eenighe caracquen ende andere schepen tot het getal van XXX buyten twijffel tot haer intentie soude zijn gecomen, tenwaere onse schepen haer sulcx hadde belett; midsgaders oock de groote vlote van den jaere 1606, bestaende uyt XIIII galeassen, eenighe galeyen ende andere schepen, mede gesonden met meninghe om de Indianen, dye met andere natiën hadden getrafficqueert, vigoureuselijck te castijden, met groote apparentie van sulcx te effectueren, tenwaere de onsen haer met twee bloedighe ende hazardeuse bataillen cloeckelijck hadden geresisteert. Waerbij gevoecht hebben dat de Portugesen oock gelden hebben gestelt op het hoofdt van yder Ambonees dye hunluyden doot soude werden gelevert.

Om nu voorts te verthoonen dat dit voornemen van de Portugesen zijne voortganck soude hebben gehadt, tenwaere onse wapenen sulcx belett hadden, soo hebben wij verthoont de groote ongelijckheyt van de macht tusschen de Portugesen ende Indiaensche eylanders, dye daeruyt onder andere was te speuren dat de onsen, veel stercker zijnde als de voorszegde eylanders, dickmael groote schaede ende afbreuck van de Portugesen hadden geleden. Hyerbij hebben wij verhaelt hoe dat in den jaere 1601 Hitto ende Machjan bij de Portugesen waeren gedevasteert met een schrickelijcke moordt onder mannen, vrouwen ende kinderen; dat Johor bij hemluyden was verbrandt, Tidoor wederom genomen, oock een groot deel van Ternata ende laestelijck de custen van Gilolo verovert ende besett bij gebreck van genoechsame wederstant, waeruyt goedt was te speuren wat op andere plaetsen soude zijn gebeurt indyen onse wapenen nyet in de wege en waeren geweest.

Uyt alle dese redenen besloten wij dat de traffycque van Oost-Indiën ende de wapenen onscheydelijck aen malcander hingen; gelijck sulcx was geoordeelt bij de heeren Staten-Generael voor ende nae de Trefves, bij de coopluyden dye sonder noodt haer geldt nyet garen tot oorloghscosten uyt en geven ende eyntelijck bij de coningen, als blijcken conde bij 't artyckel van het tractaet nae de Trefves gemaeckt.¹⁶ Dat midsdyen off de traf-

14 Zie voor deze brieven no. 107A (bijlage) en E.N van Kleffens. ‘Over zes brieven uit het bezit van Hugo de Groot’, in: Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, nieuwe reeks 23, no. 16, Amsterdam 1960, p. 479.

15 De auteur van het Verbaal had de Indische gewelddadigheden (1596-1602) veel uitvoeriger aan de orde gesteld in het historisch relaas van De iure praedae (Cap. XI). De feiten waren deels afkomstig uit een ‘Boeck, tracterende vande wreede, verradische ende hostile proceduren der Portugesen in Oostindien’ (W.Ph. Coolhaas, ‘Een bron van het historische gedeelte van Hugo de Groots De iure praedae’, in: Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 79 (1965), p. 415-540).

16 Het garantieverdrag (‘ligue garantie’) van 17 juni 1609 tussen de Republiek, Frankrijk en Engeland (Res. SG (1610-1670), II (1613-1616), p. 687) bevatte een afspraak die bepaalde dat Frankrijk en Engeland zich tijdens het Bestand tot hulp verplichtten, indien de Spanjaarden in Oost-Indië de Nederlanders of hun bondgenoten overlast zouden aandoen. Een afschrift van deze bepaling bevindt zich in Grotius' papieren (Rotterdam, GA, portef. Buitenl. Handel no. 803, f. 86; L.J. Noordhoff, Beschrijving van het zich in Nederland bevindende en nog onbeschreven gedeelte der papieren afkomstig van Huig de Groot, Groningen etc. 1953, p. 20-21). Zie voor de tekst van het garantieverdrag Les négociations du président Jeannin, XV, p. 485-488.

[p. 126]

fycque moste werden verlaten ofte de wapenen mannelijck gebruyckt. Als men de traffycque soude moeten verlaeten, dat het beter soude zijn sulcx te doen bijtijdts ende met goede conditie als daernae met meerder schade ende schande. Maer dat men hoopte dat het daertoe nyet en soude comen. Soo men dan de wapenen soude gebruycken, dat sulcx most geschyeden off bij ons alleen, dye in sulcke gevalle oock de baeten alleen souden moeten trecken, 'twelck wij merckten uyt de conferentie de Engelschen nyet wel te gevallen, ofte dat deselve wapenen bij ons gesaementlijck gebruyckt moste werden; 'twelck was hetghene waerop wij versochten haere resolutie.

Nae dit mondelingh verhael ende 't overleveren van ons laeste geschrifte de Engelsche gedeputeerden ons hebben verclaert dat sij om de passiën te eviteren tot noch toe geraeden hadden gevonden te schrijven, maer bevindende tot weynigh de cleyne vrucht ende lange train van het schrijven, dat zij geraeden hadden gevonden wederom te comen tot mondelingh gespreck, ons tot dyen eynde tijdt beteycken[en]de op 's anderendaeghs.

Oversulcx op den VII^e wederom bij den anderen zijnde gecomen hebben de Engelsche gedeputeerden nae seecker protest van vrijmoedigh te sullen spreecken voorts gethoont nyet heel wel tevrede te zijn dat wij noch hadden geschreven naedat zij geseyt hadden de penne te willen quiteren. Ende voorts comende tot de principale materie hebben tot haeren voordeel geallegeert het recht van alle volckeren, eenyder de vrijheyt gevende om met eenyder te handelen, alsoock haer contract met Ternata, seggende 'tselve beter te connen bewijsen als wij de onsen ende dat de onsen schoon bewesen zijnde waeren onrechtvaerdigh ende violent, strijdende nyet alleen met de civyle rechten, maer oock met de consciëntie. Dat de onereusen tytel nyet genoech en was om een contract te justificeren. Gebruyckten voorts een comparatie,¹⁷ seggende dat wij t'eenemael 'tselve deden alsoff wij den Grooten Turcq jegens de christenen assistentie beloofden om alsoo den heelen handel van Asië te monopolizeren. Dat de violentie van onse contracten vooral bleeck tot Banda, alwaer eenighe van de onsen omgebracht waeren. Seggende voorts dat wij ons in de geschriften hadden gestoten aen 't woord ‘façon hostile’¹⁸ ende eenighe dyergelijcke, maer dat wij selfs nu bethoonde seeckere woorden met reden gebruyckt te zijn als wij seyden dat de hostiliteyt van de Portugesen jegens ons in Oost-Indië bestont in het beletten van de traffycq; dat wij 'tselve deden jegens hunluyden 'twelck wij van de Portugesen namen als hostiliteyt. Persisteerden voorts bij 'tgunt in haer geschrifte was geseyt dat zij de questie van rechten nyet en hadden geconsenteert indecys te laeten¹⁹ dan op onse intimatie ofte tekennengeven dat ons sulcx soude aengenaem zijn; dat zij dit mosten repeteren om haerselve nyet ten alderhooghste te prejudiceren. Seyden voorts haer te verwonderen dat wij seyde een soo vreedsaeme natie te zijn ende dat wij nochtans haer wilden trecken in het oorlogh, maer dat het gheensins en was imaginabel dat de coninghen van Vrancrijck ende Groot-Bretaigne haere vrede soude willen quiteren om onse Trefves. Dat zij last hadden om t'eenemael af te slaen de offensive wapenen ende soo wij nyet anders en hadden te proponeren, dat dan gheen apparentie en was om yet te besluyten.

Hyerop afscheydt genomen zijnde tot nae de middagh ende wederom zijnde gecomen bij malcanderen hebben wij 't mondelingh verhael van de Engelsche gedeputeerden aldus mondelingh wederlegt.

Nae versoeck dat men ons wilde gunnen gelijcke vrijmoedicheyt in het spreecken als zij hadden gebruyckt, 'twelck ons toequam naer 't recht van vrundschap ende waertoe onse actiën soo in dese quartieren als in de Indiën ons courage gaven, soo hebben wij verthoont dat het nyet rechtmaetigh en was ons, dye in dese conferentie als verwerers waeren geweest, het laeste schrijven te wangunnen. Dat sij de penne hadden gequitteert al schrijvende ende dat wij van gelijcke hadde gedaen met des te meerder reden, alsoo haer laeste geschrift inhyel eenighe poincten dye wij sonder prejudicie te doen aen een goede saecke nyet en conden laeten onbeantwoordt. Op 't recht van alle volckeren hebben wij geseyt dat hetselve wel medebracht dat een derde nyemant en mochte te beletten het coopen ofte

17 ‘comparatie’, de vergelijking met de handel in het Osmaanse Rijk.

18 Ann. 80 (p. 214) en 82 (p. 218).

19 Ann. 82 (p. 219).

[p. 127]

vercoopen, maer nyet dat yemant door belofte hemselve sulcx nyet en soude mogen beletten, alsoo het verbinden van zijn eigen goedt nyet en is een contraventie, maer een voltreckinghe van de natuyrlijcke vrijheyt. Dat de Indianen haer goederen aen ons mochten vercoopen ende oversulcx oock verbinden ende hypothequeren. Indyen sij ons haer landen hadden vercocht, dat men haer nyet en soude mogen vergen om aen de Engelsche de vruchten te leveren; dat men haer sulcx oock nu nyet en conde vergen, alsoo sij door haere contracten de vrije dispositie van haere goederen hadde verloren; daerenboven, dat onderscheyt gemaeckt moste werden tusschen 't natuyrlijcke commercie trachtende alleen tot nooddruft ende ‹tot› een commercie ingestelt om proffijt; dat hyer questie was van het tweede ende nyet van het eerste, waerover de natuyre ende 't recht van alle volckeren disponeerde. Want wij en maeckten gheen swaericheyt om haer te verzyen van soodaenighe quantiteyt van specerijen als haer tot het gebruyck noodigh soude zijn, maer de questie was wye 't meeste geldt soude winnen, 'twelck wij meende nae de natuyrlijcke equiteyt toe te comen denghene dye 't meeste hadde verschoten. Dat de natuyre ons nyet en constringeerde om haer de specerije juyst uyt de Molucquen ende nyet uyt Hollant ende Zeelant te laeten volgen.

Op haer contract seyden wij hetselve nyet te zijn bewesen, alsoo zij nyet anders hadden bijgebracht tot verificatie als een extract uyt een boeck van een Spaignaerd, zijnde singulier ende nyet allegerende eenighe reden van wetenschap.²⁰ Dat in alle gevalle hetselve contract was geweest off voor eenmael off voor altijdt; soo 't was geweest voor eenmael, soo was het overlangh geëyndight, ende soo 't was voor altijdt, soo mosten de Engelschen yet belooft hebben van haere zijde aen den coningh van Ternata. 'tWelck nyet en conde zijn anders als assistentie, ende dye deselve assistentie nyet en hadden gedaen, dat deselve oock uyt het voorszegde contracte gheen voordeel en hadden te verwachten. Ter contrarie sooveel aengingh onse contracten, dat deselve conde bewesen werden bij publique instrumenten, dye wij tevrede waeren te exhiberen indyen sij oordeelden de saecke daerop aen te comen; dat deselve contracten waeren onereux, medebrengende de last van defensie aen onse zijde ende midsdyen zeer rechtvaerdigh als notoir sijnde²¹ dat veele saecken, schijnende andersins mette natuyre te strijden, als onder anderen van de menschen tot slaven te maecken, wierden toegelaeten alleenlijck door de groote faveur van de conservatie van het leven, 'twelck veel meer plaetse moste hebben in dese saecke, alsoo den inhoudt van de voorszegde contracten gheensins strijdich is met de natuerelijcke reden, maer ter contrarie seer wel daer met accorderende, als sijnde een effect van de vrije dispositie dye eenyeder natuyrlijck competeert over sijne eyghen goederen.

Jegens de comparatie van Turckijen hebben wij geseyt deselve te sijn haetelijck ende ongefundeert; dat wij meenden dat veeleer 't exempel van Moscoviën bij hemluyden soude sijn geallegeert geweest, tenwaere sij geweeten hadden dat bij de haeren in Moscoviën was getracht teweghe te brenghen hetselve, 'twelck de onse in Turckijen noyt en hadden gesocht nochte oock soecken en souden. Want wat aengaet het onderscheyt van de religie, dat hetselve in dese materie nyet en was considerabel, alsoo 't gelove nyet en verandert in de natuyrlijcke saecken, maer dat het gesochte monopolie van Moscoviën des te minder was gecoloreert²² omdat aen de Moscoviten gheen assistentie en was belooft, veel minder in 't werck gestelt, ende om de gebreecken van de voorszegde comparatie naerder te ontdecken voor sooveel belanghde het stuck van de assistentie, dat selver naer het oordeel van veele papisten onderscheyt most werden gemaeckt tusschen heydenen ende mahomethisten, dye de christenen molesteerden ende haere landen benamen als den Turck, ende andere dye sulcx nyet en deden als d'Indianen, dye noyt den Spaignaert en hadden geoffenseert, maer ter contrarie bij den Spaignaert onder een valschen schijn van christe-

20 Francis Drake zou in 1580 met de koning van Ternata een handelsovereenkomst gesloten hebben. De Engelsen verwezen hiervoor naar Bartolomé Leonardo de Argensola, Conquista de las islas Malucas, Madrid 1609, p. 107 (Ann. 74).

21 Vanaf ‘als notoir sijnde’ in een andere, onbekende hand, met enkele correcties van Grotius.

22 ‘coloreren’, verbloemen, rechtvaardigen.

[p. 128]

lijcke religie soo barbaris waeren getracteert dat niemant de geschyedenisse daervan sonder horreur en conde lesen; dat Gods woort met het exempel van Salomon ende andere rechtmatige alliantiën mette ongelovighe approbeerden²³ ende gebyedende de onderdruckten te beschermen de ongelovighen nyet uyt en sloot als mede sijnde ons evennaesten, als onder de gelijckenisse van den Samaritaen wert aengewesen. Indyen degheenen dye haer huys nyet voor en staen wyerden geseyt arger te sijn als d'ongelovighe, dat sulcx veel meer op de Spaignaerden conde werden gepast, dye over onschuldighe natiën soo onmenschelijck sochten te tyranniseren. Gevende daerbij te considereren off het nyet beter te hoopen en waere dat men de ongelovighen tot het christelijcke gelooff souden connen brenghen door weldaden als mette selve te onderdrucken ofte van anderen onderdruckt sijnde hulpeloos te laten.

Belanghende het tweede poinct, te weeten de commercie, dat de comparatie tusschen weynich cleyne eylanden aen d'een sijde ende soo grooten deel van Europa ende Asia aen d'ander sijde seer creupel ginck, gelijck oock een groot onderscheyt is te maecken tusschen de voorcoop van eenighe specie, gelijck bij ons in de Molucquen was geschyet, ende tusschen een generael verbot van handel; dat den meesten handel van Engelant bestont in de monopolie van eenighe specie ende dat in de natuyre gheen onderscheyt en conde werden gevonden noopende den vrijen handel tusschen d'eene ende d'andere specie ofte tusschen eene ende veele ofte tusschen een principale specie ofte een minder dan principale. Daerbij gevoeght dat in de Molucquen bij gelegentheyt oock andere dinghen conden te coope commen dye in de contracten niet en waeren gereeckent.

Ten laetsten hebben wij oock geseyt dat ons werck ende voornemen in Oost-Indiën al te eerlijck was dan dat hetselve met een soo odieusen comparatie soude behooren gedenigreert te werden ende dat wij nyet en twijffelden ofte alle ongepassioneerde souden anders daervan oordeelen.

Noopende de violentie van onse contracten, dat dye sonder eenighe schijn van redenen wyerden geallegeert, alsoo de contracten selve medebrachten dat dye gemaeckt waeren ter requisitie van de Indianen; dat wij van Banda hadden drye contracten gemaeckt eer oyt eenighe misverstanden tusschen ons ende de Bandonnesen sijn geresen, welcke misverstanden oock nyet en waeren gesprooten uyt het stuck van commercie; dat in allen gevalle de gevolchde meyneedicheyt van eenighe particulyere nyet en conden maecken dat de voorgaende contracten souden gehouden werden voor geforseert, te minder naedyen het feyt van de afvallighen bij de andere Bandonnesen wyert gedisavoyeert.

Aengaende onse querelle mette Portuguesen, dat de Portuguesen ons nyet simpelijck den vrijen handel en hebben beleth, maer dat sij van de onsen gheensins sijnde geoffenseert, gelijck haer eyghe bryeven betuyghen, onse scheepen verbrant ende ons volck vermoort hebben ende dat dye acten eygentlijck waeren dye hostiliteyt waervan wij hadden gesproocken; dat wij oock mette Portuguesen gheensins en hadden gecontesteert om den vrijen handel te hebben in Goa, Cochin, Malacca ende andere plaetsen daer sij hadden recht van gouvernement ofte particuliere verbintenisse, maer om denselven handel te hebben met andere natiën, hemluyden nyet onderworpen nochte eenichsins verbonden sijnde. Dat daerom ons gesustineerde met het feyt van de Portuguesen gheensins en conde werde vergeleecken, te minder naedyen d'Engelschen deur ons toedoen gheenen handel en comen te missen dye haer nyet al tevooren en was ontnomen door 't gewelt van de Portuguesen, sulcx dat de Portuguesen alleen ende nyemant anders door onse proceduyre waeren beschadicht ende nyet sonder exempel soude connen geseyt werden 'tgunt wij de Portuguesen hebben ontnomen dat ons hetselve toecomt bij recht van victorie ende conqueste, hoewel wij ons nyet daerop sooseer als op de contracten en funderen.

Comende tot hetgunt sij seyden van onse intimatie ofte tekennengevinghe, dat het waer was dat wij geseyt hadden dat men moghelijck soude connen middelen vinden om de questie van rechten te laeten vaeren ende dat sij absolutelijck verclaert hadden tevreden

23 Vgl. H. Grotius, De iure belli ac pacis 2, 15, 9.

[p. 129]

te sijn dat deselve soude blijven ongedecideert. Alsoo wij nu dan beyde daerop eens waeren, dat het ons onnoodich dochte, besich sijnde met een soo gewichtighe saecke, te disputeren op een pointillie, te weeten off wij sulcx haer ten gevalle ofte sij ons ten gevalle hadden ingewillicht; indyen daerin eenighe eere waer gelegen, dat wij hemluyden deselve gaeren toelyeten.

Belangende de wapenen dat wij het woort van offensive noyt en hadden gebruyckt, dat onse wapenen waeren defensyff, alsoo de Spaignaerden ende Portuguesen selffs oock naer de insinuatie van het Bestant en de presentatie van onsentweghen om sich daernaer te reguleren, ons vijantlijck hadden geaggresseert ende dat wij nyet anders en sochten als van hemluyden ongemoeyt te blijven, maer dat wij verstonden dat de defensie vigoreuselijck moste werden uytgevoert sonder telckemael te wachten totdat men geprevenieert soude werden. Dat wij d'intentie van de coninghen verstonden sulcx als de woorden van het tractaet waeren luydende, dye wij t'eenemael ende in alles punctueelick meenden naer te commen, oock tot het quiteren toe van ons Bestant als haere vrede soude werden gebroocken,²⁴ vastelijck vertrouwende dat bij haere Majesteyten altijt gelijcke oprechticheyt sal werden bevonden om naer te commen 'tgunt van haere sijde seer solemneelijck is belooft. Dat wij nochtans van haer nyet en eyschten eene generale ruptuere van vrede ende dat ons nyet onbekent en was hoe weynich vrede sij alreede hadden metten Spaigniaerden aen d'andere sijde van de linie,²⁵ waervan goede getuychenisse gaven nyet alleen de rencontren van de Franchoisen ende Engelschen metten Spaigniaerden in dye quartyeren, maer oock de goederen dye bij openbaere sententie voor goede prinse waeren verclaert.

Om te concludeeren seyden wij dat de resolutië[n] bij de heeren Staten-Generael genomen vóór het tractaet van Bestant om den handel van Indiën door wapenen te verseeckeren ende de renovatie daervan gevolcht naer hetselve tractaet waeren gefundeert op de evidente‹n› nootsaeckelijck[heyt] ende dat wij midsdyen nyet en conden verstaen dat men met eenighe hoop van geduericheyt den handel van Oost-Indiën conde bewaeren tenwaer dat men in conformiteyt van de voorszegde resolutiën ende van het tractaet mette coninghen gemaeckt voornam mette wapenen te defenderen ende te verseeckeren de persoonen dye in Oost-Indiën souden werden gesonden om te trafficqueren, dengheenen dye met hemluyden souden trafficqueren ende de princen ende natiën dye hemluyden de trafficque souden toelaeten.

Naer dit verhael uytgestaen ende wederom binnengecomen sijnde is ons bij de Engelsche gedeputeerde aengeseyt, indyen sij glorie sochten uyt de dispute, dat sij lichtelijck souden connen staende houden alle hetgunt bij hemluyden was geallegeert ende naementlijck mede de comparatie van Turckijen; dat het nyet noodich en soude sijn onse contracten te besyen doordyen de ervarentheyt haer hadde geleert de invaliditeyt van soodanigen contracten, aengesyen sij segel ende bryeff hadden van den grootforst van Moscoviën noopende den handel aldaer ende dat wij desnyetjegenstaende ons in denselven handel hadden ingevoert sonder dat sijluyden ons sulcx hadden geweygert. Seyden voorts dat sij nyet wel en wisten off sij onse intentie wel hadden verstaen ende dat daeromme tot meerder claerheyt ende om te beter rapport te doen aen sijne Majesteyt, sij ons vraechden haer gheene vrijheyt van gheene trafficquen toe te laeten tenwaer sij haer met ons voechden jegens den Spaigniaerden.²⁶

Hyerop is bij ons naer voorgaende deliberatie geantwoort met deese woorden, dye wij daernaer thuysgecommen sijnde in verschen memoriën op geschrift hebben gestelt:

‘De ervarentheyt heeft ons geleert dat het nyet mogelijck en is voor ons nochte voor eenighe andere natie van Europa in de Indiën te handelen met eenighe hoop van continuatie sonder te doen hetgunt dat wij gedaen hebben, dat is sonder 't gewelt van de Spaignaerden te repoucheren. In een van uwe geschriften hebt ghij ons gevraecht off wij nyet en

24 Vgl. supra, n. 16.

25 ‘linie’, evenaar.

26 Heeft de redacteur van het Verbaal zich hier verschreven? Of eisten de Engelse onderhandelaars een duidelijk verwoord standpunt van de tegenpartij?

[p. 130]

wilden van u[we] l[uyden] ontfanghen eenighe sociëteyt sonder de offensive wapenen;²⁷ daerop hebben wij geantwoort ende antwoorden alsnoch dat gheene sociëteyt u[we] l[uyden] nochte ons en kan dyenstelijck sijn tensij dat gemeenerhandt mette wapenen werden gedefendeert degheenen dye gesonden werden om in Indiën te handelen, degheenen dye met hemluyden handelen ende de princen ende natiën dye hemluyden den handel toelaeten, ende dat in deselve termen gelijck als luyden de‹r› resolutië[n] van de Staten-Generael, genomen soo voor als naer het Bestant, ende 't artyckel van het tractaet gemaeckt tusschen de coninghen ende de heeren Staten.’

Hyerop uytgestaen ende wederom binnen ontboden sijnde is ons bij de gedeputeerden aengesecht dat het dan nyet van nooden en was meerder te confereren; dat sij deese bijeencomste hielden voor diffinitive ende dat mitsdyen 't eerste poinct van haere last nopende de Indiën sijnde voltrocken, sij ons bedanckte van de genomen moeyten.

Den achsten Aprilis hebben wij gehadt audiëntie bij de heeren Staten-Generael²⁸ ende haere Hoog Mogenden rapport gedaen van 'tgunt tusschen ons ende d'Engelsche gedeputeerde tot dyen daghe toe was gepasseert, alwaer wij voorts verstaen hebben dat de heer ambassadeur Wotthon gesproocken hadde met den heer Van Oldenbarnevelt, te kennen gevende dat het poinct resulterende uyt het tractaet van de coninghen nyet opentlick in de conferentie, maer door sijne entremise bij sijne Majesteyt hadde behooren verhandelt te werden, gevende voorts eenighe hope van de besoigne te reassumeren. Is voorts bij haere Hoog Mogenden geapprobeert ende goetgevonden de voet van de besoigne in de conferentie gehouden ende geoordeelt nyet mogelijck te sijn mette Engelsche in eenighe gemeenschap te comen sonder dat men aen beyde sijden soude sijn geresolveert de trafficquen door de wapenen te mainteneren, sulcx als bij de onsen tot noch toe is geschyet. Is oock bij haere Hoog Mogenden goetgevonden dat den pentionaris De Groot hem soude laten vinden bij den heer ambassadeur Wotthon om sijne intentie naerder te verstaen.

Tot welcken eynde den voorszegde De Groot, op den 9^en Aprilis sijnde gegaen bij den heer ambassadeur Wotthon,²⁹ heeft vooreerst geëxcuseert het overleveren van het artyckel van het tractaet van de coningen als sijnde genoech ruchtbaer in dese landen, daerbij voegende dat wij nyet en hadden getwijffelt oock de gedeputeerde van sijne Majesteyt, comende expresselijck gelast op het stuck van Oost-Indiën, waeren versyen van alle stucken daertoe dyenende, ende heeft voort aen den heer ambassadeur gelevert copye van seeckere certificatie, gepasseert bij de ambassadeurs van de coninghen ten tijde van het maecken van het Bestant, mede roerende het stuck van Indiën. Waerop de heer ambassadeur verclaerde dit stuck te sijn een stuck van staet waerop sijne Majesteyt soude moeten sijn geconsuleert als best weetende d'oorsaecke dye hem hadde gemoveert om 't voorszegde artyckel in het tractaet te laeten insereren; dat oock de coninck van Vranckrijck hyerop soude moeten sijn gesproocken ende dat oock notificatie soude moeten geschyeden in Spaignien voor ende aleer 't voorszegde artyckel soude mogen in 't werck gestelt werden; dat sij expresse last hadden gheensins yet toe te staen 'twelck de vreede soude mogen prejudiceren dye sijne Majesteyt hadde met Spaignien; dat oock de reden gheensins toe en lyet dat wij 't effect van ons Bestant behoudende sijne Majesteyt sijne vrede souden doen hasarderen, dye hij seyde nopende dit stuck van andere natuyre ende consideratie te sijn als ons Bestant; toonde nochtans gheen swaericheyt daerinne te vinden dat de ondersaten malcanderen soude helpen de trafficque defenderen ende dat de costen van

27 De Engelsen sloten een gemeenschappelijke handelsonderneming zonder offensieve bedoelingen niet bij voorbaat uit: Ann. 82 (p. 220).

28 De resolutie naar aanleiding van deze audiëntie gedrukt in Ann. 84 (vgl. Res. SG (1610-1670), II (1613-1616), p. 381 n. 26).

29 Grotius overhandigde Wotton op 9 april 1615 een akte van 31 maart 1609, waarbij de afgevaardigden van de Staten-Generaal verklaarden in de weglating van het woord ‘Indië’ uit de artikelen 4 en 5 van het Bestand te zullen berusten, terwijl de ambassadeurs van Frankrijk en Engeland toezegden dat in het garantieverdrag ook de handhaving van de handel op Indië zou worden opgenomen. De gezanten stelden ook een memorie over de Indische handel op (Res. SG (1576-1609), XIV (1607-1609), p. 666-667, 673 n. 3 en 687; L.J. Noordhoff, Beschrijving ..., p. 22-23).

[p. 131]

de fortressen gemeenerhandt souden werden gedraghen, maer dat te consenteeren tot dye termen van wapenen waervan wij hadden gesproocken expresselijck haeren last was contrariërende ende dat daerop de conferentie was afgebroocken, dye nochtans soude connen werden hervat indyen van onsentwegen daertoe instantie geschyeden.

Hyerop is gerepliceert dat onse wapenen in der waerheyt waeren defensyff omdat de Spaigniaerden ende Portuguesen oorspronckelijck waeren de assaillianten ende wij nyet en sochten eenighe dominatie, maer alleenlijck de verseeckerheyt van onsen handel; dan dat wij verstonden dat de defensie behoorde ernstelijck, voorsichtelijck ende couragieuselijck uytgevoert te werden sonder de wederpartij te laeten de keure van tijt ende plaetse; dat oock het exempel van Vranckrijck ende 't onse leerden dat het seer wel conde geschyeden dat men aen d'ander sijde van de linie hem behilp mette wapenen sonder daerom te comen in oorloch in dese quartieren; dat wij in 't gebruyck van eenighe woorden gaeren souden toonen alle accommodatie als wij maer eens conden werden in de saecke.

Alsoo voorts d'heer ambassadeur voorsloech dat de defensie gemeen sijnde evenwel eenyeder soude connen vaeren op sijn baet ende schade, is daerop geantwoort dat het interest diversch sijnde het gemeen nyet wel en soude werden beharticht, als bleeck bij de dagelijcksche contracten van admiraelschappen, doch dat men d'intentie van de coopluyden daerop naerder soude connen verstaen.

Onder andere propoosten seyde d'heer ambassadeur dat onse uytrustinghe oncostelijcker vil als de Engelsche; dat wij misschyen t'avont off morgen³⁰ wel souden soecken meede te deelen van haere conquesten in West-Indiën ende dat men wel conde gebruycken de woorden van defensie ende dat nochtans d'offensie stilswijgende daeruyt soude volghen.

Ten selven daghe hebben wij verstaen dat den heere Wotthon en de andere gedeputeerde waeren geweest bij den heer Van Oldenbarnevelt om hem ter handen te stellen een remonstrantie nopende de visscherije van de walvisschen ende dat sij meteene comende in propooste van de saecke in Oost-Indiën hadden verclaert gheene swaericheyt te maecken in het defenderen van de personen dye gesonden werden omme aldaer te trafficqueren, mitsgaders van de natie dye hemluyden de trafficque toelaet, alsmede in het onderhouden van de fortressen, maer difficulteerden seer het onderhout van schepen van oorloch, waerop d'heer Van Oldenbarnevelt hemluyden onderrecht hadde het eene soowel noodich te sijn als het andere.

Den thyenden Aprilis sijn d'Engelsche gedeputeerde vertrocken om de stadt van Amsterdam te besichtighen ende is met de gevolghde Paeschdagen³¹ ende andere beletselen de besoigne gesurcheert tot den XXVIII^e daeraenvolgende.

Middelertijdt hebben wij verstaen dat d'Engelschen bij den heer Van Oldenbarnevelt waeren geweest,³² haer gelatende off zij wilden vertrecken ende haer beclaegende over het lange uytstel van de besoigne; dat zij oock soo aldaer als tot Amsterdam ende in andere particuliere communicatiën hadden te kennen gegeven nyet genegen te zijn om met de onsen te comen in eene compaignie, maer wel om eenighe gabellen³³ te geven tot het onderhoudt van de forteressen in de Molucken.

Den XXVIII^e Aprilis wederom zijn gecompareert bij d'Engelsche gedeputeerden, naedat wij 't uytstel van de besoigne ten beste hadden geëxcuseert, hebben daerbenevens geseyt dat wij noodigh hadden gevonden voor te comen alle verkeerde interpretatiën van onse openinghe nopende de wapenen; dat wij deselve openinghe gedaen hadden op het presuppoost van sociëteyt waervan sij in haer geschrift hadden gesproocken; dat de sociëteyt presupponeerde yet gemeens, 'twelck was de traffycque; dat de verseeckeringh van deselve traffycque ende oversulcx oock van de trafficquanten ende derghenen dye de traffycque permitteren nyet en was offensyff, maer defensyff, alsoo wij ende onse vrunden waeren de geoffenseerden; maer dat de defensie moste zijn courageux ende voorsichtigh,

30 ‘t'avont off morgen’, op een of andere dag in de toekomst (WNT IX, kol. 1131-1132).

31 Vanaf ‘met de gevolghde Paeschdagen’ in de hand van Grotius. Pasen viel op 19 april.

32 Vgl. Res. SG (1610-1670), II (1613-1616), p. 431 n. 6.

33 ‘gabel’, tol of plaats waar de tol geheven wordt.

[p. 132]

nyet laetende aen den vijandt de keur van plaets ende tijdt; protesterende voorts van onse goede meninghe ende intentie om't gemeene best te bevorderen. Ende hebben hemluyden om te beter te ontgaen alle verkeerde interpretatiën, dit geschrift overgelevert:³⁴

‘Nous tenons pour certain qu'aucune societé pour le commerce des Indes orientales ne puisse estre faicte utilement et avecq esperance de continuer ledict commerce, si ce n'est que ceux qui feront la dicte societé se resolvent à repousser conjoinctement les violences des Espagnols, Portuguais et aultres qui empeschent le trafficq avecq les princes et peuples libres, et ainsi par des forteresses, soldats, navires equippez à la guerre et en somme par toute sorte de moyens vigoureusement defendre et mettre en seureté ceux qui sont envoyez aux Indes pour y trafficquer, ceux qui trafficquent avecq eux et les princes et peuples qui permettent ledict trafficq, ce qui est le sommaire de l'ouverture par nous faicte tant par escript que de bouche.’

Den XXIX^e wederom vergadert zijnde, naedat d'Engelschen ons gevraeght hadden off wij eenighe naerder voorslagh hadden geconcipieert ende wij hadden verclaert: neen, soo hebben zij van ons begeert ronde verclaeringhe, off wij met de woorden van defensie een offensyff oorlogh wilden masqueren, dan off wij alleen spraecken van een oprechte ende levendighe ofte vigoureuse defensie, alsoo zij seyden onder haer nyet eens te zijn op de interpretatie van ons geschrifte. Waerop wij geseyt hebben dat wij meenden ons schrift claer te zijn ende dat wij alsnoch verclaerden, gelijck wij oock ghisteren verclaert hadden, dat wij waeren de geoffenseerde ende oversulcx dat ons oorlogh was defensyff, maer dat de defensie moste zijn voorsichtigh ende courageux, nyet laetende aen de wederpartije de keur van tijdt ende plaetse. Waerop zij nae seecker protest van onse openinghe te verstaen alleen in termen van defensie, als last hebbende van gheensins te gaen buyten deselve termen, hebben aen ons gelevert seecker concept, luydende als volght:

‘Puisque vous dittes aux discours passez sur nostre societé aux Indes n'y avoir jamais entendu qu'une vive et juste deffence, il nous semble que cela se pourroit faire en la façon comme il ensuit.

1. Par traittement mutuel et amiable en tous quartiers et lieux des Indes orientales, ainsi qu'il est convenable entre bons voisins et alliez et qui font profession d'une mesme religion, laquelle est le seul vray lien de l'unité et concorde.

2. Par une deffence et assistance mutuelle contre quiconques assaillira ou les Hollandois ou les Anglois ou leurs amis, estants de compagnie ensemble soit sur la mer ou en aucun port des Indes orientales.

3. Par l'affranchissement du chemin au traficq avec les Chinois ou aucun autre peuple indien qui refusera de traficquer avec l'un ou l'autre.

4. En fortifiant pour l'asseurance du commun traficq en lieux que les deux compagnies jugeront convenables là où le roy d'Espagne n'est pas actuellement en possession.

5. Et quand au moyen de maintenir l'utilité commune ès Molucas, il faut necessairement qu'il proviene des comoditez de ces lieux-là par quelque imposition esgale et raisonnable, laquelle doibt estre imposée là sur lesdictes comoditez à quiconques les y viendra querir.’

Welck concept bij ons sommierlijck zijnde overlopen, hebben wij geseyt daerin nyet te vinden de verseeckertheyt dye de traffycque van Oost-Indië was vereyschende, maer voor ende aleer hetselve particulierlijck te deduceren, dat wij versochten verclaeringhe op hetselve concept ende insonderheyt op het 5^e artyckel, te weten bij wy de directie soude zijn van het maintenement van de Molucken ende 't emplooy van hetgunt daertoe soude werden gegeven. Waerop zij ons geantwoordt hebben dat zij meende dat in haer concept begrepen was alle behoorlijcke verseeckertheyt ende dat zij daerin hadden gestelt het uyterste van haere last ende instructie; nopende de versochte verclaeringhe, dat zij [sulcx] souden doen wanneer wij eens souden zijn op de proportie, als bij exempel wat sij geven souden op elcke baer nagelen. Dat onse voorslagh soo excessyff soude mogen zijn dat het nyet noodigh en soude zijn dat zij haer op het vordere souden verclaeren. Wij hebben we-

34 De hierna volgende Franse passages, beginnend met ‘Nous tenons’ en ‘Puisque’ in een andere, onbekende hand.

[p. 133]

derom geseyt dat wij verwacht hadden een voorslagh naer de smaeck ende de natuyre van sociëteyt, waervan bij hemluyden was gesproocken; dat wij de inconveniënten, difficulteyten, jae impossibiliteyt van eenighe articulen van haer concept hemluyden naerder souden verthoonen, versoeckende hetselve geschrift te mogen nae ons nemen, 'twelck zij ons consenteerden met conditie dat wij 'tselve souden restitueren indyen wij de saecke nyet en conde brengen tot accoord. Biddende vorder om corte expeditie, alsoo de drye gedeputeerde seyde nu ontrent drye maenden van huys te zijn geweest.

Den XXX^e April zijn wij wederom verschenen bij d'Engelsche gedeputeerden ende hebben hemluyden gededuceert het naevolgende:

‘[But:]³⁵ Messieurs, pour respondre à vostre escript, vous remerciants de la peine qu'avez prinse, [nous] disons, messieurs, [que] nous avons consideré le but de nostre deliberation, qui est la seureté du commun trafficq aux Indes orientales, duquel nous sommes d'accord. [Moyen general:] Comme aussi nous avons consideré le moyen general qui nous puisse perduire à ce but, lequel nous croyons estre nostre unité. Car puisque naturellement toutes choses sont d'autant plus astueuses³⁶ qu'elles sont plus unies, il s'ensuit que d'autant que l'unité est plus grande, d'autant aussi nous approcherons plus à la seureté requise, et d'autant que nous nous esloignons plus du moyen propre, d'autant aussi nous nous esloignerons de la fin à laquelle nous debvons tendre.

[Moyen particulier principal:] Or puisque le plus grand empeschement de ladicte seureté nous vient de la violence des Espagnols et Portuguais, qui n'ont aultre desseing que de nous forclosre par farce dudict trafficq, il s'ensuit que d'entre les moyens particuliers le principal est la defense et l'usage des armes contre cette force. [Circuit de la defense:] En oultre puisque le trafficq requiert deux parties, une qui achette et une qui vende et que les particuliers ne peuvent traffiquer si leurs superieurs ne le leur permettent, il‹s› s'ensuit aussi que le circuit de cette defense doibt comprendre les gens d'icy envoyez pour trafficquer, touts ceux qui trafficquent avecq eux et les princes et nations qui permettent ou permettront ledict trafficq.

[Qualité de la defence:] Cette defense comme vous confessez ne doibt pas estre lasche, mais vifve, c'est à dire vigoureuse, courageuse, prevoyante, par laquelle on puisse parvenir au but qui est la seureté du trafficq; voyons asteure si vostre concept ne se tient par beaucoup d'une telle defense.

[Proportion:] La relation qui est entre l'offense et la defense nous enseigne que la defense doibt estre proportionnel à l'offense. La nature mesme nous monstre que quand deux choses agissent l'une contre l'aultre, si l'efficace de l'une est plus grande d'extension ou d'intension que l'aultre, que cette aultre d'agissante devient patissante et de patissante perissante. L'Espagnol nous assaillit ès Indes orientales partout où il peut et si souvent qu'il peut. Son desseing ne se limite ny de temps, ny de lieu, mais seulement de son pouvoir. Ceste offense universelle et continuelle ne peut estre rembarrée que par une defense de mesme nature.

[Limitation de cas fortuits, 1,2,3:] Dont s'ensuit premierement qu'elle ne peut estre restraincte à cette seule circonstance quand noz navires ou noz gens se trouveront ensemble. Car cela est fortuit. Or les desseings des sages ne s'absubjettissent pas à une si grande incertitude et principalement ilz ne se laissent pas trainer par des evenements desquels ilz peuvent disposer eux-mesmes. [Combattre apart:] Combien de fois arrivera-[t]-il que noz navires se trouvent en un mesme lieu? Et lors justement quand ilz seront ensemble l'Espagnol les viendra attaquer? Et quelle apparence, messieurs? N'est-il pas plus croyable qu'il les cerchera quand ilz seront à l'escart? Et lors sçachants que vous seriez en danger nous irions ailleurs pour charger noz navires, vous laissants à la mercy de l'ennemy? Ne seroit-ce pas une belle amitié, une societé loyale? Ne nous adviendroit-il en tel cas ce qui est dicte par l'ancien proverbe que chacun combatant apart touts sont batus?³⁷ Oultre cela

35 De woorden tussen [] werden door Grotius in de marge bijgeschreven.

36 Het is niet zeker wat Grotius met dit (goed leesbare) woord heeft bedoeld; vermoedelijk wilde hij schrijven: ‘fastueuses’.

37 Tacitus, Agricola 12, 2: ‘ita singuli pugnant, universi vincuntur’.

[p. 134]

cest article du concept requiert qu'on soit assailli par les Espagnols non pas une fois, mais à chaque fois avant que de se defendre et assister mutuellement. [Attendre l'assault:] Or, messieurs, il n'y a rien plus contraire à la prudence qu'aprèz qu'on est souventesfois assailli et qu'on cognoist le desseing de l'ennemy de continuer l'offense, on veuille ‹d'› attendre tousjours le premier coup et principalement quand on a à faire avecq un ennemy puissant, entre les desseings desquels et les effects il y a peu d'entredeux. Cecy donques n'est aultre chose que de donner l'advantage du temps à l'en[ne]my et se laisser tousjours prevenir, chose entierement dangereuse. Posez le cas que l'Espagnol appreste ès Manilles une flotte pour envahir les Molucques, attendra-[t]-on jusques à ce qu'il soit prest on plustost ira-[t]-on rompre son desseing cependant qu'il le couve?

[Exception du possedé:] Non plus ne se peut limiter la defense qui consiste en des forteresses par l'exception qu'on donne des places dont le roy d'Espagne est en possession actuelle. Ceste exception seroit bien fondée et nous seroit fort aggreable si l'Espagnol nous voudroit permettre le trafficq libre et la possession de ce que tenons. Mais qu'il fit tout le contraire. L'Espagnol donques nous oste noz forteresses et se fortifie èz lieux par nous possedez comme encore depuis la Tresve en Gilolo, et ses forteresses, ses possessions nous seront sacrosainctes? Nous verrons les nids dont nous vient la guerre et ne les oserons toucher? Il assiegera le fort d'Orenge que nous avons en Ternata quand il vouldra et nous ne nous oserons joindre pour assieger Gamallama? Ah, messieurs, quelle miserable defense, ou pour mieux dire, perte evidente. [1,2,3] Car selon les reigles anciennes il est tousjours en peur qui n'ose faire peur à son ennemy. La defense ne se peut faire comme il faut sans le droict de talion. Il faut oster à l'ennemy et les moyens de nuire et le courage. [1,2] Ainsi avons-nous asseuré les Molucques par les sieges de Mosambique et Malacca. Ainsi la prinse de Tidor a mis en liberté une bonne partie de Ternata. Et si n'eussions faict comme cela longtemps y a que tout fust perdu. Comme doncq l'article touché si avant donnoit à l'ennemy le choix du temps, ainsi cest article luy donne le choix du lieu et oste à l'assailli le moyen de diversion, partie fort essentielle d'une defence vigoureuse.

[Expression des Moluques:] Il ne suffit pas aussi de parler de maintenir les Molucques ceu caetera nusquam bella forent.³⁸ Il y [a] d'autres places qui aussi courrent hazard par la violence espagnolle. Le roy de Johor est attaqué souventesfois comme aussi la ville Bantam, la ville d'Achem et d'autres places necessaires au commerce; et confessent les princes et peuples desdicts lieux que sans nostre assistence longtemps y a ilz seroyent perdus. Il ne faut pas abandonner ceux-cy à la misericorde d'un vainqueur si cruel. Il ne faut pas permettre que les ruines d'un Sagunte³⁹ espouvantent les Indiens de nostre hantise.

[Tauxe:] La defense aussi ne se peut lier à un certain pied d'imposition comme propose vostre concept. Un grand capitaine anciennement disoit que la guerre ne [se] fit pas à mesure determinée;⁴⁰ le reiglement des armes principalement si loingtains se doibt prendre des occasions. Il adviendra qu'un temps on aura plus à faire qu'on n'aura pensé, à un aultre temps il ne faudra pas tant. Les années grasses doibvent fournir aux maigres. Souventesfois voulant trop menager on perd tout le menage.⁴¹

[Experience:] Nous vous prions, messieurs, qu'il vous plaise adjouster foy à noz remonstrances. L'experience nous a apprins ce que disons. Au commancement de noz voyages aux Indes chacun cerchoit son proffit et fist sa defense comme il pouvoit. Nous avons receu en ce temps-là de tres grandes pertes et sans doubte eussions perdu le trafficq entier si la prevoyance de messeigneurs les Estats ne nous eust sauvé, par laquelle tel reiglement a esté faict qu'asteure la defense est unie, dont vous sçavez les effects.

38 Vergilius, Aeneis 2, 438.

39 ‘Deliberante senatu perit Saguntum’ (Livius, Ab urbe condita 21, 7).

40 Vgl. Thucydides, Historiae 1, 122, toespraak van de Corinthische gezanten tijdens een vergadering van de Peloponnesische Bond (432 v. Chr.).

41 Vgl. Terentius, Adelphoe 216.

[p. 135]

[Danger:] Pensez-y, messieurs, meurement: ne faisons pas une faute irreparable. En la guerre comme on dict on ne peut faillir deux fois.⁴² L'Espagnol, estant adverty d'une telle resolution comme porte vostre concept et sçachant combien noz courages et noz forces seroyent amoindries par ceste voye, aura exstirpé noz amys ès Indes avant que nous aurons le moyen de prendre une resolution meilleure.

[Conclusion:] C'est, messieurs, ce que nous avons trouvé necessaire à vous representer, vous declairants sincerement que rien ne nous seroit plus aggreable que d'entendre quelques moyens propres pour servir à l'utilité commune, seureté convenable et liaison plus estroitte entre nous.’

Ende daerbenevens hemluyden overgegeven dit geschrift:

‘Nous ne desirons aultre chose que de trouver quelque moyen qui nous puisse unir de plus en plus en une societé fructueuse aux uns et aux aultres, avecq seureté convenable pour le trafficq commun ès Indes orientales, pour les gents y envoyez, pour ceux qui trafficquent avecq eux et pour ceux qui permettent ou permettront ledict trafficq.

Et pourtant trouvons vostre concept - soubs correction - defectueux comme ne nous pouvant amener à la fin desirée, ce qui se peut monstrer par plusieurs poincts.

Et pour commancer dont vous commencez, qui est la vive et juste defense, nous la trouvons necessaire voire telle qui soit vigoureuse et prevoyante, dont l'effect soit la seureté du trafficq.

Tenants pour certain qu'une telle defense ainsi necessitée se doibt proportionner à l'offense des Espagnols, Portuguais et leurs adherents, qui est universelle par les Indes orientales et continuelle.

Que pourtant ceste defense ne peut estre limitée par ceste circonstance quand les Anglois et les Hollandois sur la mer ou en quelque port se trouveront ensemble.

Ny aussi par des lieux particuliers, comme quand le concept dicte qu'on se fortifieroit ès lieux où le roy d'Espagne n'est pas en possession actuelle; et quand il dict qu'on maintiendroit l'utilité commune ès Molucques.

Ny aussi par un certain et perpetuel tauxe d'imposition sur les commoditez.

Nous croyons fermement qu'une defense ainsi limitée ne seroit ny vifve ny vigoureuse et n'apporteroit nullement la seureté requise, mais qu'au contraire l'Espagnol estant advisé d'une telle resolution auroit le moyen de ruiner le trafficq tant pour vous que pour nous avant mesmes qu'on auroit icy les nouvelles de ses entreprinses et le loisir de prendre une resolution plus saine. Comme tout cecy plus amplement de poinct en poinct a esté deduict verbalement et confirmé par de raisons evidentes.’

Waerop bij d'Engelsche gedeputeerde is geseyt dat sij wel verlangde nae een goede eenicheyt, maer dat de eenicheyt wel te groot conde zijn ende oneenicheyt veroorsaecken; dat zij wel garen soude zyen dat zij mochten comen tot offensie, maer dat haer commissie haer sulcx verhinderde; dat zij aen d'andere zijde verhoopt hadden dat wij ons souden hebben gecontenteert met haere termen van defensie, meenende dat daerinne sooveel verseeckertheyt was als de traffycque vereyschte. Dat zij nyet en waeren trachtende tot vereenigingh om haer proffijt; sij hadden tot noch toe gehandelt in Oost-Indiën ende souden 't noch wel connen continueren sonder soodaenige vereenigingh. Maer dat zij daertoe waeren gedisponeert om onse vrundschap te vermeerderen; dat zij voorts ons geschrift naerder overleyt hebbende ons op morgen souden doen naerder onderrechtinge.

Oversulcx den I^e May wederom bij den anderen zijnde gecomen is ons geseyt bij d'heere Wotten dat sij op ons geschrift nyet en souden seggen bij geschrifte, maer dat hetgunt zij souden seggen was geschreven in haere consciëntie. Dat zij in haer concept alles hadden gestelt dat haer last ende de gelegentheyt van de saecke conden lijden. Recapitulerende in 't cort de articulen van hetselve concept, doch met naelaetinghe van eenighe notable limitatiën dye daerinne werden bevonden. Seyde daerbenevens ons te willen te kennen geven dat allengskens door 't aengroeyen van onse vrundschap ende onse couragie in soo verre landen de defensie lichtelijck in offensie soude mogen veranderen; dat sij

42 Walther no. 35201b: ‘Bis alibi forsan peccare, bello in ullo non licet’. Vgl. ibidem, no. 37386a1.

[p. 136]

garen sagen dat onse vrundschap naerder mochte werden gebonden. Ende soo wij haer concept met dye intimatie nyet en conden amplecteren, dat de conferentie dan haer eynde hadde ende dat sijne Edele hyer noch soude blijven om alles ten beste te dirigeren ende dat middelertijdt de andere gedeputeerden naer huys souden vertrecken om sijne Majesteyt van alles wel te informeren; dat zij ons bedanckten van de genomen moeyte ende dat hemluyden nyet leedt en was dan dat zij sooveel tijdts hadden verloren sonder yet vruchtbaerlijck uyt te rechten.

Waerop wij geantwoordt hebben dat wij ons hyelen ten hoochsten verobligeert vanwegen de moeyte ende patiëntie bij hemluyden genomen ende insonderheyt van de goede affectie dye wij in de laetste conferentiën claerlijck hadden gespeurt; dat wij alles rijpelijck hadden overleyt om ons sooveel t'hunwaerts te buygen als den welstant ende verseeckertheyt van den staet van Indië soude connen lijden, ende dat wij daerom in ons concept nyet en hadden gebruyckt eenighe termen van offensie, maer van vigoureuse defensie; dat wij wel hadden verhoopt dat zij gheen swaericheyt en soude hebben gemaeckt om 'tselve concept aen te nemen als het fundament van alle vordere besoigne ende 't eerste artyckel van het tractaet dat wij souden mogen maecken; ende soo haer last haer toelyet haer daertoe te eslargeren, dat wij zeer blijde soude zijn ende bereyt om alles voorts tot goede accommodatie te beleyden. Soo nyet dat wij achten dat het beter soude zijn de saecke noch wat rijpelijcker te overwegen als de saecke te precipiteren met een resolutie dye de saecken van Indië soude mogen stellen in peryckel. Dat den Spaignaerd zijnde geadviseert van een defectueuse resolutie grootelijck zijn voordeel daermede soude doen ende dat den lange tijdt dye passeert in 't gaen ende comen van de Molucquen ons misschyen nyet toelaeten en soude sulcx in tijdts te redresseren. Dat wij haer baden te letten op het naturel van den Spaignaerd, zijnde hoogh van desseings ende vigilant om deselve in effecte te stellen. Indyen wij nyet en conde besluyten, dat wij baden de gedeputeerde van sijne Majesteyt goedt ende favorabel rapport te doen aen sijne Majesteyt, d'heeren van sijnen raed ende andere geïnteresseerde; dat wij van gelijcke gaern soude doen aen de heeren Staten-Generael ende aen de geïnteresseerden hyer te lande.

Wederom haer ten hoochste bedanckende ende ons in haere goede gunste recommanderende.

Hyerop is ons wederom nae dancksegginge ende beleefde woorden belofte gedaen van favorabel rapport ende daerbij gevoecht dat in alle gevalle off haer verslagh nyet sulcx en waer als wij wel souden wenschen dat nochtans onse saecken daerbij nyet verargert, maer veeleer gebetert souden zijn. Ende zijn alsoo gescheyden.

Ende hebben ten selven dage rapport gedaen aen de heeren Staten-Generael van alle 'tgunt nae het laeste rapport in dese saecke was gepasseert. Waerop haere Hoog Mogenden hebben verclaert bij ons wel ende conform haere intentie gebesoigneert te zijn. Hebben ons oock belast te concipiëren een missive dye bij haere Hoog Mogenden aen sijne Majesteyt op 't afscheydt van de Engelsche gedeputeerden souden werden geschreven, ende voorts d'heer Caron⁴³ van alles wat in de conferentie was gepasseert particulierlijck te adviseren.⁴⁴

Den VI^e hebben wij met goedvindinghe van de heeren Staten-Generael den heer ambassadeur ende gedeputeerden beschoncken met eenighe presenten, haer biddende de saecke ten beste te willen rapporteren, 'twelck zij aennamen, ende zijn voorts gesaementlijck gegaen in de Castelainie om aldaer met den anderen een vrolijck middachmael te eten.

Den bryeff bij de heeren Staten-Generael volgende ons concept geschreven was luydende als volght:⁴⁵

43 Noël de Caron († 1624), heer van Schonewalle, ordinaris ambassadeur in Engeland.

44 De resolutie gedrukt in Ann. 86.

45 Ann. 89 (f. 276^rv), in een andere, onbekende hand. Op f. 278^r een eerste ontwerp in de hand van Grotius.

[p. 137]

Sire,

Nous remercions bien humblement vostre Majesté de ce qu'il l'a pleu d'envoyer vers nous ses deputez et les charger conjoinctement avecq le chevalier Wotton, son ambassadeur extraordinaire, de traicter et accommoder les differents esmeus entre ses subjects et les nostres. L'arrivée desdicts deputez nous a esté tres aggreable tant en consideration de la fin pour laquelle ilz estoyent envoyez que pour leurs propres qualitez et merites. Nous avons travaillé de les faire entrer en conference sur le faict du commerce des Indes sitost qu'il nous a esté possible de faire venir ensemble de divers quartiers ceux qui estoyent les plus instruicts des affaires qui estoyent à traicter, laquelle conference estant continuée par quelque espace de temps, tant par escript que de bouche, on nous a faict rapport de ce qui y estoit passé. Or combien que jusqu'asteure les deputez de part et d'autre n'ont sceu tomber d'accord sur les moyens par lesquels les subjects de vostre Majesté et les nostres se pourroyent unir et rallier ensemble pour ainsi maintenir et advancer ledict trafficq soubz une seureté convenable et à utilité commune, toutesfois nous sommes tres resjouis d'avoir remarqué en vos deputez une affection et desir de venir à ce but. Et partant esperons que vostre Majesté estant bien informée de tout l'estat des affaires des Indes par sa tres sage conduicte donnera à cet' oeuvre bien commencé la perfection esperée et ainsi à tant de faveurs royales adjoustera encore ce benefice que d'augmenter les liaisons d'entre ses subjects et les nostres et les estendre d'icy jusqu'à l'autre pole, et par ce moyen conserver aux subjects de vostre Majesté et aux nostres ce qui leur est deu par le droict de nature et ce qui aux nostres avecq grande perte de sang et d'argent a esté acquis devant la Trefve, depuis par ladicte Trefve a esté confirmé, de laquelle en general comme aussi particulierement de ce poinct vostre Majesté et le roy tres chrestien nous ont faict l'honneur d'estre guarands.

Et quant au faict de la pesche des balaines sur les costes de Nort, lesdicts deputez de vostre Majesté nous ont baillé certaines remonstrances, sur lesquelles nous leur avons baillé noz offres et declarations avecq copie de ce qui nous avoit esté remonstré par noz subjects et quelques enseignements y servans. Tellement que nous confions que vostre Majesté par la lecture desdicts escrits sera mieux informée de la verité du faict et de l'equité des demandes de noz subjects qu'elle n'a esté icy devant et qu'ainsi la bonté et sagesse de vostre Majesté aussi en ce poinct fera cesser toute matiere de mescontentement.

Ce que recommandants bien humblement à vostre Majesté prions le Createur, Sire, de conserver la royalle personne de vostre Majesté en tres longue et tres heureuse vie.

De La Haye, VI^me de May 1615.

Bovenaan de brief staat: Au roy de la Grande-Bretaigne.