Medische en technische Middelnederlandse recepten

[p. 15]

Hoofdstuk II
De handschriften

De recepten die in deze uitgave zijn samengebracht, komen voor in drie verschillende handschriften die respectievelijk bewaard worden in de Murhardsche Bibliothek der Stadt Kassel und Landesbibliothek te Kassel, de Koninklijke Bibliotheek Albertina te Brussel en in de bibliotheek van het British Museum te Londen.

Het eerste handschrift dateert van omstreeks het midden van de veertiende eeuw, het tweede stamt gedeeltelijk uit het tweede kwart en gedeeltelijk uit het midden van dezelfde eeuw. Het Londense handschrift werd geschreven in de laatste jaren van de vijftiende eeuw en in het begin van de zestiende eeuw.

Het eerste en oudste handschrift is totnogtoe geheel onbekend gebleven, de overige twee werden terloops in enkele studies genoemd, maar een gedetailleerde beschrijving en inhoudsoverzicht waren totnogtoe niet voorhanden.

De volgorde waarin de handschriften worden besproken is dezelfde als die waarin de receptaria in de hier geboden uitgave op elkaar volgen. De methode en de opeenvolging van de onderscheiden onderdelen van de beschrijving zijn gebaseerd op het schema van W.G. Hellinga, zoals dat wordt gebruikt aan de Universiteit te Amsterdam.

Bij ieder handschrift werd als onderdeel VIII een beknopte beschrijving van de dialectkenmerken toegevoegd⁽¹⁾. Als samenvatting kan het hier volstaan erop te wijzen dat het Kasselse handschrift ontstaan blijkt te zijn ten Zuidoosten van Gent, dat het Brusselse manuscript geschreven is in het meest zuidelijke Hollands dialect, en dat het Londense handschrift in de streek van Arnhem of Apeldoorn moet gesitueerd worden.

Een bijzondere omstandigheid in verband met de beschrijving van het Kasselse handschrift dient hier even vermeld te worden. Niettegenstaande herhaalde pogingen ben ik er niet in geslaagd het handschrift ter inzage te bekomen. Mijn brieven om inlichtingen omtrent verscheidene technische aspecten werden door Dr. E. Kunz, ‘Bibliotheksoberrätin’, beantwoord. De beschrijving die hierna volgt, wordt

(1) Voor deze dialectische localizering van de taal heb ik dankbaar gebruik kunnen maken van de welwillende hulp die Dr. M. Gysseling mij hierbij heeft willen verlenen.

[p. 16]

toch onder voorbehoud gegeven, daar ik mij bijna uitsluitend heb moeten steunen op een microfilm die mij door mijn collega, Prof. Dr. Ria Jansen-Sieben, met de grootste welwillendheid werd in bruikleen gegeven. Een gelukkig toeval heeft wel gewild dat Dr. Hartmut Broszinski, die in opdracht van de Deutsche Forschungsgemeinschaft de medische en natuurwetenschappelijke handschriften uit de Murhardsche Bibliothek te Kassel catalogeert, mij een reeks waardevolle gegevens over dit handschrift heeft kunnen verstrekken. Ze werden met dankbaarheid in de hiernavolgende beschrijving van dit handschrift verwerkt, samen met de gegevens door Dr. Kunz verstrekt. Toch betreur ik het ten zeerste dat ik het handschrift zelf niet heb kunnen gebruiken.

Beschrijving van handschrift 8^o MS. Med. 3 van de Murhardsche Bibliothek te Kassel

I. Het handschrift zonder tekst

Het handschrift bestaat nu uit 41 bladen perkament en twee ongenummerde bladen papier, één vooraan en één achterin het Hs., waarvan de ene helft op het binnenblad van de band werd gekleefd. Het is slechts fragmentarisch bewaard, enkele katernen zijn er blijkens de oude nummering uit verdwenen, zoals hierna zal blijken.

Afmetingen der folio's: fol. 1-26: 12 × 8,5 cm; fol. 27-41: 12-12,5 × 10-10,5 cm. Er is geen afschrijving, wel een liniëring in potlood die op de rectozijden rechts en op de versozijden links van de bladzijden met een horizontaal streepje van ongeveer één cm. wordt aangegeven. Dit geldt slechts voor enkele folio's, in de overige is er noch afschrijving noch liniëring. Prikken komen niet voor en signaturen, reclamen en custoden ontbreken eveneens.

Het handschrift heeft een middeleeuwse nummering in Romeinse cijfers, wellicht door de scribent zelf aangebracht. Ze begint met I en loopt door tot X; het volgend blad draagt nummer XXI en de nummering loopt dan door tot XXXVI. Hierop volgt een folio genummerd XLIIIIJ waarop de nummering doorloopt tot LVIIJ. Een moderne nummering der folio's van 1 tot 41 in Arabische cijfers werd onlangs door Dr. Broszinski aangebracht.

Uit de nummering die uit dezelfde tijd als het Hs. zelf dateert, blijkt dat twee gedeelten eruit verdwenen zijn.

Het eerste katern (fols. 1-10) bestaat uit vijf diplomata. Het oorspronkelijke tweede katern, eveneens bestaande uit vijf diplomata,

[p. 17]

is verdwenen. Het huidige tweede katern (fols. 11-18) bestaat uit vier diplomata. Het derde katern (fols. 19-26) omvat eveneens vier diplomata. Oorspronkelijk volgde hierna nog een katern dat ook bestond uit 4 diplomata min 1 folioblad, doch dit deel is nu eveneens uit het Hs. verdwenen. Het eerstvolgende bewaarde katern (fols. 27-36) bestaat weer uit vijf diplomata, en het vijfde en laatste katern (fols. 37-41) omvat drie diplomata min één blad.

De opbouwformule van het Hs. in zijn huidige staat is dus als volgt⁽²⁾:

1* + V + IV² + V + (III-1).

Het handschrift dat oorspronkelijk, volgens de oude nummering, uit 54 bladen bestond, telt er, zoals gezegd, nu nog 41, waarbij nog het ongenummerd eerste blad dient gerekend te worden (aangeduid met een asterisk).

(2) Een Romeins cijfer duidt een diploma of dubbelvel aan, een Arabisch een enkel folioblad.

II. Het handschrift met tekst

Bijna geheel blank is alleen het ongenummerde papieren blad vooraan. Fols. 41^r en 41^v waren oorspronkelijk gedeeltelijk blank, doch de ongebruikte ruimte werd in de 15e eeuw gebruikt voor toevoegingen in gotisch cursiefschrift. Een deel van de tekst op fol. 40^r werd uitgewist en is nu bijna geheel onleesbaar⁽³⁾. Dezelfde 15e-eeuwse hand die reeds hierboven werd genoemd, is verantwoordelijk voor een toevoeging in de ondermarge van fol. 5^v en in de rechterkantlijn (doorlopend tot in de ondermarge) van fol. 17^r.

De beginletter van fol. 1^r is in rubriek (met afbeelding van een aangezicht), er zijn met rood aangestipte hoofdletters, en alle Item's staan in rubriek. Er is penwerk rond de overdreven hoog uitspringende vertikale delen van stokletters op de eerste regel van elke folio. Vanaf fol. 9 zijn de beginletters van de recepten in rubriek. Op fols. 11^r-26^v komen ook rode paragraaftekens en met rood onderstreepte opschriften voor.

Het handschrift werd geschreven door drie verschillende handen,

(3) Volgens een mededeling van Dr. Broszinski bevat deze passage een Latijnse zegening met Mnl. gebruiksaanwijzing: Jesus Christus ... Deus homo natus est + in tua v ... + ... stetit Christus ... + in nomine patris + et filij et spirit + ... amen + scriift in een papier ende scoret in drinken ende di[t] nut iij waeruen.

[p. 18]

alle in goed leesbaar, groot gotisch boekschrift. De eerste hand schreef fols. 1-10, de tweede, wat hoekiger en slordiger dan de voorgaande, schreef fols. 11-26, en de derde fols. 26-41.

De scribenten gebruiken de gewone afkortingen, o.m.:

en̄	=	ende
pulu'	=	puluer; d'nkē = drinken
tempse	=	temperse
d^ope	=	drope
d^ogh3	=	droghet

De bladspiegel van fols. 1-10 is 9 × 6,5 cm, die van fols. 11-26 is ongeveer dezelfde: 8,5-9 × 6 cm; er is een brede marge aan alle zijden van het perkament. De bladspiegel van fols. 27-41 is wat groter: 10,5 × 8,5-9 cm, zodat er zogoed als geen rechter- en linkermarge overblijft.

Het aantal regels is op fols. 1-10 zestien per bladzijde, op fols. 11-26 achttien, en op de overblijvende folio's varieert het aantal: het is meestal 15, doch een paar keer meer, tot een maximum van 22 per bladzijde.

Het ganse handschrift heeft door waterschade en wrijving veel geleden. De tekst is zogoed als overal bewaard, doch op vele plaatsen moeilijk of niet meer leesbaar. Er zijn vochtvlekken op fols. 9^v, 18^r-v, 19^r-v, 27^r, 40^r-v en 41^r-v. Door wrijving zijn de volgende bladzijden erg verbleekt: 28^r, 31^r, 32^r-v, 33^r-v, 35^r.

III. Band

De afmetingen van de moderne kartonnen band die met wit papier is overplakt, zijn: 13 × 11,5 cm. Het Hs. werd in 1938 ingebonden door Th. Berard te Kassel.

IV. Determinatie

Voor de datering van het Hs. geeft alleen de schriftsoort enig houvast. Het gotisch boekschrift kan, met de nodige omzichtigheid, gedateerd worden rond het midden van de veertiende eeuw, misschien iets vroeger of ook iets later.

V. Geschiedenis van het handschrift

Over de geschiedenis zijn mij geen nadere gegevens bekend. Op fol. 1^r komt in de ondermarge een ovale stempel voor met de tekst: Ex bibliotheca Casselana. In een brief deelde Dr. Broszinski mij hier-

[p. 19]

omtrent het volgende mede: ‘Provenienz und Geschichte der Hs. sind unbekannt. Evtl. vorhanden gewesene Unterlagen wurden am 8.9.1941 bei einem Bommenangriff vernichtet, als die Landesbibliothek bis auf das letzte Blatt verbrannte und nur durch Panzerschränke gesicherten Hss. teilweise gerettet wurden’. Later ontdekte hij dat het handschrift afkomstig zou kunnen zijn uit het privé-bezit van de in 1616 gestorven Dr. Jacobus Mosanus, lijfarts en alchemist van Landgraaf Moritz te Kassel (brief van 29.1.1974).

VI. Literatuur betreffende het handschrift

De enige zeer vage verwijzing naar dit Hs. komt voor in Wilhelm Hopf, Die Landesbibliothek Kassel 1580-1930 (Marburg, 1930), waar op blz. 64 gewezen wordt op het bezit van ‘drei Rezeptbücher’ in het Nederlands. Twee hiervan zijn in het Middelnederlands geschreven⁽⁴⁾.

(4) Een uitgave van dit traktaat wordt in het vooruitzicht gesteld. Het andere Mnl. Hs. (8^o Ms. med. 1) bevat boeken 1-3 en 5 van de Chirurgie van Wilhelm van Saliceto, geschreven in 1468. Dr. H. Broszinski en Dr. Dr. G. Keil bereiden een bijdrage over dit werk voor.

VII. Inhoudsoverzicht

1. Fols. 1-26^v Losse geneeskundige recepten.

Hier uitgegeven als nrs. 1-156.

2. Fols. 27^r-34^v Een urinetraktaat.

Incipit: Elc medesiin die orine besiet hi moet tersten merken .iiii. ponte derste es de varue ...

Explicit: ... vrines sequitur de medicinis veris calidum et siccum.

Deze tekst komt slechts voor een klein gedeelte overeen met de door J. Munk uitgegeven Een Vlaamsche Leringe van Orinen uit de Veertiende Eeuw (Leiden, 1917). Deze laatste is veel beknopter en ook de orde waarin de onderscheiden onderdelen behandeld worden, is verschillend. Een veel sterkere gelijkenis valt - naar Dr. Broszinski zo vriendelijk was mij mede te delen - te bespeuren tussen dit traktaat en de tweede bewerking van de ‘Vlaamsche Leringe van Orinen’ door mij samen met Dr. Dr. G. Keil uitgegeven. Men vergelijke met hieronder, Hs. K.B. Brussel (Inhoudsoverzicht nr. 11 en 14).

3. Fols. 35^r-41^v Losse geneeskundige recepten.

Hier uitgegeven als nrs. 157-196.

[p. 20]

VIII. Dialectkenmerken

In dit handschrift vindt men doorgaans up (3, 13, enz.), soms ook op (13, 54): Gent heeft nog up, het Land van Aalst op. Hetzelfde geldt voor de afwisseling vul (13, 38), naast vol (101). Gent heeft pit naast put (38), doch in het Land van Aalst komt in hoofdzaak put voor. De afwisseling stucken (64) en sticken (69) wijst eveneens op het Land van Aalst.

Het werkwoord zullen luidt meestal sullen (19), sult (13), doch soms selen (zelsy 69): de grens tussen beide loopt in Oost-Vlaanderen ongeveer langs de Schelde, zo nochtans dat Gent sullen heeft en Aalst zowel sullen als selen.

Het bewaren van etymologische er en ar wijst eveneens op Oost-Vlaanderen (zonder de Denderstreek): herte (38), erdenen (44), verbernet (55), derde (38) naast arde (33), hart (36), darmen (51), waerm (51, 52), daer (53), dar (56), waermen (68). Het voorkomen van gherwe (47), naast gaerwe (70) wijst al veeleer naar de streek van Aalst. Vermeldenswaard is ook wertel (48) naast wortel (75).

Het proclitische onz. enk. lidwoord voor vokaal en stemhebbende consonant is meestal d (daensichte 16, dwater 24, dwitte 69, dbloet 123, maar twitte 71). Te Gent lopen beide vormen door elkaar, met overwicht echter van d.

Uit het voorgaande kan men besluiten dat het dialect van dit handschrift wijst op de streek ten zuidoosten van Gent. Hiermee in overeenstemming zijn de weglatingen van de h in arde (33), adde (34), eet (35), alf (86), naast overtollige h's in haet (70) en hu (85). Vormen als beede (26) en cleene (34), ruggenen (38) en rugghin (85) wijzen eveneens naar Vlaanderen.

Beschrijving van Hs. 4260-63 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel

I. Het handschrift zonder tekst

Het handschrift bestaat uit twee delen die oorspronkelijk afzonderlijke handschriften waren en pas later tot een geheel werden verenigd. Beide delen zijn geschreven op perkament. Afmetingen der folio's: 21,2 × 15,5 cm. Alleen fol. 84 is veel kleiner: 21,2 × 13,5 cm. Afschrijving en liniëring in potlood, gewoonlijk langs één zijde van het blad. Prikken komen voor op alle folio's in het eerste deel van het Hs. (fols. 1-37), in het tweede deel ontbreken ze. Signaturen en

[p. 21]

custoden zijn er niet. Reclamen komen voor op de versozijde van fols. 8, 10, 16, 18, 26, 27, 32, 45, 53, 61, 69 en 77.

De doorlopende nummering met potlood is in de 19e eeuw aangebracht.

Het eerste deel van het Hs. bestaat uit een ongenummerd perkamentblad, een los blad dat op fol. 1^r vastgelijmd werd. Verder omvat dit deel zes katernen: het eerste katern (fols. 1-8) bestaat uit 4 diplomata; het tweede (fols. 9-16), het derde (fols. 17-24) en het vierde (fols. 25-32) eveneens uit 4 diplomata elk. Het vijfde katern (fols. 33-35) bestaat uit 3 losse bladen en het zesde en laatste katern (fols. 36-37) uit één diploma.

Het tweede deel bestaat eveneens uit zes katernen: het eerste (fols. 38-45), tweede (fols. 46-53), derde (fols. 54-61) en vierde (fols. 62-69) bestaat uit vier diplomata elk. Het vijfde katern (fols. 70-77) is als volgt samengesteld:

Daar er tussen fol. 71 en 72 en tussen fol. 76 en 77 geen tekstverlies is, bestaat dit katern dus uit drie diplomata en twee folio's.

Het zesde en laatste katern (fols. 87-84) is eveneens onregelmatig samengesteld:

[p. 22]

Tussen fol. 82 en 84 is een los blad ingelijmd en wellicht werden de twee blz. die oorspronkelijk op fol. 84 volgden uitgescheurd, zodat fol. 78 en 79 tegen fol. 80 dienden gelijmd te worden.

De opbouwformule van het ganse handschrift is dus als volgt⁽⁵⁾:

In totaal telt het Hs. nu nog 84 bladen, waarbij het eerste ongenummerd blad dient gevoegd te worden.

(5) Zie ook verder bij IV. Determinatie.

II. Het handschrift met tekst

Bijna geheel blank zijn fols. 1*, 37^v en 84^r.

In het eerste deel is de beginletter van elk ‘hoofdstukje’ in rubriek geschreven; verder zijn er met rood aangestipte letters en de bladspiegel wordt er geregeld overschreden.

In het tweede deel staan de beginletters van de ‘hoofdstukjes’ eveneens in rubriek en werden rode paragraaftekens gebruikt. Verder werden sommige letters met rood aangestipt.

In het eerste deel is de tekst over de volle breedte van de bladspiegel geschreven, in het tweede is de tekst in twee kolommen geschikt die elk echter geregeld overschreden worden.

Het eerste deel van het Hs. (fols. 1-37) werd geschreven door één enkele hand in gotisch cursief. Een uitzondering hierop is een recept dat in een andere, contemporaine hand werd toegevoegd op het oorspronkelijk leeggebleven onderste deel van de tweede kolom van fol. 34^v.

Het tweede deel (fols. 38-84) werd eveneens door één enkele hand in dezelfde schriftsoort geschreven. Op fol. 60^v is er een aantekening in een 16e-eeuwse hand, en op fol. 80^v een aantekening in een hand uit de late vijftiende eeuw (⁽⁵⁾).

De twee scribenten hebben gebruik gemaakt van de gewone afkortingen (en̄ = ende, vā = van, d' = der, enz.). Interpunctie is spaarzaam gebruikt: alleen enkele punten komen voor.

Bruine vlekken ontsieren fol. 69^v, 70^r en 70^v. Vochtvlekken, zonder tekstverlies, komen voor op fol. 1* en 84. Op fol. 72^v is een wellicht magisch recept uitgewist.

(5) Zie ook verder bij IV. Determinatie.

[p. 23]

III. Band

Het handschrift werd in de 19e eeuw ingebonden in een paarse, halflederen band met hoeken. Op de rug is er het opschrift: Pharmacie Boek.

IV. Determinatie

De schriftsoort van het eerste deel wijst, naar Dr. M. Gysseling mij mededeelt, op het derde kwart van de veertiende eeuw; de hand die het tweede deel schreef, is iets vroeger te dateren, nl. uit het midden van de veertiende eeuw.

Op fol. 74^v in de kantlijn komt in vijftiende-eeuws cursief gotisch schrift de naam van ‘Jan van dere gote’ voor, doch dit lijkt geschreven in een andere hand dan die welke de tekst van dit handschriftgedeelte geschreven heeft, en wijst dus wellicht op een vroegere bezitter.

V. Geschiedenis van het handschrift

Naast de hierboven reeds genoemde ‘Jan van dere gote’ kennen we nog een paar andere, latere bezitters van dit handschrift: op fol. 1* komt een moeilijk leesbare, sterk verbleekte naam voor: Lys... meins (?). Op het einde van de zeventiende eeuw was het Hs. in het bezit van een apotheker te Halle: Tilleman Goddin. Op fol. 37^v wordt de volgende notitie een paar maal herhaald: ‘Ex Libris Domini Dominj Tilemanj Goddin Apotecary urbis Hallensis 1696’. Op fol. 1* verso komt dezelfde aantekening ook een paar maal voor (de spelling van de naam is nu echter ‘Tillemanj’).

Ten slotte dient nog vermeld te worden dat op fol. 38 een stempel met de woorden ‘Bibliothèque de Bourgogne’ aangetroffen wordt.

VI. Literatuur betreffende het handschrift

Het handschrift wordt beschreven in J. Deschamps, Inventaris van de Middelnederlandse Handschriften ... Voor beknopte beschrijvingen, zie de hieronder bij het inhoudsoverzicht aangehaalde werken.

VII. Inhoudsoverzicht

1. Fols. 1^r-31^r Middelnederlandse versie van het Antidotarium Nicolai (voorafgegaan door een inhoudstafel (fols. 1^r-v)

[p. 24]

Zie hierover de vergelijkende studie van alle bekende Mnl. versies door W. Braekman en G. Keil, ‘Fünf mittelniederländische Uebersetzungen des “Antidotarium Nicolai”. Untersuchungen zum pharmazeutischen Fachschriftum der mittelälterlichen Niederlande’, Sudhoffs Archiv LV (1971), 257-320. Zie ook hieronder, nr. 3.

2. Fols. 31^r-33^v ‘Boec van .xij. goeden wateren’.

Dit alchemistisch traktaatje, een vertaling van het Latijns Liber rasis de 12 aquis preciosis, werd uitgegeven door W. Braekman en A. Devolder: ‘Het “Boec van .xij. goederen wateren”’, Scientiarum Historia XI (1969), 65-81.

3. Fols 35^r-37^v Vervolg van het Antidotarium Nicolai.

Zie hierboven onder nr. 1.

4. Fols. 38^r-49^r ‘Dit is die slotel van surgien’.

Incipit: Dit is die slotel van surgien ende bechint dat eerste capittel vanden vier elementen. Soe wie goede surgien...

Explicit: ... ende dus mach men doen met alden anderen cruden.

Dit is een versie van de zgn. ‘Jonghe Lanfranc’, die naar de tekst uit een Hs. te Cambridge, St. John's College, nr. A 19, uitgegeven werd door R. Müller, Der ‘Jonghe Lanfranc’ (Altdeutsche Lanfranc-Uebersetzungen I, Diss. Bonn, 1968). Ondertussen werden, buiten de versie in het hier besproken handschrift - waarvan het bestaan werd bekend gemaakt in mijn bespreking van Müllers werk in Janus LV (1968), 304-306 -, nog tenminste zes andere handschriften ontdekt die deze tekst bevatten. Zie R. Jansen-Sieben, ‘De “Jonghe Lanfranc”, of: op- en aanmerkingen bij een niet-definitieve editie’, Leuvense Bijdragen LX (1971), 1-8. Ook het Londense British Museum Ms. Sloane 345, dat hieronder wordt besproken, bevat op fols. 70^r-78^v een versie van deze tekst. Zie de bespreking van de inhoud van dit Hs. hieronder (nr. 16).

5. Fols 49^r-50^r Chrirurgisch vakglossarium.

De 41 glossen werden uitgegeven door R. Jansen-Sieben en G. Keil, ‘Eine chirurgische Glossensammlung des frühen 14. Jahrhunderts’, Zeitschrift für deutsche Sprache, XXVII (1971), 129-146. Zie ook hieronder bij de bespreking van B.M. Ms. Sloane 345: inhoudsover-zicht nr. 10.

6. Fol. 50^r ‘Dit sien die ghewichte vander medicinen’.

Incipit: ¶ Dese figure betekent ene halue ampule.

[p. 25]

Explicit: ¶ xvi onse dats lb.i. half (gevolgd door de symbolen voor ‘g scrupele, scrupele, dragme’ en een afbeelding van een weegschaal).

Men vergelijke hieronder het gelijkaardige Latijnse traktaatje in Hs. Sloane 345 van het British Museum te Londen: inhoudsoverzicht nr. 24.

7. Fols. 50^r-51^v Latijns-Middelnederlands Plantenglossarium.

Uitgegeven door L.J. Vandewiele en W.L. Braekman, ‘Een Latijns-Mnl. Plantenglossarium uit het midden van de 14e eeuw’, Scientiarum Historia X (1968), 115-144. Zie aldaar voor verdere bibliografische gegevens. Men vergelijke ook hieronder Hs. Sloane 345, inhoudsoverzicht nr. 17.

8. Fols. 52^r-54^r Geneeskundige recepten.

Hier uitgegeven als nrs. 197-225.

9. Fols. 54^r-67^v Kruidenboek.

Incipit: Hier beghint dat boec van cruden ende haer craften.
Absintium. alsene. heet inden eersten graef ...

Explicit: ... ende suker veruerset die borst.

De uitgave van dit alfabetisch geordend kruidenboek wordt voorbereid door W. Braekman en G. Keil.

10. Fol. 67^v Enkele losse geneeskundige recepten.

Hier uitgegeven als nrs. 226-230.

11. Fols. 67^v-69^v Urinetraktaatje.

Incipit: ¶ Alle dese dinghe moet men merken van vrine te kennen want ...

Explicit: ... dat bediet vledersiin in mannen ende in wiuen.

De meest recente publikatie over de Mnl. versies van de ‘leringe van orinen’ is die van W. Braekman en G. Keil, ‘Die “Vlaamsche leringe van orinen” in einer niederfränkischen Fassung des 14. Jahrhunderts. Randbemerkungen zur Gliederung des mittelalterlichen Harntraktats’, Niederdeutsche Mitteilungen XXIV (1968), 75-125. Zie ook G. Keil, ‘Nachträge zur Heft 24 (1968) der “Niederdeutschen Mitteilungen”’, Korrespondenzblatt des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung LXXVI (1969), 13-15.

Voor een ander urinetraktaat zie hierboven, Hs. Kassel (Inhoudsoverzicht nr. 2), evenals nr. 14 hieronder.

[p. 26]

12. Fols. 69^v-77^r Geneeskundige recepten.

Hierna uitgegeven als nrs. 231-403.

13. Fols. 77^r-v De vier complexien.

Incipit: Ghi surrasiin siet voersienich ende seker der complexien ende die tiden ...

Explicit: ... die wilke maect een vergaderinghe van fleumen ende is dan toecomende die doet.

14. Fols. 77^v-78^r Urinetraktaatje.

Incipit: Orine die bineden claer is ende bouen heeft een roeden rinc ...

Explicit: ... is een teken dattet een knechtkien is ende ist wit so ist een maechdekien.

Zie hierboven, Hs. Kassel (Inhoudsoverzicht nr. 2) en nr. 11 in dit handschrift.

15. Fol. 78^r-v Geneeskundige recepten.

Hierna uitgegeven als nrs. 404-412.

16. Fols. 78^v-79^v Lunarium.

Incipit: Luna in ariete. Als die mane is in aries ...

Explicit: ... daer die .xl. maken ene wile.

De uitgave hiervan wordt voorbereid door R. Jansen-Sieben.

17. Fols. 79^v-80^r Maandregimen.

Uitgegeven door R. Jansen-Sieben, ‘Een Middelnederlands Maandregimen uit de 14e eeuw’, VMKVA (1971), 171-209. Men vergelijke ook W.L. Braekman, Middelnederlandse Geneeskundige Recepten (K.V.A. Gent, 1970), nrs. 1377-1387, en dezelfde samen met M. Gysseling, ‘Het Utrechtse Kalendarium van 1253 met de Noordlimburgse Gezondheidsregels’, VMKVA (1967), 575-635.

18. Fols. 80^r-81^v Verworpen dagen en geneeskundige recepten.

Hierna uitgegeven als nrs. 413-451.

19. Fols. 81^v-84^r Dat boec der wateren.

Hierna uitgegeven als nrs. 452-493.

VIII. Dialectkenmerken

In deze tekst komt de afwisseling van ee met ie respectievelijk ei in

[p. 27]

woorden als cleyn (200) - clien (207) veelvuldig voor (ook stien (224) naast vleisch (225), vleisc (288)): deze alternatie is typisch Hollands, zoals trouwens ook de afwisseling met (225) - mit (265). Andere Hollandse vormen zijn butter (215), twisken (223). Komen eveneens in Holland voor: vol (197), of (197), op (198), is (197), luttel (207), tarwe en weit (261), cuken (223), si (261), went (275), het door elkaar gebruiken van hoer (224, 255) naast haren (222) en haer (259). Hollands en Utrechts zijn de voltooide deelwoorden zonder prefix ge-: nesen (210), bleuen (223) en swollen (273).

Toch zijn er aanwijzingen dat slechts het zuidelijkste deel van Holland, b.v. Dordrecht, als localisering in aanmerking komt. Immers vormen met apocope van e: te droeghen (197), piin (229), natuer (247), gheit (289) zoals in het Hollands en Utrechts, wisselen af met vormen zonder apocope: spise (253), tonghe (295), kase (303), zoals in Vlaanderen, Zeeland en het zuidelijkste deel van Holland. Op het uiterste zuiden van Holland wijzen verder inghels (226), niet enghels (zoals in Holland). Daarop wijst ook het voorkomen van liede (222, 228), niet het gewoon Hollandse lude. Het Hollandse craft (232) komt voor naast cracht (223), dat weer het zuidelijkste Hollands is, en Hollands tieghen (207) naast Vlaams ieghen (248).

Beschrijving van Hs. Sloane 345 van het British Museum te Londen

I. Het handschrift zonder tekst

Papier met watermerk.

Verschillende watermerken komen voor. Ze zijn alle precies in de vouw van de bladen te vinden en slechts gedeeltelijk bewaard daar alle bladen aan de binnenzijde afgesneden werden (zie hieronder).

Watermerken zijn o.m. een hoofdletter P met vierbladige bloem er boven en gespleten been, gelijkend op (maar niet identiek aan) Briquet nr. 8653. Een ander merk lijkt een wapenschild voor te stellen van een aantal lelies (?) dat, voor zover de fragmentaire bewaring enige zekerheid in dit verband toelaat, niet in Briquet voorkomt.

Afmetingen der folio's: 200 × 136 mm⁽⁶⁾. Die van de bladspiegels: variërend van 152 à 157 × 96 à 106 mm. Deze sterk variërende

(6) Volgens R. Priebsch (zie VI. hieronder) zijn de afmetingen 205 × 148 millimeter. Wellicht werden de strookjes waarop elk blad bevestigd werd, door hem meegerekend.

[p. 28]

bladspiegel is het gevolg van het feit dat de bladen wel vertikaal links en rechts met inkt afgeschreven werden doch dat een horizontale liniëring ontbreekt.

Custoden en signaturen ontbreken.

De nummering van de folio's werd in de 19e eeuw met potlood aangebracht in de rechterbovenhoek van elke rectozijde. Ze is doorlopend van 1 tot 145. Deze nummering wordt hierna gebruikt. Er is ook een oude nummering in inkt die niet doorlopend is: ze begint met nr. 8 en loopt door tot 94 (= 83 in de nieuwe potloodnummering). De fols. 84-137 dragen de oude nummering 1 tot 56 in rode inkt en fols. 138-145 werden in de 19e eeuw in rood doorgenummerd (57 tot 64).

De opbouw van de katernen is onmogelijk te achterhalen: alle bladen werden aan de binnenzijde afgesneden en elk blad werd geplakt op een reepje 19e-eeuws papier.

II. Het handschrift met tekst

Volledig onbeschreven bladen: fols. 6^v, 21^v, 117^v en 137^v. Gedeeltelijk onbeschreven zijn: fols. 6^r, 21^r, 22^r-v, 46^v, 115^v, 116^r en 137^r.

De bladschikking is erg onregelmatig, zoals blijkt uit het sterk variërend aantal regels per bladzijde: van 32 tot 44. De bladspiegel wordt veelvuldig overschreden en fols. 79^r-102 en ook fols. 116-117^r zijn geschreven in twee kolommen. De rest van het Hs. is geschreven over de volle breedte van de bladspiegel.

De tekst is geschreven door dezelfde hand in gotisch cursief bastaardschrift. Op de oorspronkelijke blank gebleven bladzijden 22^r en 22^v werden door een 17e-eeuwse bezitter enkele recepten toegevoegd. Dezelfde hand heeft ook enkele randnotities toegevoegd op fol. 103 en een andere 17e-eeuwse hand deed hetzelfde op fol. 137^r.

De scribent heeft gebruik gemaakt van de gewone afkortingen, o.m.:

^-	son̄ = sonne; steȳ = steyn
^o	d^oget = droget
^)	malkand^) = malkander; d^) = dat
	gud = guden
^u	q^urten = quarten
	ald = aldus; plexien = complexien
Ʒ	nƷ = niet; mƷ = met
y	my = men

De enige interpunctie die veelvuldig door de scribent werd gebruikt is een punt. Occasioneel treft men ook een kommapunt aan.

[p. 29]

De structurering van de tekst: overvloedig gebruik van rode inkt: de paragraaftekens, met rood onderstreepte opschriften, hoofdletters aangestipt met rood, de eerste letter van elke paragraaf in rubriek en groter dan de andere hoofdletters. Op fol. 23^r, 39^r en 47^r komen ook grote blauwe hoofdletters voor bij het begin van een paragraaf. De opschriften van de recepten zijn in littera textualis, de lopende tekst echter in cursief. De meeste ‘hoofdstukken’ zijn bovendien in de marge voorzien van een letter van het alfabet. Deze letters zijn in rubriek voor de teksten op fols. 23^r-37^r, 39^r-51^v, 83^v-99^r, 135^r-136^r, en in zwarte inkt voor de teksten op fols. 16^v-19^v, 37^v-38^v, 52^v-78^v, 99^v-100^r, 102^r-115^r en 118^v-134^v.

De correcties zijn weinig talrijk en werden ofwel door de scribent zelf of door de rubricator uitgevoerd, alleen heel uitzonderlijk door een latere zestiende-eeuwse hand: op fol. 8^r in de tekst zelf, en op fols. 7^v en 85^r in de kantlijn.

Van fol. 1 werd de rechter onder- en bovenhoek weggescheurd zonder tekstverlies; in het midden van dit blad is een lacune met een paar letters tekstverlies. Van fol. 48^r is de onderhoek weggescheurd zonder tekstverlies. Fol. 115^v is gedeeltelijk lichtroze gekleurd door een poging een rubriek onderaan de bladzijde weg te wissen.

III. Band

Het Hs. was tot voor een paar jaar gebonden in een halflederen bruine band met hoeken die echter in 1970 vernieuwd werd. Op het voorplat bevindt zich de goudstempel van alle handschriften van het fonds Sloane, en op de rug de woorden: Medical Tracts, met daaronder Brit. Mus. en nog lager Sloane Ms 345.

IV. Determinatie

Voor de datering geeft de schriftsoort enige aanduiding, doch de watermerken bieden geen houvast. Gelukkig zijn er in de tekst preciese gegevens te vinden. Het eerste traktaat in het Hs. wordt opgedragen aan de omstreden Utrechtse bisschop David van Burgundia die in 1496 stierf⁽⁷⁾. Op fol. 78^v komt echter de datum 1506, XV kalenden van november (d.i. 18 oktober) voor. Het handschrift is dus blijkbaar geschreven in de eerste jaren van de 16e eeuw, althans

(7) C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi (Regensburg, 1901), II, p. 278.

[p. 30]

voor het grootste gedeelte⁽⁸⁾. Het eerste traktaat is wel wat ouder, doch het is goed mogelijk dat de scribent voor dit eerste deel een ietwat ouder Hs. heeft gecopieerd.

(8) De nieuwe, door R. Jansen-Sieben en G. Keil voorgestelde datering ‘ans Ende des 15. Jhs.’ houdt blijkbaar geen rekening met de preciese datum die in het Hs. zelf voorkomt (Zt. f. dt. Sprache XXVII (1971), 133).

V. Geschiedenis van het handschrift

Naar alle waarschijnlijkheid is het Hs. in het bezit gekomen van de Engelse verzamelaar, Sir Hans Sloane, na de dood van de vorige bezitter Franciscus Bernard (1627-1698). In Bernards collectie droeg het Hs. het nr. 100 (Catalogus of the Library of the Late Learned Dr. Francis Bernard (London, 1698)). Na Sloanes dood in 1753 kwam het handschrift in het bezit van het British Museum, de huidige bezitter.

Tot in 1857 telde het Hs. 228 fols. in plaats van de 145 waaruit het nu bestaat. Dit was te danken aan het feit dat in dit handschrift tot in dat jaar drie postinkunabeldrukjes mee ingebonden waren. Het eerste was ingelast tussen de huidige fols. 130 en 131; het droeg de titel: Problemata Arestotelis determinantia multa questiones ... cum vita ipsius metrice scripta (s.d., s.l.). De twee andere boekjes waren na het huidige laatste blad van het Hs. bijgebonden. Het waren Algorithmus linealis cum pulchris conditionibus... (s.d.), gedrukt te Lipczk door Melchior Lotter, waarop nog volgde Johannes Huswirt, Sanensio, Enchiridion novus algorismi (Coloniae, 1501). In 1857, toen het Hs. opnieuw ingebonden diende te worden, werd van deze gelegenheid gebruik gemaakt om de drie drukwerkjes uit het Hs. los te maken en over te brengen naar het Department of Printed Books, waar ze zich nu nog bevinden.

VI. Literatuur betreffende het handschrift

S. Auscough, A Catalogue of the MSS. preserved in the British Museum Including the Collection of Sir Hans Sloane, T. Birch, etc. (London, 1782).

Catalogus librorum manuscriptorum Bibliothecae Sloanianae (s.l., s.d.), p. 56, geeft een overzicht van de inhoud.

K. de Flou en Edw. Gaillard, Beschrijving van Middelnederlandsche en andere Handschriften die in Engeland bewaard worden. Verslag... (Gent, K.V.A., 1895), pp. 196-202 geven een fragmen-

[p. 31]

taire inhoudsopgave en drukken een paar losse recepten en een deel van het botanisch glossarium (zie hieronder, inhoudsoverzicht nr. 17). In het tweede verslag (Gent, 1896), komt alleen het nu volledig weergegeven botanisch glossarium voor (pp. 295-312).

R. Priebsch, Deutsche Handschriften in Engeland (Erlangen, 1901), II, p. 23 geeft een zeer bondige beschrijving met verwijzing naar de Flou en Gaillard.

B. Lawn, The Salernitan Questions (Oxford, 1963), p. 99 vermeldt dit handschrift.

E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek ('s-Gravenhage, 1885-1952), X (Bouwstoffen), 285.

VII. Inhoudsoverzicht

1. Fols. 1-6 Compendium medicinale Reyneri Oesterhusen.

Incipit: Compendium quoddam medicinale Reyneri Oesterhusen dauentriensis. vtile curatori egrotanti Et volenti seruare sanitatem.
¶ Prologus
Reverendissimo in christo patri ac domino Dauid de burgondia Episcopo Traiectensem in eo maximo principi Reynerus Oesterhusen dauentriensis Artium et medicine doctor vestre gratie humilis seruus mittit post longas fatigas, exercitationes etiam veteres perlustraciones regionum quoddam medicinalem compendium varijs contextum ...

Explicit: ... medio vincuntur etc. Amen.
¶ Explicit compendium medicinale.

Dit traktaat is alleen uit dit handschrift bekend. Cf. L. Thorndike and P. Kibre, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin (London, 1963), p. 1357 en 1559. Zie Index s.v. Raynerus.

2. Fol. 7^r Johannes Behemens de instutione medici.

Incipit: Johannes behemens de instutione medici. O tu corporis curam gerens per omnia auxiliari ...

De tekst komt ook voor in Bibliotheca Vaticana MS. 2418, fol. 209^r (Cf. L. Thorndike and P. Kibre, Op. Cit., p. 973).

3. Fols. 7^r-8^r Drie Latijnse recepten voor Keulse specialiteiten en een lijst van synoniemen van plantnamen.

Incipit: Puluis ad claretum coloniense ...
Modus faciendi libos coloniensis wulgariter dicti scepen koken ...
Ad faciendam galentinam coloniensis ...

Explicit: ... caninus est millefolium.

[p. 32]

Bij drie van de Latijnse plantnamen (en hun synoniem) werd de Mnl. equivalent toegevoegd:

Matricaria	{maior est arthimesia	byuoet
	{minor est amorella	maters
	{media est tanacetis	reynwaen

4. Fols. 8^v-14^v Regimen sanitatis salernitanum.

Incipit: ¶ Regimen sanitatis salernitanum magistri Arnoldi de Villa noua. Anglorum regi scripsit ...

Explicit: ... ¶ Explicit Flos medicina magistri Arnoldi de Villa noua.

Dit werkje werd nog in de 15e eeuw herhaaldelijk in de Nederlanden gedrukt. Er zijn o.m. drukken (alle in kwarto) bekend van J. de Westphalia te Leuven (1480?, 1481, 1482, 1483). De titel van de eerstgenoemde druk begint aldus: Regimen sanitatis salernitanum necnon et magri Arnoldi d' nova villa feliciter incipit ... Men vergelijke M.P. Koch und G. Keil, ‘Die spätmittelalterliche Gesundheitslehre des “Herrn Arnoldus von Mumpelier”’, Sudhoffs Archiv L (1966), 361-374, en de daar vermelde verdere bibliografie.

5. Fols. 15^r-16^r Tractatulus Arnaldi de villa nova de virtutibus querci.

Incipit: ¶ Incipit tractatulus magistri Arnoldi de villa noua de laudibus et virtutibus querci. Reverendissimo in christo patri ...

Explicit: ... scriptus et collatus ex libris doctorum suprascriptorum.

In Mnl. handschriften is het traktaatje ook bewaard: zo b.v. in het 15e-eeuwse Hs. I 107 van de Athenaeumbibliotheek te Deventer (fols. 258^v-259^r). Een studie over alle bekende Mnl. teksten over ‘de nature des eykenen bomes’ - zoals het traktaatje in het hs. van Deventer heet - wordt voorbereid door G. Keil en R. Jansen-Sieben. Als afzonderlijke druk van dit werk is mij alleen een Latijnse kwarto-uitgave van 1496 bekend: Incipit tractatus de virtutibus benedicte quercus: in folijs: glandinibus: capulis et fisco: atque gallis. Samen met een ander werkje komt het voor in Tractatus descriptionum morborum in corpore humanorum existentium. Cum Tractatulo de virtutibus benedicte quercus in folijs etc. (Albrecht Kunne, Memmingen, 1496). Men vergelijke H. Marzell, Zauberpflanzen, Hexentränke, Brauchtum und Aberglaube (Stuttgart, 1963), pp. 24-27, doch vooral Joachim Telle, ‘Altdeutsche Eichentraktate aus medizinischen Handschriften’, Centaurus XIII (1968), 37-61, en G. Keil, ‘Zauberpflanzen und Wunderdrogentraktate’, Leuvense Bijdragen LVII (1968), 165-175, waar verdere verwijzingen voorkomen.

[p. 33]

6. Fols. 16^v-20^r Tractatulus Arnaldi de villa nova de vinis artificiatis.

Incipit: ¶ Eiusdem Arnoldi de villa noua tractatulus de vinis artificiatis. incipit. Memorandum est ...

Explicit: ... diuersorum vinorum et aliorum liquorum vtilium.

Een volledige vertaling van dit Tractatulus de vinis in het Mnl. is niet bekend. Wel zijn er fragmentaire vertalingen in het 14e-eeuwse handschrift van het British Museum (MS. Loan 29/332): zie L.J. Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie van de Circa Instans van Platearius (Oudenaarde, 1970), pp, 10-11; in U.B. Gent, Hs. 1457 (15e eeuw), fols. 176^v-177^v, door mij uitgegeven in ‘A Middle Dutch Version of Arnold of Villanova's Liber de Vinis’, Janus LV (1968), 96-133; een kort extract is bewaard in U.B. Leiden, Hs. B.P.L. 2557 (15e eeuw) en werd uitgegeven door W.F. Daems, ‘Ein mittelniederländischer Fragment des Liber de Vinis des Arnaldus de Villanova’, Janus XLVII (1958), 87-100.

De oudste druk van dit werk afzonderlijk is die van Felix Baligault voor Claude Jaumar en Thomas Julian, een kwartodrukje van 12 bladen, wellicht in 1495 gedrukt. De eerste Duitse vertaling is ouder en werd, wellicht in 1478, te Augsburg gedrukt.

De titel van de Parijse uitgave van de Latijnse tekst luidt: Incipit tractatus de vinis.

7. Fols. 20^r-21^r Tractatus Hippocratis de mortuorum signis.

Incipit: Incipit tractatulus de certis mortuorum signis ypocratis ...

Explicit: ... dulcia desideria vehementi c/ Expliciunt signa certa mortuorum ypocratis.

Men vergelijke het Mnl. traktaatje uit Hs. 15624-41 van de K.B. te Brussel dat werd uitgegeven door K. Sudhoff, ‘Die pseudohippokratische Krankheitsprognostik nach dem Auftreten von Hautausschlägen, “Secreta Hippocratis” oder “Capsa eburnea” benannt’, Archiv f.d. Gesch. der Medizin IX (1916), 79 e.v.; ook door L.J. Vandewiele, ‘“Dit siin .24. tekene der doot die Ypocras met hem dede graven”. Een Middelnederlands traktaat uit de XIVe eeuw’, Biologisch Jaarboek Dodonaea XXXII (1964), 393-401.

8. Fol. 22^r-v Drie zestiende-eeuwse recepten.

Incipit: Neemt semelen ende laetse staen weecken ...

Explicit: ... coempt interfices et inuenies eam pulchram probatum est.

9. Fols. 23^r-35^v Verzameling Mnl. technische recepten.

De verzameling heeft een Latijnse titel: Ԧ Incipiunt quaedam dicta de

[p. 34]

diuersis coloribus picturis et tincturis’. Al deze recepten worden hierna uitgegeven als nrs. 494-575.

10. Fols. 35^v-37^r Alfabetisch gerangschikte chirurgische glossenverzameling.

Incipit: Dijt syn dy namen daer men dy siken myt hantire.
Collirium is datmen ynde oghe giet ...

Expliciet: ... Wonden dat is een heel dynck dat gesteken of gesneden of gescheiden ys.
Finis

Men vergelijke hierboven K.B. Brussel, Hs. 4260-63, Inhoudsoverzicht nr. 5. In het Sloane Hs. komen 52 termen voor, 11 meer dan in het Brusselse Hs.

11. Fols. 37^r-38^v Geneeskundige en technische recepten

Hier uitgegeven als nrs. 576-590.

12. Fols. 39^r-46^v Verzameling van allerhande technische recepten.

Deze recepten zijn voorafgegaan door de Latijnse titel ‘¶ Incipiunt quedam dicta diuersaris artium et optima exercitia vacantium’. Ze worden hier uitgegeven onder nrs. 591-638.

13. Fols. 47^r-52^r Een reeks keukenrecepten in het Mnl.

Deze verzameling is voorafgegaan door de Latijnse titel: ‘¶ Incipiunt quedam dicta de diuersis confectis et sirupis et alijs materijs’. Ze worden hier uitgegeven onder nrs. 639-668.

14. Fols. 52^r-65^v Medicinale waters

Na een recept dat bij deze groep reeds behoort, wordt de verzameling zelf voorafgegaan door de titel ‘Aqua philosophorum tegen dat grote ouel ende eyn tractat van allen medicinen vateren thoe maken’. Op het einde (fols. 65^r-v) volgt een tabel.

Deze recepten worden hier uitgegeven als nrs. 669-768.

15. Fols. 66^r-70^r Tractatulus de practica medicinae

Incipit: Incipit tractatulus de practica medicine. ¶ Isidorus quarto libro ...

Explicit: ... subcutaneus minflacione tragante et anhelito fortido est. Et sic est finis.

Dit zijn korte extracten uit verscheidene Latijnse auteurs (Isidorus, Constantinus, paus Innocentius III, enz.).

[p. 35]

16. Fols. 70^r-78^v Traktaat over de behandeling van allerlei wonden.

Incipit: Nw suldi horen ende leren hoe men wonden hantiren sal ende vant hooft beginnen.
De capite.
Is een wonde diep ende lange ende heersebecken ontwee is so salmen ...

Explicit: ... den haer wormen ynt schoncken dat ys beynen
¶ Finis. j.5.0.6. xv kl nouembris.

Aan het Mnl. incipit gaat nog een Latijnse titel vooraf: ‘Capitulum .vj. et est tractatulus per se qualiter vulnera curari seu tractari debent’. Dit traktaat is bekend als de ‘Jonghe Lanfranc’. Een andere versie ervan komt o.m. voor in het hierboven besproken Hs. 4260-63 van de K.B. te Brussel. Zie aldaar de inhoudsbespreking nr. 4.

17. Fols. 79^r-83^r Botanisch glossarium Latijns-Mnl.

Incipit: Incipit vocabularium herbarum ...

Explicit: Agnus castus. water wilghe

Dit glossarium werd gedrukt door K. de Flou en Edw. Gaillard (zie onder Literatuur, hierboven): gedeeltelijk in I (1895), pp. 200-201, en volledig in II (1896), pp. 295-312. Men vergelijke met het inhouds-overzicht van Hs. 4260-63 van de K.B. te Brussel, onder nr. 7.

18. Fol. 83^v Glossarium van namen van ziekten Latijn-Mnl.

Incipit: Vocabula morborum. Effimera. morbus ...

Explicit: ... Morphea oplopen der huten sonder wlesce.

19. Fols. 83^v-85^r Bereiding en eigenschappen van medicinale waters.

De verzameling wordt voorafgegaan door de Latijnse titel: ‘¶ De virtutibus aquarum et de earum confectionibus tractatulus incipit’.

Deze recepten worden hier uitgegeven onder nrs. 769-784.

20. Fols. 85^r-86^r Verzameling recepten, vooral om wonden te helen.

Deze groep is voorafgegaan door een Latijnse titel ‘¶ Sequuntur notabilia de Cirurgia’ en wordt hier uitgegeven onder nrs. 785-801.

21. Fols. 86^r-100^r Verzameling geneeskundige recepten, geordend a capite ad calces

De reeks die is voorafgegaan door de Latijnse titel ‘Libellus incipit de egritudibus a capite usque ad pedes’, wordt hier uitgegeven onder nrs. 802-1102.

22. Fols. 100^r-102^r ‘Quomodo una herba sive res in medicinis pro alia mutari possit’, gevolgd door Latijnse recepten.

[p. 36]

Incipit: ¶ Interdum in medicinis vna herba siue res pro alia mutari potititur vel possit in sequentibus secundum ordinem alphabeti ...

Explicit: Ad dentes infancium. vnge dentes infantis cum cerebro leporis cocti et crescunt sine dolore.

Dit zijn substitutielijsten in twee kolommen, met op het einde (fol. 102^r) vier Latijnse recepten, ‘ad aures obtusas’, ‘ad pediculos vetandos’, ‘ad maculas in facie delendas’ en het recept hierboven onder Explicit gegeven.

23. Fols. 102^r-117^r Verzameling medicinale recepten.

De Mnl. recepten zijn voorafgegaan door een Latijns opschrift. De reeks begint met negen Latijnse recepten en een bezwering (fol. 102^r-v)⁽⁹⁾. Het laatste recept is eveneens in het Latijn. Hierna volgt op fols. 116^r-117^r de inhoudsopgave.

De Mnl. recepten worden hier uitgegeven onder nrs. 1103-1213.

24. Fol. 118^r Quaedam de ponderibus medicinalibus.

Incipit: Pondus medicinale sic cognoscitur ...

Explicit: ¶ viij dragme faciunt vnam vnciam .j. ¶ Sequitur de Cirurgia.

Voor een gelijkaardig Mnl. traktaatje, zie hierboven het inhoudsoverzicht van Hs. 4260-63 van de K.B. te Brussel, nr. 6.

25. Fols. 118^v-127^v Chirurgia parva Johannis Ketham

Incipit: ¶ Incipit cyrurgia parua magistri Johannis Ketham medicine ac artium doctoris ...
¶ cum nasus incidatur ...

Explicit: ... collige et locum paraliticum perunge. ¶ Finis cyrurgie Etc.

Dit is het derde traktaat in de Fasciculus medicine. Zie onder nr. 27 hieronder.

26. Fols. 128^r-130^r Liber de matrice mulieris et impugnatione Johannis Ketham

Incipit: ¶ Eiusdem Magistri Joannis Ketham liber de matrice mulieris et impregnacionem. Mulier volens concipere ...

Explicit: ... quinto calidius sustinere potest.

Dit is het vierde traktaat in de Fasciculus medicine. Zie hiervoor hieronder bij nr. 27. Cf. H. Sigerist, ‘Eine deutsche Uebersetzung der

(9) De Latijnse bezwering ‘ad sanguinem restringendum’ is van het bekende Longinus-type.

[p. 37]

Kethamschen Gynäkologie’, Archiv f. die Geschichte der Medizin XVII (1923), 169-178.

27. Fols. 130^v-136^v Ejusdem tractatus de diversis infirmitatibus et remedijs ...

Incipit: ¶ Tractatus magistri Johannis Ketham de diuersis inirmitatibus et remediis ...

Explicit: ... da ei manducare et sanabitur a fetore Deo gracias. ¶ Finis libri.

De oudste mij bekende druk van het werk van Joannes de Ketham, d.i. Johannes Kircheimer, is die welke door Joannes en Gregorius de Gregoriis te Venetië in 1491 werd gedrukt: Fasciculus medicine in quo continentur: videlicet. Primo jndicia urinarum cum suis accidentiis. Secundo tractatus de flobotomia. Tertio de cyrogia. Quarto de matrice mulierum et impregnatione. Quinto conclia utilissima contra epidemiam ...

Dit werk werd door dezelfde drukker herhaalde malen herdrukt o.m. in 1495, 1500 en 1513. Men vergelijke K. Sudhoff, Der Fasciculus Medicinae des Johannes de Ketham Alemannus. Facsimile des Venetianer Erstdruckes von 1491, mit einer historischen Einführung herausgegeben ... (Monumenta Medica I, 1923).

28. Fols. 138^r-141^r Aliqua problemata in philosophia naturalia.

Incipit: ¶ Incipiunt aliqua probleumata. Questio est quod homo fiat ...

Explicit: Si bene nouisset quam sit amarus amor.

Dit is een reeks van 27 vragen en antwoorden in het Latijn.

29. Fol. 141^r-v De muliere.

Incipit: ¶ De muliere. Mulier ab Isidoreo sic describitur ...

30. Fol. 141^v Vier Mnl. recepten.

Deze recepten worden hierna uitgegeven onder nrs. 1214-1217.

31. Fols. 142^r-144^r Notabilia diversa.

Een aantal Latijnse stukjes o.a. over de vier complexiën, vasten, aderlaten, de vier windstreken en een ‘tabula interualli et festorum mobilia rectissima’.

32. Fols. 144^v-145^v Regimen corporis per circulum anni

Incipit: ¶ Nota de regimine corporis per circulum anni. In iano claris: calidisque cibis potiaris...

[p. 38]

Dit is een berijmd Latijns maandregimen.

VIII. Dialectkenmerken

De dialectkenmerken van dit Hs. wijzen op een gebied gelegen op de grens van de evolutie ald > old en ald > oud. Oorspronkelijk ald hebben het zeldzame halden (502) en cald (725, 1113), kalt (623, 715, 1210) en het frequentere old (507), olde (531), colde (676, 1209) en colt (671, 1099), naast cout (511) en coud (531), sout (535). Oorspronkelijk old hebben holten (496), holt (531), naast hout (536); golt (511) naast gouden (494) en gout (501).

In open lettergreep lopen a en o door elkaar: daderen (514), gesaden (526), auen (577), gebraken (790), naast ouer (514), versoden (519), gesoden (526), openbaren (551), open (534), gesoden (536): Gelderland heeft in hoofdzaak a, Overijsel vooral o.

Hoe (507 tweemaal), niet wo: de grens tussen beide is de lijn Embden-Cleve, dus Drente en Gelderland hebben nog hoe⁽¹⁰⁾. Steeds komt ende voor (niet unde), zoals tot in de IJsselstreek, waar in de 15e eeuw ook reeds to voorkomt (thoe 494, 529). De imperatief nym (508) is algemeen in Limburg, Gelderland, Overijsel en verder oostwaarts. Eveneens is dit het geval voor de vorm voel (woel 503) en het door elkaar gebruiken van v en w; evenals vormen als eyn, steyn, cleyn (494) naast zeldzamer sten en deel (495).

Jou (511) komt in het Kustvlaams, Hollands en Utrechts voor, doch eveneens in Noord-Oost Nederland. In het laatstgenoemde gebied hoort ook fuer (502) thuis. Vier (551) komt echter ook voor, zoals algemeen in het Vlaams, het Brabants en het Hollands. Ook het Hollandse bezitt. vnw. 3e pers. meerv. syn (496) - en niet sint - treft men aan.

In hun geheel genomen wijzen de dialectkenmerken dus naar Gelderland, meer bepaald de streek van Arnhem en Apeldoorn. Dit gebied behoorde tot het bisdom Utrecht, zodat de opdracht van het eerste traktaat⁽¹¹⁾ aan de bisschop van Utrecht, hiermede volledig in overeenstemming is.

(10) Th. Frings, Grundlegung einer Geschichte der deutschen Sprache (Halle a.S., 1950), p. 116.

(11) Zie hierboven onder Inhoudsoverzicht nr. 1.