Algemeen letterkundig lexicon

motivatie

Etym: Middeleeuws Lat. motivum = wat in beweging brengt, beweeg-reden < Lat. movere = bewegen.

Woord dat naar oorsprong en vorm verwant is met ‘motief’.

In de context van de taalkunde staat ‘motivatie’ tegenover het principe van de arbitrariteit van taaltekens. Het structuralisme van Saussure benadrukt dat er bij veel woorden geen intrinsiek verband bestaat tussen betekenisdrager (signifiant) en betekende (signifié), waardoor deze woorden willekeurig zijn. Zo is er, behalve de geschiedenis van de woorden (etymologie), geen logische reden te bedenken waarom een tand in het Nederlands ‘tand’ zou moeten heten of een borstel ‘borstel’. Saussure ging hiermee in tegen een lange filosofisch-taalkundige traditie die stelt dat een ‘essentiële’ (natuurlijke, intrinsieke, juiste) band bestaat tussen woorden en de dingen die ze benoemen (cratylisme). Maar ook Saussure begreep dat heel wat taaltekens wel degelijk bepaalde gelijkenissen tussen vorm en betekenis (iconiciteit) kunnen vertonen, waardoor een woord tot op zekere hoogte ‘gemotiveerd’ kan zijn. Men kan hierbij denken aan woorden als ‘miauwen’ (een onomatopee) of ‘tandenborstel’ (een zinvolle en daardoor gemotiveerde samenstelling van twee woorden die elk apart ongemotiveerd zijn). Zie bijv. ook aptoniem, klanknabootsing, klankschildering en klanksymboliek.

In de analyse van verhalen (narratologie) wijst motivatie op het geheel van de factoren die de handelingen van een personage veroorzaken en aannemelijk doen lijken. Dat brengt deze handelingen in overeenstemming met de verwachting van waarschijnlijkheid (vraisemblance). Het handelen van het personage wordt gemotiveerd door een samenspel van externe omstandigheden en interne drijfveren. Met deze tweede vorm van motivatie bedoelen we de doelstellingen, redeneringen, emoties, onbewuste krachten en persoonlijkheidskenmerken van het personage zelf. In deze zin vormt motivatie de verbinding tussen twee essentiële dimensies van de verhaalinhoud, de personages en hun handelingen (intrige, plot): personages doen wat ze doen, omdat ze zijn wie ze zijn.

Voor de Russische formalist Boris Tomasjevski is motivatie de logica die het gebruik van een motief aannemelijk maakt. Die logica kan compositorisch, realistisch of esthetisch zijn. Als een motief, bijv. de aankoop van een mes, later in het verhaal een functie krijgt, bijv. een moord door middel van dat mes, is de motivatie compositorisch. Realistische motivatie draagt bij tot de realiteitsillusie van een werk (zie in dit verband ook werkelijkheidseffect), terwijl esthetische motivatie, zoals vervreemding of ostranenie, geschiedt op artistieke gronden.

Lit: L.T. Lemon & M.J. Reis (red.), Russian Formalist Criticism. Four essays (1965) • P.J. Smith, Inner drives. How to write and create characters using the eight classic centers of motivation (2005) • D. Corbett, The compass of character: Creating complex motivation for compelling characters in fiction, film, and TV (2019).

motief

motorisch moment