Algemeen letterkundig lexicon

etymologie

Etym: Gr. etumon = de wortel, de kern (van een woord) < etumos = waar, werkelijk.

Onder deze term verstaat men zowel de oorsprong of geschiedenis van een woord, als het onderzoek daarvan. Een wetenschappelijke etymologie werd pas mogelijk in de loop van de 19^de eeuw met de ontwikkeling van de historische klankleer. Door de systematische vergelijking van talen en door studie van oude teksten (filologie) kon men nl. de zgn. klankwetten op het spoor komen waardoor steeds oudere, onderliggende vormen van de woorden gereconstrueerd werden. Het zoeken naar de oorspronkelijke betekenis van de woorden was hierbij aanvankelijk vooral van ondersteunend belang, maar inmiddels heeft de historische semantiek een hoge vlucht genomen.

In allerlei pre- of niet-wetenschappelijke vormen van etymologie staan betekenisaspecten precies wel centraal bij de reconstructie van de ‘oorspronkelijke’ woorden. Er wordt immers een soort natuurlijke band aangenomen tussen het woord en wat het betekent. Het etymologiseren werd aldus in de middeleeuwen en ook in het humanisme een belangrijke vorm van kennisverwerving doordat men via de oorsprong van de woorden ook het wezen van de benoemde dingen wou begrijpen. Bijv.:

Die de werelt eerst werrelt hiet,
Hine was al in dole niet:
Hij gaf hare bina rechten name;
Want bider mesdaet van Adame,
Daer hi Gode omme vererrede
Entie werelt al verwerrede,
So es hare die name comen.
 (Jacob van Maerlant, Spiegel Historiael, 1^e partie, 1^e boek, ed. M. de Vries en E. Verwijs, dl.1, 1863, p. 15, vs. 1-8)

In het humanisme was daarnaast de theorie actueel dat alle talen herleid kunnen worden tot één enkele grondtaal, doorgaans een van de bijbeltalen (Hebreeuws, Grieks, Latijn). Sommige nationalistisch geïnspireerde humanisten verheerlijkten evenwel de eigen volkstaal als de meest oorspronkelijke taal, die dan ook het duidelijkst het ‘wezen’ der dingen zou weerspiegelen (cratylisme); hun opvattingen werden door fantasierijke etymologieën gestaafd. Bekend is Goropius Becanus die in zijn Origines Antwerpianae (1569) ‘bewees’ dat het Nederlands de oudste taal ter wereld was: Duyts < Douts = de oudste, dus gesproken in het paradijs door Adam < aardman en Eva < eeuwvat (vandaar: 'goropiseren' of 'becaniseren').

Dat via de oorsprong ook de diepere betekenis van een woord gevat kan worden, is een idee dat tot op heden ook verschillende poëtische theorieën heeft geïnspireerd. De term etymon wordt dan wel eens gehanteerd in de zin van ‘kiem’, waarbij verwezen wordt naar de betekenis die onder de door het bewustzijn gecontroleerde taal schuilgaat. D.m.v. fonetische overeenstemming kan men ontsluieren wat eigenlijk bedoeld wordt. Zo zou men ‘Phallus’ kunnen lezen in/onder het woord ‘Einfall’ (A. Schmidt). Sommige anagrammatisch geïnspireerde poëzietheorieën (anagram) zijn in deze context te begrijpen. Zie ook esoterisme.

Tot op zekere hoogte verwant hiermee is  de zgn. volksetymologie waarbij vreemde of onbegrepen woorden zodanig vervormd worden dat ze gaan lijken op (een combinatie van) bekende woorden met verwante betekenis. 

De onderzoeksresultaten van de wetenschappelijke etymologie zijn vastgelegd in de zgn. etymologische woordenboeken. Voor het Nederlands is dat o.m. Franck’s Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal (2^e dr. door N. van Wijk, 1912), dat in 1936 voorzien werd van een Supplement door C.B. van Haeringen. Dit woordenboek heeft als roepnaam ‘Franck-Van Wijk-Van Haeringen’ en is in 1949 en in 1971, inclusief het supplement, ongewijzigd herdrukt (een reprint verscheen in 1980). Van recenter datum zijn N. van der Sijs’ Etymologisch woordenboek (1997), een bewerking van dat van P.A.F. van Veen uit 1989, en J. de Vries & F. de Tollenaere, Etymologisch woordenboek: onze woorden, hun oorsprong en ontwikkeling (2004). Een team taalkundigen o.l.v. M. Philippa bracht meer recentelijk een vierdelig Etymologisch woordenboek van het Nederlands (2003-2009) uit.

Zie ook genetic fallacy.

Lit: M. Philippa, Woorden hebben geschiedenis (1987²) • Y. Malkiel, Etymology (1993) • R. Naborn, ‘Becanus’ etymological methods’ in Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek 15 (1995), p. 79-86 • B. Mesotten, Binnenkijken in woorden. Etymologische verkenningen (1996) • N. van der Sijs, Hondsdraf: waar komen onze woorden vandaan? (2004) • N. van der Sijs & R. Willemyns, Het verhaal van het Nederlands: een geschiedenis van twaalf eeuwen (2009) • E. Frederickx & T. van Hal, Johannes Goropius Becanus (1519-1573). Brabants arts en taalfanaat (2015) • N. de Glas (vert.), Van Adam tot Antwerpen. Een bloemlezing uit de 'Origines Antwerpianae' en de 'Opera' van Johannes Goropius Becanus (2015).

ets

etymon