Algemeen letterkundig lexicon

werkelijkheidseffect

Etym: Fr. effet de réel.

Vertaling van de term ‘effet de réel’ die door de Franse narratoloog en semioticus Roland Barthes werd ingevoerd en gedefinieerd in een gelijknamig kort essay uit 1968. Het betreft elementen in een literaire tekst die enkel tot doel hebben om de fictieve wereld zo ‘echt’ mogelijk voor te stellen (realisme-2). Barthes geeft als voorbeeld de volgende beschrijving van een piano in de novelle ‘Un cœur simple’ (een simpele ziel) van Gustave Flaubert (Trois contes, 1877):

 Un vieux piano supportait, sous un baromètre, un tas pyramidal de boîtes et de cartons.
(een oude piano ondersteunde, onder een barometer, een piramidevormige stapel kartonnen dozen)

De piano en de piramidaal gestapelde dozen en doosjes duiden de burgerlijkheid aan van het huishouden en ook de slordigheid die er heerst, en hebben aldus een aantoonbare functie in het verhaal. Dit geldt evenwel niet voor de barometer die bovenop de doosjes ligt: deze is op zich een irrelevant detail dat geen sociologische, psychologische, of andere informatie toevoegt en het verhaal niet vooruit brengt. Maar precies daardoor, volgens Barthes, helpt de barometer om de beschrijving te verlevendigen en er een ‘authentiek’ karakter aan te geven. Als een element vermeld wordt enkel en alleen maar omdat het nu eenmaal bestaat in de fictionele wereld, creëert het een overtuigende illusie dat de tekst naadloos aansluit op die fictionele wereld en dat deze laatste een echt en volledig bestaan kent. Het veelvuldige gebruik van dergelijke werkelijkheidseffecten is kenmerkend voor verhalen in de traditie van het realisme-1.

Lit: R. Barthes (inl. J. Pieters, vert. R. Hofstede), Het werkelijkheidseffect (2004).

werkelijke lezer zie reële lezer

Werkinterpretation