Algemeen letterkundig lexicon

regeldwang

‘Schrijven onder regeldwang’ is de Nederlandse vertaling (M. van Buuren) voor een terminologie die vaak in het Frans wordt geciteerd: ‘l’écriture sous contrainte’ of ‘la littérature à contrainte’ (Fr. contrainte = verplichtende regel, dwang). Ook de courante Engelse term ‘constrained writing’ is uit het Frans afgeleid.

De term duidt een vorm van literatuur aan in vers of proza die geschreven wordt op basis van een of meerdere systematische regels of beperkingen. Uiteindelijk is natuurlijk elke vorm van literatuur gebonden aan een geheel van impliciete en expliciete regels (conventies, normen, verwachtingen); men denke bijv. aan rijm en rijmdwang. De volgende eigenschappen zijn dan meer in het bijzonder eigen aan het schrijven onder regeldwang:

•	de auteurs volgen bepaalde bijkomende regels naast (of zelfs tegen) de gebruikelijke conventies
•	deze bijkomende regels hebben betrekking op aspecten van taal en literatuur die normaal geacht worden van puur ‘formele’ en literair ‘betekenisloze’ aard zijn (leidend tot een soort van hyper-formalisme)
•	het toepassen van deze regels vereist taalvirtuositeit en creativiteit
•	het toepassen ervan leidt tot onconventionele of zelfs experimentele teksten.

Een typisch voorbeeld is het lipogram (waarbij de auteur zich voorneemt een bepaalde letter niet te gebruiken) of het pi-verhaal (een verhaal over het getal π, zodanig geschreven dat het aantal letters van ieder woord achter elkaar gezet de cijfers van π vormen).

De regeldwang heeft een productieve (generatieve) dimensie: door het strikt volgen van de regels zal de tekst tot op zekere hoogte ‘zichzelf schrijven’. Zo ontstaat een affiniteit met de computerpoëzie, waar een geheel van regels, vastgelegd in de algoritmen van de computersoftware, volstaat om de tekst automatisch te laten schrijven.

Auteurs moeten zich bij het schrijven concentreren op het respecteren van de zichzelf opgelegde regeldwang; dat bevrijdt hen a.h.w. van de verwachting om een of andere persoonlijke emotie of boodschap uit te drukken. Ook lezers zullen zich vooral sterk bewust zijn van het moeilijke en originele regelspel en daardoor minder geneigd zijn om in de tekst op zoek te gaan naar een boodschap of auteursintentie. Desalniettemin gebeurt het dat literaire critici een ‘diepere’ (bijv. psychoanalytische) motivatie toeschrijven aan het gebruik van een bepaalde regeldwang; zo wordt de ‘verdwijning’ van de letter ‘e’ in de lipogrammatische roman La disparition van Georges Perec verbonden met een traumatisch verlies in het leven van de auteur.

Het idee en de praktijk van het schrijven onder regeldwang worden vooral geassocieerd met Oulipo en de recreationele taalkunde, waarin, niet toevallig, auteurs met wiskundige of computationele achtergrond goed vertegenwoordigd zijn. In het Nederlands moet vooral Hugo Brandt Corstius (1935-2014) vermeld worden. Onder het pseudoniem Battus schreef hij Opperlandse taal- & letterkunde (1981; herzien en aangevuld in 2002 als Opperlans! Taal- & letterkunde), een onuitputtelijke bron van voorbeelden van schrijven onder regeldwang. Andere voorbeelden zijn de algoritmische poëzie van Gerrit Krol in APPI (1971) en Rudy Kousbroeks bundel De logologische ruimte (1984).

Maar allerlei vormen van taalacrobatiek vindt men reeds terug in de klassieke en neolatijnse poëzie; het versus rhopalicus (regeldwang: elk woord is telkens één lettergreep langer dan het voorafgaande woord in hetzelfde vers) is een van de talrijke voorbeelden hiervan. Het schrijven onder regeldwang was ook een basisonderdeel van de poetica van de rederijkers.

Voor vormen van literatuur waarbij men zich, omgekeerd, wenst te bevrijden van allerlei conventionele regels, zie bijv. vrij vers-2, of meer radicale schrijfpraktijken als de écriture automatique, die populair waren in de context van het surrealisme. Het cadavre exquis combineert regeldwang met absolute creativiteit.

Lit: W. F. Motte (red.), Oulipo: A primer of potential literature (1986) • J. Baetens, L’éthique de la contrainte (1995) • Formules, revue des littératures à contraintes et des créations formelles (tijdschrift, 1997–) • Chr. Andrews, ‘Constraint and convention: The formalism of Oulipo’ in Neophilogus 87 (2003), p. 223-232 • J. Baetens, Romans à contraintes (2005) • M. van Buuren, ‘Schrijven onder regeldwang. Over het werk van Georges Perec’ in Vooys. Tijdschrift voor letteren 26 (2008), 1, p. 72-84 • Constrained writing, dubbel themanummer van Poetics today 30 (2009) en 31 (2010).

refutatio

regeleinde