Algemeen letterkundig lexicon

recreationele taalkunde

Benaming voor een heterogene groep activiteiten die als hoofddoel beogen op amusante wijze de mogelijkheden van taalstructuur en taalgebruik maximaal te exploreren, als in een laboratorium voor toegepast taalonderzoek. De term is enigszins misleidend omdat de recreationele taalkunde slechts in beperkte mate aansluit op tendensen in de ‘officiële’ academische linguïstiek. Zij bevindt zich tegelijk, met grote individuele verschillen, in het grensgebied tussen taalstudie, retorica en literatuurwetenschap, en tussen vrijblijvend spel en systematische studie. Dat bemoeilijkt een precieze afbakening van het begrip. Sommige recreationele linguïsten zijn geschoolde taalspecialisten of benaderen taal vanuit mathematische modellen; anderzijds heeft de recreationele taalkunde een raakvlak met theoretisch amper onderbouwde genres als cabaret en light verse, of met het circuit van puzzelclubs en -tijdschriften. Het verzinnen, verzamelen of bestuderen van de volgende genres, technieken of taalfenomenen is typisch voor de recreationele taalkunde: abecedarium-1, anagram, cadavre exquis, lipogram, ontbreekwoord, palindroom, paragram, raadsel, schaakbord en andere acrobatische versvormen, het langste woord in de taal, de kortste zin met alle letters uit het alfabet, enz. De meesten ervan gaan gepaard met een vorm van regeldwang.

Als studie van ‘taal met vakantie’ (de uitdrukking is afkomstig van Dmitri Borgmann, Language on vacation: An olio of orthographical oddities, 1965) is de recreationele taalkunde eigenlijk van alle tijden. In de 19^de eeuw wordt ze erg populair, al blijft het taalspel een wat frivool curiosum. Exponenten hiervan zijn I. D’Israeli, Curiosities of literature (1791-1817), L. Lalanne, Curiosités littéraires (1845), H.B. Wheatley, Of anagrams (1862), en, op bescheidener schaal, Jacob van Lenneps Vermakelijke Spraakkunst (1865). Befaamder en moderner is het werk van de schrijver en wiskundige Lewis Carroll (1832-1898). In de 20^ste eeuw heeft de canonisering van de speelse taalkunde zich verder voltrokken onder invloed van uiteenlopende factoren als: de invloed van modernisme en postmodernisme, de herwaarding van de antieke retorica evenals van voorheen als maniëristisch veroordeelde tradities (bijv. rederijkerskunst), de opkomst van de mathematische speltheorie en de ontwikkeling van de computerlinguïstiek. In Frankrijk bloeit de recreationele taalkunde onder impuls van de auteur en theoreticus R. Queneau, stichter van het Oulipo (Ouvroir de Littérature Potentielle, d.i. Werkplaats voor Potentiële Literatuur). Zijn Exercices de style (1947) en Cent mille milliards de poèmes (1961) hebben ook elders invloed uitgeoefend. Bij ons zijn vooral H. Brandt Corstius (ps. Battus) met Opperlans! Taal- & letterkunde (2003) en R. Kousbroek met De logologische ruimte. Opstellen over taal (1984) te vermelden.

Op te merken is nog dat allerlei vormen van speelse taalcreativiteit ook bestudeerd worden in een strikter academische context door antropologen, etnolinguïsten, psycholinguïsten en sociolinguïsten.

Zie ook glossopoeia voor de deels speels-creatieve activiteit van het ontwerpen van kunsttalen (kunsttaal).

Lit: Word ways: the journal of recreational linguistics (1968-) • R.D. Sutherland, Language and Lewis Carroll (1970) • B. Kirshenblatt-Gimblett (red.), Speech play. Research and resources for studying linguistic creativity (1976) • Oulipo, Atlas de littérature potentielle (1981) • Drs. P (H.H. Polzer) & I. de Nijs, Het rijmschap compleet (1984) • Th. Karshan, Vladimir Nabokov and the art of play (2011) • M. Danesi, Basic dictionary of puzzles and games (2018).

reclame zie custode

recto-zijde