Algemeen letterkundig lexicon

paragram

Etym: Gr. para-gramma = toevoegsel < para = naast; gramma = letter.

Verschrijving of verspreking. Men spreekt ook van een lapsus calami (‘schuiver’ van de schrijfpen, uit Lat. labi = wegglijden en calamus = riet, schrijfpen), terwijl een verspreking ook lapsus linguae (‘schuiver’ van de tong) genoemd wordt. Voor al dan niet bedoelde tikfouten, zie lapsus clavis.

Meestal duidt de term op een bedoelde vergissing (Fr. contrepet < à contrepied = tegenvoeds), m.n. op een soort van woordspeling waarbij binnen een woord of woordgroep één of meer letters veranderd worden (omgewisseld, toegevoegd, weggelaten). Dit kan gebeuren bij wijze van studentikoze grapjasserij of met sarcastische bedoelingen. Zo omschreef de rechtse pers het duo Van Kooten en De Bie als ‘Van Klooten en Debiel’. Maar er zijn ook nettere voorbeelden zoals ‘moddermisme’ voor modernisme. Als humoristisch procedé vindt men het wel eens in het stripverhaal (bijv. professor Gobelijn in Jommeke) en de sitcom (bijv. Officer Crabtree in ‘Allo ‘Allo). Anders dan bij het anagram hoeven bij het paragram in de herschikking niet alle letters van het origineel terug te keren. Dit biedt mogelijkheden in de richting van contaminatie en porte-manteauwoord.

Een bekend paragram uit de Latijnse oudheid is: Caldius Biberius Mero i.p.v. Claudius Tiberius Nero, waarbij 'caldius' staat voor de door wijn verhitte, 'biberius' voor dronkaard en 'mero' voor wijndrinker. In dit voorbeeld werden vooral individuele letters gesubstitueerd. Vaak bestaat de verschrijving of verspreking erin dat letters of woorddelen onderling worden omgewisseld (zgn. metathesis), hetzij binnen het woord (bijv. zeeteefje i.p.v. theezeefje) of over de woordgrenzen heen (bijv. landelijke schonen i.p.v. schandelijke lonen). In dat laatste geval, dus bij de onderlinge omwisseling van twee klanken (doorgaans de beginmedeklinkers) van twee woorden, spreekt men van spoonerism. Dit procedé is genoemd naar W.A. Spooner (1844-1930), die zich volgens de overlevering regelmatig bezondigd zou hebben aan dergelijke lapsussen. Hij zou een van zijn studenten in Oxford ooit vermaand hebben als volgt: ‘you have tasted your worm (vgl. wasted your term), hissed my mystery lectures (vgl. missed my history lectures), and you must catch the first town drain (vgl. the first down train)’. Dit principe van onderlinge transpositie neemt men ook op het morfologische niveau waar (omwisseling van morfemen eerder dan klanken), en bij uitbreiding kan men ook hier de term spoonerism toepassen. Een bekend voorbeeld hiervan, ontleend aan Battus’ Opperlans! (2003), is ‘met verkrachte eenden’ (i.p.v. vereende krachten). Zie ook omkeerwoord.

De grens tussen onbedoelde en bedoelde paragrammen is niet steeds duidelijk. Overigens ziet de psychoanalyse, in het spoor van Freud (Zur Psychopathologie des Alltagslebens, 1901), ook zgn. onbedoelde lapsussen als symptomen of manifestaties van een weliswaar dieperliggende intentionaliteit. De psycholinguïstiek beschouwt paragrammen, naast andere onvolkomenheden in de linguïstische performantie, als materiaal voor de studie van taal als een cognitieve realiteit.

Zie ook malapropisme.

Lit: V. Fromkin (red.), Speech errors as linguistic evidence (1973) • T. Augarde, The Oxford guide to word games (1984), vooral hfst. 19 • G. Toury, ‘What is it that renders a spoonerism (un)translatable?’ in D. Delabastita (red.), Traductio. Essays on punning and translation (1997), p. 271-291 • A. Rabatel, 'Points de vue en confrontation substitutifs ou cumulatifs dans les contrepèteries (in absentia)' in E. Winter-Froemel & A. Zirker (red.), Enjeux du jeu de mots. Perspectives linguistiques et littéraires (2015), p. 31-64 • O. Sayeed, 'Twirking sheep' in Babel. The language magazine 13 (2015), p. 32-37.

paragraafteken

parale(i)psis zie praeteritio