Algemeen letterkundig lexicon

lipogram

Etym: Gr. leipein = weglaten; gramma = letter.

Een tekst in vers of proza die geschreven werd onder een specifieke en veeleisende regeldwang: een specifieke letter (klinker of medeklinker) wordt bewust en consequent weggelaten. Men kan eventueel in de term preciseren welke letters niet werden gebruikt: met een ‘a-lipogram’ bedoelt men dan een tekst waarin de letter ‘a’ niet voorkomt; een ‘e-i-o-u-ij-lipogram’ is een tekst waarin, omgekeerd, de letter ‘a’ de enige klinker is; enz.

Dergelijke literaire puzzelwerkjes bestonden reeds in de oudheid: bijv. Pindarus, Ode minus sigma (5^de eeuw v. Chr.). Een lipogrammatisch huzarenstuk is La disparition (1969) door Georges Perec, een roman van zo’n 300 bladzijden zonder de letter ‘e’, die werd opgevolgd door Les revenentes (1972), een roman met ‘e’ als enige klinker. Perec behoorde tot Oulipo, dat een sterke impuls gaf aan de recreationele taalkunde. Guido van de Wiel vertaalde La disparition in het Nederlands als ’t Manco (2009), eveneens zonder de letter ‘e’, en Les revenentes als De wedergekeerden (2022), met de ‘e’ als enige klinker.

Bekend in de Nederlandse letterkunde zijn verder drie met elkaar verbonden lipogrammatische ridderverhalen, beginnend met de ‘E-legende’ (1841) van Jacob van Lennep, die de ‘e’ als enige klinker heeft (met als motto-1 ‘Lees en beef!’). Het verhaal begint als volgt:

Een vreemde heerscher betreedt Berthes erfdeel. Geen der edelen wederspreekt des wreeden Werners recht, het recht des sterksten. De vreemde heerscher, ten zetel der Wenden verheven, geeft het bevel: ‘Breng Berthe weg. Geen mensch helpe de zwervende: geen mensch geve der vernederde eten, dek en legerstede.’

Deze in kleine oplage verschenen tekst inspireerde twee van Van Lenneps vrienden tot gelijkaardige oefeningen (met weglating van andere klinkers), eveneens gepubliceerd in 1841: ‘Paaschmaandag. A-Saga’ (met als motto ‘’t Lam was haar kaars’) door Johannes Bosscha en ‘Colholms roos. O-Sprook’ (met het motto ‘Schoon lokt tot roof’) door Abraham des Amorie van der Hoeven jr. Deze drie lipogrammen werden enkele decennia later door uitgeverij Van Kampen samen uitgegeven voor een groter publiek onder de titel A-Saga. E-Legende. O-Sprook (1879). Het boekje werd erg populair en inspireerde talloze verdere lipogrammen.

Lit: LIT : Battus, Opperlans! Taal- & letterkunde (2003) • H. Salceda, Clés pour La disparition de Georges Perec (2019) • M. Costagliola d’Abele, ‘Cacher le genre par la contrainte pour dire l’indicible : du lipogramme de Perec au “lipogenre” de Garréta’ in Revue italienne d’études françaises 10 (2020) (online).

liniëren

lisible/scriptible